Ndzima 6

Vubudha—Ku Lavisisa Ku Voningeriwa Handle Ka Xikwembu

1. (a) Xana Vubudha byi tikombisise ku yini eka vanhu va le Vupela-dyambu? (b) Hi swihi swivangelo swa xiendlakalo lexi xa le Vupela-dyambu?

 VUBUDHA lebyi a byi nga tiviwi ngopfu ematikweni ya le handle ka Asia eku sunguleni ka lembe xidzana ra vu-20, namuntlha byi teke xiphemu xa vukhongeri bya misava. Entiyisweni, vanhu vo tala eVupela-dyambu va hlamala swinene ku kuma Vubudha byi tirhisiwa ekusuhi na vona. Swo tala swa leswi swi vangiwe hi ku famba ka vabaleki ka matiko hinkwawo. Vanhu vo tala va le Asia va ake eYuropa Vupela-dyambu, Amerika N’walungu, Australia ni tindhawu tin’wana. Loko varhurhi lava engetelekaka va tshamiseka ematikweni ya vona lamantshwa, va tlhela va ta ni vukhongeri bya vona. Hi nkarhi lowu fanaka, vanhu lava engetelekaka eVupela-dyambu va kongomana ni Vubudha ro sungula. Leswi, kun’we ni vutilawuri ni ku tsana ka vumoya etikerekeni ta ndhavuko, swi vangele vanhu van’wana leswaku va hundzukela eka vukhongeri lebyi “lebyintshwa.”—2 Timotiya 3:1, 5.

2. Hi kwihi laha valandzeri va Vubudha va nga kumiwaka kona namuntlha?

² Xisweswo, hi ku ya hi 1989 Britannica Book of the Year, Vubudha byi na swirho swa misava hinkwayo swa kwalomu ka 300 wa timiliyoni, byi ri na kwalomu ka 200 000 eYuropa Vupela-dyambu na Amerika N’walungu ha rin’we-rin’we, 500 000 eLatin Amerika na 300 000 eSoviet Union. Hambi swi ri tano,  valandzeri vo tala va Vubudha va ha kumeka ematikweni ya Asia, yo tanihi Sri Lanka, Myanmar (Burma), Thailand, Japani, Korea na China. Hambi swi ri tano, Budha a a ri mani? Xana vukhongeri lebyi byi sungurise ku yini? Hi tihi tidyondzo ni mikhuva ya Vubudha?

Mphikamakaneta Ya Xihlovo Lexi Tshembekaka

3. Hi yihi mhaka ya xisekelo ya vutomi bya Budha leyi nga kona?

³ “Leswi swi tiviwaka hi vutomi bya Budha swi sekeriwe ngopfu-ngopfu eka vumbhoni bya matsalwa ya vukhongeri, lawa ma anameke ni lama twisisekaka swinene eka wona ma ri lama tsariweke hi Xipali, ririmi ra le India ra khale,” hi ku vula ka buku leyi nge World Religions—From Ancient History to the Present. Leswi marito lawa ma vulaka swona hi leswaku a ku na xihlovo xa mhaka ya nkarhi wa yena xo hi byela xo karhi mayelana na Siddhārtha Gautama, musunguri wa vukhongeri lebyi, loyi a a tshama en’walungwini wa India eka lembe xidzana ra vutsevu B.C.E. Kavula, sweswo swi vanga xiphiqo. Hambi swi ri tano, leyi nga ya nkoka swinene i mphikamakaneta ya leswaku “matsalwa ya vukhongeri” ma humesiwe rini naswona njhani.

4. Xana dyondzo ya ntiyiso ya Budha a yi hlayisiwa njhani eku sunguleni?

⁴ Ndhavuko wa Mabudha wu pfumela leswaku endzhakunyana ka ku fa ka Gautama, huvo ya tinghwendza ta 500 yi hlengeletanile leswaku yi boha leswaku dyondzo ya ntiyiso ya N’wini wa vona a yi ri yihi. Leswaku huvo yo tano yi ve kona hakunene ka ha ri mhaka ya ku phikizana lokukulu exikarhi ka vadyondzi va Mabudha ni van’wamatimu. Hambi swi ri tano, yinhla ya nkoka leyi hi faneleke hi yi xiya hi leswaku hambi ma ri matsalwa ya Mabudha ma pfumela leswaku dyondzo ya ntiyiso leyi va yi boheke a yi tsariwanga ehansi kambe yi lo nhlokohatiwa hi vadyondzisiwa. Ku tsariwa ka xiviri ka matsalwa yo kwetsima ku endliwe endzhaku ka nkarhi wo leha swinene.

5. Xana matsalwa ya Xipali ma tsariwe rini?

⁵ Hi ku ya hi tirhekhodo ta matimu ta le Sri Lanka ta lembe xidzana ra vumune ni ra vutsevu C.E., ya khale swinene eka “matsalwa ya vukhongeri” ya Xipali ma tsariwe hi nkarhi wa ku fuma ka Hosi Vattagamani Abhaya eka lembe xidzana ro sungula B.C.E. Timhaka tin’wana ta vutomi bya Budha a ti humelelanga ematsalweni ku kondza kumbexana ku va eka lembe xidzana ro sungula  kumbe hambi ku ri eka ra vuntlhanu C.E., ku lava ku va malembe ya gidi endzhaku ka nkarhi wa yena.

6. Hi byihi vuxopaxopi lebyi humesiweke ehenhleni ka “matsalwa ya vukhongeri”? (Ringanisa 2 Timotiya 3:16, 17.)

⁶ Xisweswo, Abingdon Dictionary of Living Religions yi xiya leswaku “‘Matimu’ i ya sweswinyana naswona ma tele hi mhaka ya  migaringeto ni mintsheketo, naswona matsalwa ya khale swinene ya vukhongeri i vuyelo bya endlelo ro leha ra ku hundzisiwa hi nomu leswi handle ko kanakana swi katseke ku pfuxetiwa ko karhi ni ku engetela ko tala.” Mudyondzi un’wana u tlhele a “vula leswaku a ku na rito na rin’we ra dyondzo leyi rhekhodiweke leri nga vuriwaka leswaku i ra Gautama hi yexe hi ku tiyiseka loku heleleke.” Xana vuxopaxopi byo tano byi na vumbhoni?

Ku Tikiwa Ni Ku Tswariwa Ka Budha

7. Hi ku ya hi tsalwa ra Mabudha, xana mana wa Budha u yi kumise ku yini nyimba yakwe?

⁷ Xiya ku tshaha loku landzelaka loku humaka eka Jataka, xiphemu xa tsalwa ra Xipali ni ka Buddha-charita, tsalwa ra Xisanskrit ra lembe xidzana ra vumbirhi C.E. ra vutomi bya Budha. Xo sungula, i mhaka ya ndlela leyi mana wa Budha, Nkosikazi Maha-Maya, a veke ni nyimba ya yena enorhweni ha yona.

 “Tintsumi ta mune leti langutelaka ti tile ivi ti n’wi tlakula, kun’we ni mubedo wa yena, kutani ti ya na yena eTintshaveni ta Himalaya. . . . Kutani ku ta vasati va tintsumi leti ti langutelaka ivi ti famba na yena eTiveni ra Anotatta, kutani ti n’wi hlambisa, leswaku ti susa thyaka hinkwaro ra vumunhu. . . . Ekusuhinyana a ku ri na Xitsunga xa Silvhere naswona eka xona a ku ri na yindlu ya nsuku. Kwalaho va andlala mubedo lowu nga ni vukwembu, nhloko ya wona yi langute evuxeni, ivi va n’wi etlerisa ehenhla ka wona. Sweswi Budha wa nkarhi lowu taka u ve ndlopfu yo basa yo saseka . . . U tlhandlukele eXitsungeni xa Silvhere, kutani . . . a rhendzeleka hi mubedo wa mana wa yena makhamba manharhu, tlhelo ra yena ra xinene ri langute eka wona, ivi a n’wi ba etlhelweni ra xinene, swi tikomba onge u nghena endzeni ka mbeleko wa yena. Xisweswo ku tika nyimba ku humelerile eka nkhuvo wa le xikarhi ka ximumu.”

8. I yini leswi vhumbiweke mayelana ni vumundzuku bya Budha?

⁸ Loko nkosikazi a byela nuna wakwe norho lowu, hosi, hi loko yi vitana vaprista va Mahindu lava dumeke va 64, yi va wundla ni ku va ambexa ivi yi kombela nhlamuselo. Nhlamulo ya vona a yi ku:

 “U nga karhateki, hosi leyikulu! . . . U ta kuma n’wana. Naswona,  loko o hambeta a hanya vutomi bya ndyangu, u ta va hosi ya vuako hinkwabyo; kambe loko o tshika vutomi bya ndyangu ivi a suka emisaveni, u ta va Budha ivi a herisa papa ra xidyoho ni vubihi bya misava leyi.”

9. Hi swihi swiendlakalo leswi nga tolovelekangiki leswi ku vuriwaka leswaku swi landzele xitiviso xa mayelana ni vumundzuku bya Budha?

⁹ Endzhaku ka kwalaho, ku vuriwe leswaku ku humelele mahlori ya 32:

 “Hi loko misava hinkwayo ya khume ra magidi yi tsekatseka, yi rhurhumela ni ku ninginika. . . . Ku pfurha mindzilo eka tihele hinkwato; . . . mavabyi ya hela exikarhi ka vanhu; . . . swichaya-chayana hinkwaswo swi humesa tinoto ta swona swi nga chayiwanga hi munhu; . . . emalwandle lamakulu mati ma tsokombela; . . . misava hinkwayo ya khume ra magidi yi va nhlengeleto wa swiluva swo saseka swinene leswi nga anakanyiwaka.”

10. Xana matsalwa yo kwetsima ya Mabudha ma ku hlamusela njhani ku tswariwa ka Budha?

¹⁰ Kutani ku fike ku tswariwa loku nga tolovelekangiki ka Budha entangeni wa mirhi ya munyu lowu vitaniwaka Lumbini Grove. Loko nkosikazi yi lave ku khoma rhavi ra murhi wa munyu wo leha eka hinkwayo entangeni, murhi wu hlamule hi ku voyamela ehansi  laha a nga swi kotaka ku fikela kona. Loko a ha khomelele erhavini naswona a yimile, u velekile.

 “U hume ekhwirini ra mana wa yena ku fana ni muchumayeri la sukaka exitulwini xa yena xa ku chumayela, kumbe munhu la xikaka exitepisini, a olole mavoko hinkwawo ni milenge hinkwayo a nga totiwanga hi thyaka rihi na rihi ro huma embelekweni wa mana wakwe. . . . ”

 “Endzhakunyana ka ku tswariwa ka yena, [Budha wa nkarhi lowu taka] u yime hi milenge mimbirhi ehenhla ka misava, a ba magoza ya nkombo a kongoma en’walungwini, a rhwele harhi yo basa enhlokweni ya yena ivi a kambisisa kotara yin’wana ni yin’wana ya misava, a huwelela hi mimpfumawulo leyi nga pimanisekiki: Emisaveni hinkwayo ndzi hosi yo  antswa ni leyi hlawulekeke; loku i ku tswariwa ka mina ko hetelela; a ndzi nge tswariwi nakambe.”

11. Hi wahi makumu lawa vadyondzi van’wana va ma fikeleleke malunghana ni timhaka ta mayelana ni vutomi bya Budha hi laha ti kumiwaka ha kona eka matsalwa yo kwetsima?

¹¹ Ku ni switori swin’wana leswi fanaka leswi ndlandlamuxiweke malunghana ni vuhlangi byakwe, ku hlangana ka yena ni vahlamari lavantsongo va xisati, ku tsendzeleka ka yena ni ku lava ku va kwalomu ka xiendlakalo xin’wana ni xin’wana evuton’wini bya yena. Kumbexana a swi hlamarisi leswi vadyondzi vo tala va tekaka timhaka leti hinkwato ti ri migaringeto ni mintsheketo. Muchaviseki wa Muziyama wa Manghezi u ringanyeta ni leswaku hikwalaho ka “nhlayo leyikulu ya mintsheketo ni mahlori, . . . vutomi bya Budha bya xiviri a byi nge kumeki nakambe.”

12, 13. (a) Hi yihi mhaka ya ndhavuko ya vutomi bya Budha? (b) I yini leswi hi ntolovelo swi amukeriwaka mayelana ni nkarhi lowu Budha a tswariweke ha wona? (Ringanisa Luka 1:1-4.)

¹² Ku nga khathariseki mintsheketo leyi, mhaka ya ndhavuko ya vutomi bya Budha yi hangalasiwile swinene. Tsalwa ra manguva lawa, A Manual of Buddhism, leri humesiweke eColombo, Sri Lanka, ri nyikela mhaka leyi landzelaka leyi olovisiweke.

 “Hi siku ra n’weti lowu taleke wa May hi lembe ra 623 B.C. emugangeni wa Nepal ku tswariwe Hosana ya Muindiya wa Musakya, leyi vito ra yona yi nga Siddhattha Gotama. * Tata wa yona a a ri hosi Suddhodana naswona mana wa yona a a ri Nkosikazi Mahā Māyā. U fe masiku ma nga ri mangani endzhaku ka ku tswariwa ka n’wana loyi, kutani Mahā Pajāpati Gotamī u ve mana wa yena wa muwundli.

 “Loko a ri na malembe ya khume-tsevu u teke n’wana wa hahani wakwe, Yasodharā Hosana ya xisati yo saseka.

  “Ku lava ku va malembe ya khume-nharhu endzhaku ka vukati bya yena byo tsakisa a a hanya vutomi bya manyunyu, hi ku tsaka a nga ri na mhaka hi ku nonon’hwa ka vutomi ehandle ka tinyangwa ta yindlu ya vuhosi.

 “Hi ku famba ka nkarhi, ntiyiso hakantsongo-ntsongo wu sungule ku vonakala eka yena. Eka lembe ra yena ra vu-29, leri voneke yinhla ya ku hundzuka ka ntirho-vutomi wa yena, n’wana wa yena wa jaha Rāhula u tswariwile. U teke n’wana wa yena tanihi xihinga, hikuva a a swi xiya leswaku hinkwavo handle ko hlawula va le hansi ka ku tswariwa, vuvabyi ni ku fa. Xisweswo loko a twisise ku kula ka gome, u kunguhate ku kuma murhi wa vuvabyi bya hinkwako-nkwako bya vanhu.

 “Kutani loko a sukele mintsako ya vuhosi bya yena, u suke ekaya vusiku byin’wana . . . a tsema misisi ya yena, a funengela nguvu yo olova ya vatixanisi ivi a tsendzeleka tanihi Mulavi wa Ntiyiso.”

¹³ Entiyisweni vuxokoxoko lebyi byi nga ri byingani bya matimu byi hambana swinene ni timhaka leti tsakisaka leti kumiwaka “ematsalweni ya vukhongeri.” Naswona handle ka bya lembe ra ku tswariwa ka yena, hi ntolovelo bya amukeriwa.

Ku Voningeriwa—Ndlela Leyi Ku Teke Ha Yona

14. A ku ri yihi yinhla ya ku hundzuka ka vutomi bya Gautama?

¹⁴ Xana “yinhla ya ku hundzuka ka ntirho-vutomi wa yena” leyi boxiweke emahlweninyana a ku ri yini? A ku ri loko ro sungula evuton’wini bya yena, a vone munhu la vabyaka, mukhalabye ni munhu la feke. Ntokoto lowu wu n’wi vangele ku vilela hi xikongomelo xa vutomi—Ha yini vanhu va tswariwa, leswaku va xaniseka ntsena, va dyuhala ni ku fa? Kutani, ku vuriwe leswaku u vone munhu lowo kwetsima, loyi a sukeleke misava hi ku lava ntiyiso. Leswi swi susumetele Gautama ku tshika ndyangu wa yena, swilo swa yena ni vito ra yena ra vuhosi ivi a heta malembe ya tsevu lama landzeleke a lava nhlamulo eka vadyondzisi na va-guru va Vuhindu, kambe a nga humelelanga. Timhaka ti hi byela leswaku u teke ndlela ya ku anakanyisisa, ku titsona swakudya, Yoga, (ku Tixanisa)  ni ku tilan’wa loku tlurisaka mpimo, kambe a nga ku kumanga ku rhula kumbe ku voningeriwa ka moya.

15. Xana Gautama eku heteleleni u ku fikelerise ku yini ku voningeriwa ka yena loku ku vuriwaka?

¹⁵ Eku heteleleni u swi xiyile leswaku ndlela ya yena ya ku tilan’wa ku tlula mpimo a yi nga pfuni nchumu ku fana ni vutomi bya ku titsakisa lebyi a byi hanyeke emahlweni. Kutani u mukele leswi a a swi vula Ndlela ya le Xikarhi, a papalata ku hundzeleta ka mahanyelo loku a a ku landzelela. Hi ku anakanya leswaku nhlamulo a a ta yi kuma eka yena n’wini, u tshame ehansi ka pipal kumbe nkuwa wa le India a anakanyisisa. Loko a hlule minhlaselo ni miringo ya diyavulosi Mara, u tiyiserile eku anakanyisiseni ka yena ku ringana mavhiki ya mune (van’wana va ri mavhiki ya nkombo) ku kondza a fikelela vutivi ni ku twisisa hinkwako ivi a fikelela ku voningeriwa hi laha ku vuriwaka ha kona.

16. (a) Xana Gautama u ve mani? (b) Hi yihi mianakanyo leyi hambanaka leyi pfumeriwaka malunghana na Budha?

¹⁶ Hi endlelo leri, hi Xibudha, Gautama u ve Budha—la Xalamukisiweke kumbe la Voningeriweke. U fikelele pakani-nkulu, Nirvana, xiyimo xa ku rhula loku hetisekeke ni ku voningeriwa, a ntshunxiwa eka ku navela ni ku xaniseka. Nakambe u tiviwe tanihi Sakyamuni (ntlharhi ya rixaka ra ka Sakya), naswona hakanyingi a a tivitana Tathagata (loyi a teleke [ku ta dyondzisa]). Hambi swi ri tano, mimpambukwa yo hambana-hambana ya Mabudha yi na mavonelo yo hambana-hambana emhakeni leyi. Van’wana va n’wi teka hi ku kongoma tanihi munhu la kumeke ndlela yo tikumela ku voningeriwa ivi a yi dyondzisa valandzeri vakwe. Van’wana va n’wi teka tanihi wo hetelela eka nxaxamelo wa Vabudha la teke emisaveni ku ta chumayela kumbe ku pfuxeta dharma (Xipali, Dhamma), dyondzo kumbe ndlela ya Budha. Nakambe van’wana va n’wi teka tanihi bodhisattva, loyi a kumeke ku voningeriwa kambe a hlwela ku nghena eNirvana leswaku a ta pfuna van’wana eku laveni ka vona ku voningeriwa. Hambi xi nga va xi ri yini, xiendlakalo lexi, Ku Voningeriwa, i xa nkoka lowukulu eka mintlawa hinkwayo ya Vubudha.

 Ku Voningeriwa—I Yini Xana?

17. (a) Xana Budha u yi chumayele kwihi dyondzo ya yena yo sungula naswona eka vamani? (b) Hlamusela Mintiyiso ya Mune Leyikulu hi ku komisa.

¹⁷ Loko se a kumile ku voningeriwa ni le ndzhaku ka ku hlula ku kanakana ko sungula, Budha u sungule ku dyondzisa van’wana dharma ya yena, ntiyiso wa yena lowu a ha ku wu kumaka. Nkulumo ya yena yo sungula na leyi kumbexana a yi ri yona ya nkoka swinene yi nyikeriwe emutini wa Benares, ephakeni ya timhofu, eka va-bhikku va ntlhanu—vadyondzisiwa kumbe tinghwendza. Eka yona, u dyondzise leswaku ku kuma ku ponisiwa, munhu u fanele a papalata ndlela ya ku titsakisa ku tlula mpimo ni liya ya ku tixanisa ku tlula mpimo ivi a landzelela Ndlela ya le Xikarhi. Kutani, munhu u fanele a twisisa ni ku landzelela Mintiyiso ya Mune Leyikulu (vona bokisi, eka tluka lerin’wana), leyi nga katsakanyiwaka hi ku komisa hi ndlela leyi:

 (1) Ku hanya i ku xaniseka.

 (2) Ku xaniseka ku huma eku naveleni.

 (3) Ku hela ka ku navela swi vula makumu ya ku xaniseka.

 (4) Ku hela ka ku navela ku kumiwa hi ku landzelela Ndlela ya Matlhelo ya Nhungu, ku lawula mahanyelo, mianakanyo ni ripfumelo ra wena.

18. Xana Budha u te yini mayelana ni xihlovo xa ku voningeriwa ka yena? (Ringanisa Yobo 28:20, 21, 28; Psalma 111:10.)

¹⁸ Dyondzo leyi ya Ndlela ya le Xikarhi ni Mintiyiso ya Mune Leyikulu swi vumba mongo wa ku Voningeriwa naswona yi tekiwa yi ri nkatsakanyo wa dyondzo hinkwayo ya Budha. (Ku hambana na sweswo, ringanisa Matewu 6:25-34; 1 Timotiya 6:17-19; Yakobo 4:1-3; 1 Yohane 2:15-17.) Gautama a nga tivulanga la huhuteriweke hi Xikwembu eka dyondzo leyi kambe u kombise leswaku i ya yena hi marito lama nge “yi kumiwe hi Tathagata.” Ku vuriwa leswaku Budha u byele vadyondzisiwa va yena a ri emubedweni lowu a feleke eka wona, a ku: “Lavani ku pona ntsena entiyisweni; mi nga lavi mpfuno eka un’wana handle ka n’wina vini.” Xisweswo, hi ku ya hi Budha, ku voningeriwa a ku humi eka Xikwembu, kambe eka  matshalatshala ya munhu hi xiyexe yo vumba mianakanyo leyinene ni swiendlo leswinene.

19. Hikwalaho ka yini rungula ra Budha ri amukeriwile hi nkarhi wolowo?

¹⁹ A swi nonon’hwi ku vona mhaka leyi ha yona dyondzo leyi yi amukeriweke swinene hi Maindiya ya nkarhi  wolowo. Yi yirise mikhuva ya vukhongeri ya makwanga ni leyi thyakeke leyi kondleteriweke hi Vabrahman va Mahindu kumbe ntlawa wa vaprista, hi tlhelo rin’wana, ni ku tixanisa loku vavisaka ka Vajayini ni vugandzeri byin’wana bya xihundla hi tlhelo lerin’wana. Nakambe yi herise magandzelo ni mihiva-hivana, swikwembu ni swikwembu swa xisati swa timiriyadi ni fambiselo ra ku ava hi mintlawa leri nga ndzhwalo leri tshikileleke ni ku lawula xivumbeko xin’wana ni xin’wana xa vutomi bya vanhu. Hi ku komisa, yi tshembise ntshunxeko eka hinkwavo lava a va tiyimiserile ku landzelela ndlela ya Budha.

Vubudha Byi Hangalasa Nkucetelo Wa Byona

20. (a) I yini “Swin’wetsin’wetsi Swinharhu swa Risima” swa Vubudha? (b) Xana tsima ra Budha ra ku chumayela a ri aname ku fikela kwihi?

²⁰ Loko va-bhikku va ntlhanu va amukele dyondzo ya Budha, va ve sangha yo sungula, kumbe nxaxamelo wa tinghwendza. Kutani “Swin’wetsin’wetsi Swinharhu” (Triratna) swa Vubudha swi helerile, ku nga, Budha, dharma na sangha, leswi ku vuriwaka leswaku a swi pfuna vanhu leswaku va ya eku voningeriweni. Xisweswo hi ku tiyimisela, Gautama Budha u fambe a chumayela ematlhelweni hinkwawo ya Nkova wa Ganges. Vanhu vo huma eka swiyimo hinkwaswo swa vutomi va tile va ta n’wi yingisa, kutani va ve vadyondzisiwa va yena. Hi nkarhi wa ku fa ka yena loko a ri na malembe ya 80, a a tiviwa swinene ni ku xiximiwa ngopfu. Ku vikiwe leswaku marito ya yena yo hetelela eka vadyondzisiwa va yena a ku ri lama nge: “Ku bola i ndzhaka eka swilo hinkwaswo leswi vumbiweke. Tirhelani ku pona ka n’wina vini hi ku tiyimisela.”

21. (a) I mani loyi a a ri na migingiriko eku ndlandlamuxeni ka Vubudha? (b) Byi ve byihi vuyelo bya matshalatshala ya yena?

²¹ Eka lembe xidzana ra vunharhu B.C.E., kwalomu ka malembe ya 200 endzhaku ka ku fa ka Budha, ku humelele nghwazi leyikulu ya Vubudha, Mufumi Aśoka, loyi a fumeke Maindiya yo tala. Hi ku karhatiwa hi ku dlayiwa ni mpfilumpfilu lowu vangiweke hi ku  hlula ka yena, u amukele Vubudha ivi a byi seketela hi Mfumo. U ake miako ya vukhongeri, a hlengeleta tihuvo ni ku khongotela vanhu leswaku va hanya hi milawu ya Budha. Aśoka nakambe u rhumele varhumiwa va Mabudha eswiphen’wini hinkwaswo swa India ni le Sri Lanka, Siriya, Egipta na Greece. Ngopfu-ngopfu hikwalaho ka matshalatshala ya Aśoka, Vubudha byi kule ku sukela eka ku va mpambukwa wa le India byi va vukhongeri bya misava hinkwayo. Hi ku fanela, van’wana va n’wi teke tanihi musunguri wa vumbirhi wa Vubudha.

22. Swi tise ku yini leswaku Vubudha byi simekiwa eAsia hinkwaro?

 ²² Ku suka eSri Lanka, Vubudha byi hangalakele evuxeni byi ya eMyanmar (Burma), Thailand ni swiphemu swin’wana swa Indochina. Le n’walungwini, Vubudha byi hangalakele eKashmir ni le Asia xikarhi. Ku sukela eka tindhawu teto, naswona hi ku hatlisa hi lembe xidzana ro sungula C.E., tinghwendza ta Mabudha ti tsemakanye tintshava leti nga fambekiki ni makwandzasi ivi ti yisa vukhongeri bya tona eChina. Ku suka eChina, a swi olova leswaku Vubudha byi hangalakela eKorea ni le Japani. Vubudha nakambe byi yisiwe ni le Tibet, tiko leri nga ekusuhi ni le n’walungwini wa India. Loko byi hlanganisiwe ni ku pfumela ka kwalaho, byi humelele tanihi Vulama, lebyi byi fumeke vutomi bya vukhongeri ni bya politiki kwalaho. Hi lembe xidzana ra vutsevu kumbe ra vunkombo C.E., Vubudha se a byi simekiwe kahle eDzonga-vuxa hinkwabyo bya Asia ni le Vuxeni Mpfungwe. Kambe xana a ku humelela yini eIndia?

23. Ku humelele yini hi Vubudha eIndia?

 ²³ Loko Vubudha byi ri karhi byi hangalasa nkucetelo wa byona ematikweni man’wana, a byi ri karhi byi tsana hakantsongo-ntsongo eIndia. Hi ku katseka swinene eku hlongoriseni ka filosofi ni sayense leyi rharhanganeke, tinghwendza ti sungule ku tshika ku hlangana ni valandzeri va tona. Tlhandla-kambirhi, ku lahleka ka nseketelo wa mfumo ni ku amukeriwa ka mianakanyo ni mikhuva ya Vuhindu hinkwaswo swi hatlisise ku wa ka Vubudha eIndia. Hambi ku ri tindhawu to kwetsima ta Mabudha, to tanihi Lumbini, laha Gautama a tswariweke kona, na Buddh Gaya, laha a tokoteke “ku voningeriwa” kona, ti hundzuke marhumbi. Hi lembe xidzana ra vu-13, Vubudha a byi lava ku nyamalala eIndia, tiko leri byi humaka eka rona.

24, 25. Hi swihi swiendlakalo swin’wana eka Vubudha leswi voniweke hi lembe xidzana ra vu-20?

²⁴ Hi lembe xidzana ra vu-20, Vubudha byi tlhele byi tokota ku cinca kun’wana. Mpfilumpfilu wa politiki eChina, Mongolia, Tibet ni matiko ya le Dzonga-vuxa bya Asia wu byi hlasele swinene. Magidi ya tindlu ta tinghwendza ni titempele swi mbindzimuxiwile naswona madzana ya magidi ya tinghwendza ni tinani ti hlongoriwile, ti khotsiwa kumbe hambi ku ri ku dlayiwa. Hambi swi ri tano, nkucetelo wa Vubudha wa ha vonaka swinene eka mianakanyo ni mikhuva ya vanhu va matiko lawa.

²⁵ Le Yuropa ni le Amerika N’walungu, mianakanyo ya Vubudha ya ku lava “ntiyiso” eka munhu hi yexe yi tikomba yi tsakeriwa swinene, naswona mukhuva wa yona wa ku anakanyisisa wu nyikela ndlela yo balekela mpfilungano wa vutomi bya le Vupela-dyambu. Lexi tsakisaka, eka rito ro rhanga ra buku leyi nge Living Buddhism, Tenzin Gyatso, Dalai Lama la khotsiweke wa le Tibet, u tsarile: “Kumbexana Vubudha namuntlha byi nga ha va ni xiphemu xo xi hetisisa eku tsundzuxeni ka vanhu va le vupela-dyambu hi mpimo wa moya wa vutomi bya vona.”

Tindlela To Hambana-hambana Ta Vubudha

26. Xana Vubudha byi avanyisiwa hi tindlela tihi?

²⁶ Hambi loko swi tolovelekile ku vulavula hi Vubudha tanihi vukhongeri byin’we, entiyisweni byi avanyisiwe byi va swikolo swo  hlayanyana swa mianakanyo. Exisekelweni xa tinhlamuselo to hambana-hambana ta xivumbeko xa Budha ni tidyondzo ta yena, xin’wana ni xin’wana xi na tidyondzo, mikhuva ni matsalwa ya xona. Swikolo leswi nakambe swi aviwe swi va mintlawa ni mimpambukwa yo hlayanyana, leswi swo tala swa swona swi kuceteriwaka swinene hi mindhavuko ni mikhuva ya kwalaho.

27, 28. Xana a wu ta byi hlamuserisa ku yini Vubudha bya Theravada? (Ringanisa Vafilipiya 2:12; Yohane 17:15, 16.)

²⁷ Theravada (Ndlela ya Lavakulu), kumbe Hinayana (Ndlela Leyintsongo), xikolo xa Vubudha xi kona hi vutalo eSri Lanka, Myanmar (Burma), Thailand, Kampuchea (Cambodia), ni le Laos. Van’wana va xi teka xi ri xikolo lexi pfunaka. Xi kandziyisa ku kuma vutlhari ni ku tirhela ku ponisiwa ka wena n’wini hi ku sukela misava ivi u hanya vutomi bya vunghwendza, u tinyiketela eku anakanyisiseni ni ku dyondza endlwini ya tinghwendza.

²⁸ I mhaka leyi tolovelekeke eka man’wana ya matiko lawa ku vona mintlawa ya majaha lama byevuleke tinhloko, va ambale tinguvu ta xitshopana ni milenge leyi nga hava tintangu, va rhwele swibya swa vona swa minyikelo leswaku va amukela tinyiko ta vona ta siku na siku eka vapfumeri lava nga riki tinghwendza lava ntirho wa vona ku nga ku wundla vona. I mhaka leyi tolovelekeke leswaku vavanuna va heta xiphemu xin’wana xa vutomi bya vona va ri endlwini ya tinghwendza. Pakani leyikulu ya vutomi bya vunghwendza i ku va arhat, hi leswaku, loyi a fikeleleke ku hetiseka ka moya ni ntshunxeko eka gome ni ku xaniseka eka ndzhendzeleko wa ku tswariwa nakambe. Budha u yi kombisile ndlela; swi le ka un’wana ni un’wana ku yi landzela.

29. Hi tihi tidyondzo ta Vubhuda bya Mahayana? (Ringanisa 1 Timotiya 2:3, 4; Yohane 3:16.)

²⁹ Xikolo xa Mahayana (Ndlela Leyikulu) xa Vubudha hi ntolovelo xi kumeka eChina, Korea, Japani ni le Vietnam. Xi vitaniwa hi ndlela leyi hi mhaka ya leswi xi kandziyisaka dyondzo ya Budha ya leswaku “ntiyiso ni ndlela yo kuma ku pona i swa un’wana ni un’wana hambi u tshama ebakweni, endlwini ya tinghwendza kumbe emutini . . . a hi swa loyi a sukelaka misava ntsena.” Dyondzo ya xisekelo ya Mahayana hi leswaku rirhandzu ni ntwela-vusiwana  wa Budha i swikulu swinene lerova a nge tsoni munhu ku kuma ku pona. Yi dyondzisa leswaku hikwalaho ka leswi vumunhu bya Budha byi nga eka hinkwerhu ka hina, un’wana ni un’wana a nga swi kota ku va Budha, la voningeriweke kumbe bodhisattva. Ku voningeriwa a ku ti hi ku tixanisa lokukulu, kambe hi ku pfumela eka Budha ni ku va ni ntwela-vusiwana eka swilo hinkwaswo leswi hanyaka. Leswi entiyisweni swi rhandziwa swinene hi mintshungu leyi nga ni mianakanyo leyi twisisaka. Hambi swi ri tano, hikwalaho  ka langutelo leri ra ku ntshunxeka ngopfu, ku humelele mintlawa ni vugandzeri byo hlayanyana.

30. Hi yihi pakani leyi lava tinyiketeleke eka Vubudha bya “Tiko ro Tenga” va yi lavaka? (Ringanisa Matewu 6:7, 8; 1 Tihosi 18:26, 29.)

³⁰ Exikarhi ka mimpambukwa yo tala ya Vamahayana leyi vumbiweke eChina ni le Japani ku ni swikolo swa Vubudha swa Tiko ro Tenga ni Vuzen. Lexo sungula xi seketela dyondzo ya xona eka ripfumelo ra xona ematimbeni lama ponisaka ya Amida Budha, loyi a tshembiseke valandzeri va yena ku tswariwa nakambe eTikweni ro Tenga kumbe eParadeyisini ya le Vupela-dyambu, tiko ra ntsako ni ku tiphina leri ku tshamaka swikwembu ni vanhu eka rona. Ku suka kwalaho, swa olova ku kuma Nirvana. Hi ku phindha-phindha xikhongelo lexi nge “Ndzi veka ripfumelo ra mina eka Amida Budha,” minkarhi yin’wana hi makhamba ya magidi hi siku, mutinyiketeri wa tibasisa leswaku a fikelela ku voningeriwa kumbe ku kuma ku tswariwa nakambe eParadeyisini ya le Vupela-dyambu.

31. Hi swihi swivumbeko swa Vubudha bya Vuzen? (Ringanisa Vafilipiya 4:8.)

³¹ Vubudha bya Vuzen (xikolo xa Ch’an eChina) byi kume vito ra byona eka mukhuva wa ku anakanyisisa. Rito leri nge ch’an (Xichayina) na leri nge zen (Xijapani) i ku cinciwa ka rito ra Xisanskrit leri nge dhyāna, leri vulaka “ku anakanyisisa.” Dyondzo leyi yi dyondzisa leswaku ku dyondza, mintirho leyinene ni mihiva-hivana a hi swa nkoka. Munhu a nga kuma ku voningeriwa hi ku anakanyisisa ntsena hi swilo leswi nonon’hwaka ku swi twisisa swo tanihi leswi, ‘Hi wihi mpfumawulo wa ku phokotela ka voko rin’we?’ ni leswaku, ‘I yini leswi hi swi kumaka laha ku nga riki na nchumu?’ Xivumbeko xa xihundla xa Vubudha bya Vuzen xi kume nhlamuselo eka vutshila lebyi antswisiweke bya nhlengeleto wa swiluva, ku tsala hi ndlela yo saseka, ku penda hi inki, swiphato, ku endla ntanga ni swin’wana, naswona leswi swi amukeriwe swinene eVupela-dyambu. Namuntlha, swikolo swa ku anakanyisisa swa Vuzen swa kumeka ematikweni yo tala ya le Vupela-dyambu.

32. Xana Vubudha bya Vatibet byi endlisiwa ku yini?

³² Eku heteleleni, ku ni Vubudha bya Vatibet kumbe Vulama. Xivumbeko lexi xa Vubudha minkarhi yin’wana xi vuriwa Mantrayana  (Ndlela ya Mihiva-hivana) hikwalaho ka ku tirhisiwa swinene ka mihiva-hivana, nxaxamelo wa marito lama nga ni nhlamuselo kumbe lama nga hava, ma vuriwa nkarhi wo leha. Ematshan’wini yo kandziyisa vutlhari kumbe ntwela-vusiwana, xivumbeko lexi xa Vubudha xi kandziyisa ku tirhisiwa ka mihiva-hivana, swikhongelo, masingita ni vungoma evugandzerini. Swikhongelo swi phindha-phindhiwa hi makhamba ya magidi hi siku hi ku pfuniwa hi vuhlalu bya ku khongela ni mavhilwa ya swikhongelo. Mihiva-hivana leyi yo rharhangana yi nga dyondziwa ntsena ehansi ka vuleteri bya ti-lama kumbe varhangeri va tinghwendza leswaku u nhlokohata, lava exikarhi ka vona ku tivekaka ngopfu Dalai Lama na Panchen Lama. Endzhaku ka ku fa ka lama ku laviwa n’wana loyi nghwendza yi vuleke leswaku u tswariwe nakambe leswaku a va murhangeri la landzelaka wa moya. Hambi swi ri tano, rito leri nakambe ri tirhisiwa eka tinghwendza hinkwato hi ntolovelo, leti hi ku ya hi muringanyeti un’wana, nkarhi wun’wana a ti ri kwalomu ka n’we-xa-ntlhanu xa vaaki hinkwavo va Tibet. Ti-lama nakambe a ti tirha tanihi vadyondzisi, vadokodela, vini va tindhawu ni swirho swa politiki.

33. Mintlawa ya Vubudha yi fana ni liya ya Vujagana hi ndlela yihi? (Ringanisa 1 Vakorinto 1:10.)

 ³³ Swiyenge leswi leswikulu swa Vubudha nakambe swi aviwe swi va mintlawa kumbe mimpambukwa yo tala. Van’wana va tinyiketele eka murhangeri wo karhi, wo tanihi Nichiren eJapani, loyi a a dyondzisa leswaku i Lotus Sutra ya Vamahayana ntsena leyi khomeke tidyondzo ta ntiyiso ta Budha na Nun Ch’in-Hai eTaiwan, loyi a nga ni valandzeri vo tala. Hikwalaho, Vubudha a byi hambananga ngopfu ni Vujagana lebyi nga ni mintlawa ni mimpambukwa ya byona leyo tala. Entiyisweni swi tolovelekile ku vona vanhu lava tivulaka Mabudha va nghenela mikhuva ya Vutao, Vushinto, ku gandzela vakokwana lava feke naswona hambi ku ri liya ya Vujagana. * Mimpambukwa leyi hinkwayo ya Vubudha yi tivula leyi seketelaka ripfumelo ni mikhuva ya yona etidyondzweni ta Budha.

Swirhundzu Swinharhu Ni Matsalwa Man’wana Ya Mabudha

34. I yini leswi hi faneleke ku swi tsundzuka loko hi kambisisa tidyondzo ta Vubudha?

³⁴ Tidyondzo leti ku vuriwaka leswaku i ta Budha ti hundzisiwe hi nomu naswona ti sungule ku tsariwa malembe xidzana yo tala endzaku ka ku fa ka yena. Xisweswo, ti yimela ntsena leswi valandzeri va yena va tinxaka ta sweswinyana va anakanyeke leswaku u swi vurile ni ku swi endla. Leswi swi tlhela swi rharhanganisiwa hi ntiyiso wa leswaku hi nkarhi wolowo, Vubudha ana se a byi aviwe byi va swikolo swo tala. Xisweswo, matsalwa yo hambana-hambana ma nyikela tinhlamuselo to hambana-hambana hi Vubudha.

35. Hi wahi yo sungula eka matsalwa yo kwetsima ya Mabudha?

³⁵ Ya khale swinene eka matsalwa ya Mabudha a ma tsariwe hi Xipali, lexi ku vuriwaka leswaku a xi yelana ni ririmi ra xiviri ra Budha, kwalomu ka lembe xidzana ro sungula B.C.E. Xikolo xa Theravada xi ma amukela tanihi matsalwa lama tshembekaka. Ma ni tibuku ta 31 leti hleriweke ti va minhlengeleto yinharhu leyi vuriwaka Tipitaka (Xisanskrit, Tripitaka), leswi vulaka “Swirhundzu  Swinharhu,” kumbe “Minhlengeleto Minharhu.” Vinaya Pitaka (Xirhundzu xa Ndzayo) ngopfu-ngopfu xi hlamusela milawu ni swinawana swa tinghwendza ni tinani. Sutta Pitaka (Xirhundzu xa Tinkulumo) xi tamele tinkulumo, swifaniso ni swivuriso leswi nyikeriweke hi Budha ni vadyondzisiwa va yena lavakulu. Eku heteleleni, Abhidhamma Pitaka (Xirhundzu xa Dyondzo leyi nga yona ya Ntiyiso) xi na tinhlamuselo ehenhleni ka tidyondzo ta Budha.

36. I yini leswi dyondzisiwaka hi matsalwa ya Mabudha ya Mahayana?

³⁶ Hi tlhelo rin’wana, matsalwa ya xikolo xa Mahayana hakanyingi i ya Xisanskrit, Xichayina ni Xitibet naswona ma endliwe tivholumo. Matsalwa ya Xichayina ma ri woxe ma ni tivholumo leti tlulaka 5 000. Ma tamele mianakanyo yo tala leyi a yi nga ri kona eka matsalwa yo sungula, tanihi timhaka ta Vabudha vo tala ku fana ni sava ra Ganges, lava ku vuriwaka leswaku va hanye malembe ya timiliyoni ta ntsandza-vahlayi, un’wana ni un’wana a lawula misava ya yena ya Budha. A hi ku swi hundzeleta loko mutsari un’wana a xiya leswaku matsalwa lawa “ma ni mianakanyo yo hambana-hambana, leyi hundzeletiweke, vumunhu lebyi khavisiweke ni ku phindha-phindha loku pfilunganyaka.”

37. Hi swihi swiphiqo leswi vangiweke hi matsalwa ya Mahayana? (Ringanisa Vafilipiya 2:2, 3.)

³⁷ Entiyisweni, a hi vangani vanhu lava kotaka ku twisisa tinhlamuselo leti ti rharhanganeke swinene. Hikwalaho, minhluvuko leyi ya le ndzhakunyana yi hambanise Vubudha swinene ni leswi Budha a a tiyimisele ku swi endla eku sunguleni. Hi ku ya hi Vinaya Pitaka, Budha a a nga lavi leswaku tidyondzo ta yena ti twisisiwa hi ntlawa wa lava dyondzekeke ntsena, kambe hi vanhu va tinxaka hinkwato. Hikwalaho, u sindzise leswaku mianakanyo ya yena yi dyondzisiwa hi ririmi ra vanhu lava tolovelekeke, hayi ririmi ro kwetsima leri feke ra Vuhindu. Xisweswo, eka mphikamakaneta ya Mabudha ya Matheravada ya leswaku tibuku leti a ti le nawini, nhlamulo ya valandzeri va Mahayana hi leswaku Gautama Budha u sungule a dyondzisa va le hansi ni lava nga dyondzekangiki, kambe u paluxe tidyondzo leti tsariweke endzakunyana etibukwini ta Vamahayana eka lava dyondzekeke ni lava tlhariheke.

 Ndzhendzeleko Wa Karma Ni “Samsara”

38. (a) Xana ti njhani tidyondzo ta Mabudha ni ta Mahindu loko ti pimanisiwa? (b) Hi yihi dyondzo ya Mabudha mayelana ni moya, hi mianakanyo na hi xiviri?

³⁸ Hambi loko Vubudha byi ntshunxe vanhu eka timpecana ta Vuhindu hi mpimo wo karhi, mianakanyo ya byona ya xisekelo ya ha ri ndzhaka ya tidyondzo ta Mahindu ta Karma ni samsara. Vubudha, hi laha a byi dyondzisiwa ha kona hi Budha eku sunguleni, bya hambana ni Vuhindu hi mhaka ya leswi byi alaka vukona bya moya lowu nga fiki kambe byi vulavula hi munhu tanihi “mpfangano wa matimba kumbe ntamu wa miri ni wa mianakanyo.” * Hambi swi ri tano, tidyondzo ta byona ta ha titshege hi  mianakanyo ya leswaku vanhu hinkwavo va tsendzeleka ku suka eka vutomi byin’wana va ya eka vutomi byin’wana hi ku tswariwa nakambe (samsara) ka ntsandza-vahlayi ni ku tokota vuyelo bya swiendlo swa nkarhi lowu hundzeke ni swa sweswi (Karma). Hambi loko rungula ra byona ra ku voningeriwa ni ku ntshunxeka eka ndzhendzeleko lowu ri nga ha vonakaka ri tsakisa, van’wana va vutisa: Xana ma twisiseka ku fikela kwihi masungulo ya rona? Hi byihi vumbhoni lebyi nga kona bya leswaku ku xaniseka hinkwako i vuyelo bya swiendlo swa munhu swa vutomi bya nkarhi lowu hundzeke? Naswona, kahle-kahle, hi byihi vumbhoni lebyi nga kona bya leswaku ku ni vutomi bya nkarhi lowu hundzeke?

39. Xana tsalwa rin’wana ra Mabudha ri wu hlamusela njhani nawu wa Karma?

³⁹ Nhlamuselo yin’wana mayelana ni nawu wa Karma yi ri:

 “Kamma [hi Xipali i Karma] i nawu hi woxe. Kambe a wu swi pfumeli leswaku ku fanele ku va ni munyiki wa nawu. Milawu leyi tolovelekeke ya ntumbuluko, ku fana ni nkoka-misava, a swi lavi munyiki wa nawu. Nawu wa Kamma na wona a wu lavi munyiki wa nawu. Wu titirhela endhawini ya wona handle ko nghenelela ka matimba lama fumaka ya le handle lama tilawulaka.”—A Manual of Buddhism.

40. (a) Xana vukona bya milawu ya ntumbuluko byi kombisa yini? (b) Bibele yi ri yini mayelana ni xivangelo ni vuyelo?

⁴⁰ Xana leyi i mianakanyo leyi twalaka? Xana milawu ya ntumbuluko entiyisweni a yi lavi munyiki wa nawu? Mutshila wa tirhokhete Dr. Wernher von Braun u tshame a ku: “Milawu ya ntumbuluko ya vuako hinkwabyo yi tshembeka swinene lerova a hi nonon’hweriwi hi ku aka xihaha-mpfhuka leswaku xi haha xi ya en’wetini naswona hi nga veka nkarhi wa ku haha hi ku pakanisa ka xiphemu xa sekene. Milawu leyi yi fanele yi vekiwe hi un’wana.” Na Bibele yi vulavula hi nawu wa xivangelo ni vuyelo. Ya hi byela, “Xikwembu a xi vungunyiwi; xin’wana ni xin’wana lexi munhu a xi byalaka, ú ta tshovela xona.” (Vagalatiya 6:7) Ematshan’weni yo vula leswaku nawu lowu a wu lavi munyiki wa nawu, yi vula leswaku “Xikwembu a xi vungunyiwi,” yi kombisa leswaku nawu lowu wu sunguriwe hi Muendli wa wona, Yehova.

41. (a) Hi kwihi ku yelana loku nga kumiwaka exikarhi ka nawu wa Karma ni nawu wa tihuvo? (b) Pimanisa Karma ni xitshembiso xa Bibele.

 ⁴¹ Ku engetela kwalaho, Bibele yi hi byela leswaku “ku dyoha ka hakela, hakelo ya kona i rifu,” naswona “loyi a feke ú ntshunxiwile ematimbeni ya [xidyoho].” Hambi ku ri tihuvo ta vuavanyisi ta swi xiya leswaku munhu a nga fanelanga ku nyikiwa xigwevo lexi phindhiweke eka nandzu wihi na wihi. Kutani, hikwalaho ka yini munhu loyi ana se a hakeleke swidyoho swa yena hi ku fa a tlhela a tswariwa leswaku a ta xanisekela mimbuyelo ya swiendlo swa yena swa nkarhi lowu hundzeke nakambe? Ku tlula kwalaho, munhu a nga hundzukisa ku yini ni ku endla nhluvuko loko a nga swi tivi swiendlo swa nkarhi lowu hundzeke leswi a xupuleriwaka swona ke? Xana leswi swi nga tekiwa swi ri vululami? Xana swi fambisana ni tintswalo, leti ku vuriwaka leswaku i mfanelo leyi xiyekaka swinene ya Budha? Ku hambana ni sweswo, endzhaku ko vula leswaku “ku dyoha ka hakela, hakelo ya kona i rifu,” Bibele yi ya emahlweni yi ku: “Kambe nyiko leyi nyikiwaka ntsena, leyi humaka eka Xikwembu, i vutomi lebyi nga heriki, ha Kriste Yesu Hosi ya hina.” Ina, yi tshembisa leswaku Xikwembu xi ta herisa ku onhaka hinkwako, xidyoho ni rifu naswona xi ta tisa ntshunxeko ni ku hetiseka eka vanhu hinkwavo.—Varhoma 6:7, 23; 8:21; Esaya 25:8.

42. Xana mudyondzi wa Mubudha u ku hlamuserisa ku yini ku tswariwa nakambe?

⁴² Mayelana ni ku tswariwa nakambe, hi leyi nhlamuselo ya Dr. Walpola Rahula, mudyondzi wa Mubudha:

 “Munhu a hi nchumu handle ka mpfangano wa matimba kumbe ntamu wa miri ni wa mianakanyo. Leswi hi swi vulaka rifu i ku pfumala ku tirha ka miri wa nyama hi laha ku heleleke. Xana matimba ni ntamu lowu swi yima hi ku helela hi ku tshika ka miri ku tirha? Vubudha byi ri ‘Doo.’ Ku rhandza, ku hlawula, ku navela, torha ra ku hanya, ku ya emahlweni, ku engeteleka, i matimba lamakulu lama fambisaka vutomi hinkwabyo, vukona hinkwabyo, lama tlhelaka ma fambisa misava hinkwayo. Lawa i matimba lamakulu, ntamu lowukulu emisaveni. Hi ku ya hi Vubudha, matimba lawa a ma  yimi loko miri wu tshika ku tirha, leswi ku nga ku fa; kambe ma ya emahlweni ma tikombisa hi xivumbeko xin’wana, ma humesa ku hanya nakambe leswi vuriwaka ku tswariwa nakambe.”

43. (a) Hi ku ya hi ntivo-vutomi, xana swivumbeko swa xitekela swa munhu swi kumisiwa ku yini? (b) I “vumbhoni” byihi lebyi minkarhi yin’wana byi nyikiwaka ku seketela ku tswariwa nakambe? (c) Xana “vumbhoni” byo tano bya ku tswariwa nakambe byi pfumelelana na wona ntokoto lowu tolovelekeke?

⁴³ Hi nkarhi wa ku tika nyimba, munhu u kuma tiphesente ta 50 ta ti-gene takwe eka mutswari un’wana ni un’wana. Hikwalaho a swi nge endleki leswaku a fana ni un’wana loyi a tshameke a va kona hi tiphesente ta 100. Hakunene, endlelo ra ku tswariwa nakambe a ri nge seketeriwi hi nsinya wa nawu wihi na wihi lowu tivekaka wa sayense. Hakanyingi, lava pfumelaka eka mianakanyo ya ku tswariwa nakambe va tshaha ntokoto wa vanhu lava vulaka leswaku va tsundzuka vanhu, swiendlakalo ni tindhawu leti a va nga ti tivi tanihi vumbhoni bya yona. Xana leswi swa twala? Ku vula leswaku munhu la nga tsundzukaka swilo swa nkarhi lowu hundzeke u fanele a hanye hi nguva yoleyo, munhu u ta boheka ku vula ni leswaku munhu la nga kotaka ku vhumba vumundzuku—naswona va tele lava tivulaka lava swi kotaka ku endla tano—u fanele a hanyile enkarhini lowu taka. Sweswo entiyisweni a swi tano.

44. Pimanisa dyondzo ya Bibele mayelana ni “moya [“spirit”]” ni dyondzo ya Mabudha ya ku tswariwa nakambe.

⁴⁴ Ku tlula malembe ya 400 emahlweni ka Budha, Bibele yi vulavule hi matimba ya vutomi. Loko yi hlamusela leswi humelelaka loko munhu a fa, yi ri: “Ntshuri wu . . . tlhelela emisaveni laha wu humeke kona, ni moya wu . . . tlhelela eka Xikwembu lexi nyikeke wona.” (Eklesiasta 12:7) Rito “moya [“spirit”]” ri huma eka rito ra Xiheveru leri nge ruʹach, leri vulaka matimba ya vutomi lama nyikaka swivumbiwa hinkwaswo leswi hanyaka, vanhu ni swiharhi vutomi. (Eklesiasta 3:18-22) Hambi swi ri tano, ku hambana ka nkoka hi leswaku ruʹach, i matimba lama nga hava vumunhu; a ma na ku rhandza ka wona kumbe ku hlayisa vumunhu kumbe timfanelo tihi na tihi ta munhu la feke. A wu suki eka munhu un’wana  wu ya eka un’wana eku feni kambe “wu . . . thlelela eka Xikwembu lexi nyikeke wona.” Hi marito man’wana, mintshembo ya nkarhi lowu taka ya vutomi ya munhu yoloye—ntshembo wa ku pfuxiwa—swi le mavokweni ya Xikwembu hi ku helela.—Yohane 5:28, 29; Mintirho 17:31.

Nirvana—Xana I Ku Fikelela Leswi Nga Fikelelekiki?

45. Hi yihi nhlamuselo ya Nirvana ya Mabudha?

⁴⁵ Leswi swi hi tisa eka dyondzo ya Budha ya ku voningeriwa ni ku pona. Hi ku vula ka Mabudha, mianakanyo ya xisekelo ya ku ponisiwa i ku ntshunxeka eka milawu ya Karma ni ya samsara, kun’we ni ku kuma Nirvana. Nirvana i yini xana? Matsalwa ya Mabudha ma vula leswaku a swi koteki ku swi hlamusela kambe swi ngo tokotiwa ntsena. A hi le tilweni laha munhu a yaka kona endzhaku ka rifu kambe i nchumu lowu nga fikeleriwaka hi vanhu hinkwavo, laha naswona sweswi. Rito hi roxe ku vuriwa leswaku ri vula “ku timeka, ku hela.” Xisweswo, van’wana va hlamusela Nirvana tanihi ku hela ka nyanyuko ni ku navela hinkwako; ku hanya loku ntshunxekeke eka switwi hinkwaswo swa miri, swo tanihi xitlhavi, ku chava, ku lava, ku rhandza kumbe ku venga; xiyimo xa ku rhula, ku wisa ni ku pfumala ku cinca leswi nga heriki. Xa nkoka swinene, ku vuriwa leswaku i ku hela ka vutomi bya munhu.

46, 47. (a) Hi ku ya hi tidyondzo ta Mabudha, hi xihi xihlovo xa ku kuma ku pona? (b) Ha yini langutelo ra Mabudha hi xihlovo xa ku kuma ku pona ri hambana ni ra ntokoto lowu tolovelekeke?

⁴⁶ Budha u dyondzise leswaku ku voningeriwa ni ku ponisiwa—ku hetiseka ka Nirvana—a ku humi eka Xikwembu kumbe eka matimba yo karhi ya le handle, kambe endzeni ka munhu hi yexe hi matshalatshala ya yena n’wini ya swiendlo leswinene ni mianakanyo leyinene. Leswi swi tlakusa xivutiso lexi nge: Xana nchumu lowu hetisekeke wu nga huma eka nchumu lowu nga hetisekangiki? Xana ntokoto wa hina lowu tolovelekeke a wu hi byeli leswaku “ndlela ya munhu a yi le matimbeni ya yena, kambe munhu la fambaka a nga ka a nga lulamisi riendzo ra yena” hi laha muprofeta wa Muheveru Yeremiya a vuleke ha kona ke? (Yeremia 10:23) Loko  a nga ri kona munhu la kotaka ku lawula swiendlo swa yena hi ku helela hambi ku ri eka timhaka to olova ta siku na siku, xana swa twala ku ehleketa leswaku munhu wihi na wihi a nga swi kota ku tiponisa hi yexe hi laha ku nga heriki?—Psalma 146:3, 4.

⁴⁷ Tanihi leswi munhu la bodlomeleke endzopeni hakanyingi swi nga kotekiki leswaku a ti humesa hi yexe eka wona, hi ku fanana vanhu hinkwavo va phasiwe hi xidyoho ni rifu, naswona a nga kona la nga kotaka ku titshunxa eka xirimbana xexo. (Varhoma 5:12) Hambi swi ri tano, Budha u dyondzise leswaku ku pona ku titshege hi matshalatshala ya munhu hi yexe ntsena. Xikhongotelo xa yena xo lela eka vadyondzisiwa va yena a xi ku, “titshegeni hi n’wina vini naswona mi nga titshegi hi mpfuno wa le handle; namarhelani ntiyiso tanihi rivoni; lavani ku pona ntsena entiyisweni; mi nga lavi mpfuno eka un’wana handle ka n’wina vini.”

Xana I Ku Voningeriwa Kumbe Ku Pfuriwa Mahlo?

48. (a) Xana buku yin’wana yi byi hlamuserisa ku yini vuyelo bya mianakanyo leyi rharhanganeke ya Mabudha yo tanihi Nirvana? (b) Byi ve byihi vuyelo bya ku tsakela ka sweswinyana etidyondzweni ta Mabudha etindhawini tin’wana?

⁴⁸ Xana hi byihi vuyelo bya dyondzo yo tano? Xana yi susumetela vapfumeri va yona leswaku va va ni ripfumelo ni ku tinyiketela ka ntiyiso? Buku leyi nge Living Buddhism yi vika leswaku ematikweni man’wana ya Mabudha, hambi ku ri “tinghwendza a ti ti hlamuseli ku ya kwini tidyondzo-nkulu ta vukhongeri bya tona. Ku kuma Nirvāna hi xitalo ku tekiwa ku ri ku navela loku nga tshembisiki leswaku ku nga fikeleriwa naswona ku anakanyisisa a ku tali ku tirhisiwa. Handle ka dyondzo leyi nga nyawuriki ya Tipitaka, va tinyiketela eka ku va ni nkucetelo wa musa ni ku twanana exikarhi ka vanhu.” Hi laha ku fanaka, World Encyclopedia (Xijapani), loko yi hlamusela hi ku pfuxetiwa ka sweswinyana ka ku tsakela eka tidyondzo ta Mabudha, ya xiya: “Loko dyondzo ya Vubudha yi ya yi antswisiwa, hi laha yi yaka yi hambuka eka xikongomelo xa yona xo sungula—ku kongomisa vanhu. Hi ku ya hi langutelo leri, mboyamelo wa sweswinyana wa ku kambisisa Vubudha hi vukheta a wu vuli ku pfuxetiwa ka ripfumelo leri  hanyaka. Ematshan’weni ya sweswo, swi fanele swi xiyiwa leswaku loko vukhongeri byi va nchumu wa ku nghena xikolo xa filosofi leyi rharhanganeke, vutomi bya byona bya xiviri tanihi ripfumelo byi lahlekeriwa hi matimba ya byona.”

49. Eka vo tala, xana Vubudha byi ve yini?

⁴⁹ Dyondzo ya xisekelo ya Vubudha hi leswaku vutivi ni ku twisisa swi yisa eku voningeriweni ni le ku ponisiweni. Kambe tidyondzo leti rharhanganeke ta swikolo swo hambana-hambana swa Vubudha ti humese ntsena xiyimo “lexi swi nga tshembisiki leswaku xi nga fikeleriwa” lexi boxiweke laha henhla, lexi vapfumeri vo tala va nga swi kotiki ku xi twisisa. Eka vona, Vubudha byi ve ku endla leswinene ni ku landzelela mihiva-hivana yi nga ri yingani ni tidyondzo to olova. A byi swihlamuli swivutiso leswi pfilunganyaka swa vutomi, swo tanihi leswi: Hi huma kwihi? Ha yini hi ri laha? Naswona hi byihi vumundzuku bya munhu ni misava?

50. I xivutiso xihi lexi taka emianakanyweni hikwalaho ka mintokoto ya Mabudha man’wana lama tshembekaka? (Ringanisa Vakolosa 2:8.)

⁵⁰ Mabudha man’wana lama tshembekaka ma wu xiyile mpfilumpfilu ni ku pfuriwa mahlo leswi vangiweke hi tidyondzo leti ti rharhanganeke ni mihiva-hivana yo tika ya Vubudha hi laha yi  endliwaka ha kona namuntlha. Matshalatshala ya mintlawa ni tinhlengeletano ta Mabudha ya ku khathalela vanhu ematikweni man’wana ma nga ha va ma tise ku wisa eka gome ni ku xaniseka eka vo tala. Kambe tanihi xihlovo xa ku voningeriwa ni ntshunxeko wa ntiyiso eka hinkwavo, xana Vubudha byi xi namarherile xitshembiso xa byona?

Xana Ku Voningeriwa Ku Nga Kumiwa Handle Ka Xikwembu?

51. (a) Xana mhaka yin’wana yi vula yini mayelana ni tidyondzo ta Budha? (b) Hi wihi nchumu wa nkoka lowu siyiweke lowu vonakaka eka tidyondzo ta Budha? (Ringanisa 2 Tikronika 16:9; Psalma 46:1; 145:18.)

⁵¹ Timhaka ta vutomi bya Budha ti hlamusela leswaku eka xiendlakalo xin’wana yena ni vadyondzisiwa va yena a va ri enhoveni. U teke matluka lama tateke voko kutani a byela vadyondzisiwa va yena a ku: “Leswi ndzi mi dyondziseke swona swa ringana ni matluka lama nga evokweni ra mina, leswi ndzi nga mi dyondzisangiki swa ringana ni matluka lama nga enhoveni.” Kavula, nhlamuselo a ku ri leswaku Budha u dyondzise ntsena xiphemu lexintsongo swinene xa leswi a a swi tiva. Hambi swi ri tano, ku ni nchumu wun’wana wa nkoka lowu siyiweke—Gautama Budha a nga vulanga nchumu hi Xikwembu; hambi ku ri ku tshama a tivula Xikwembu. Entiyisweni, ku vuriwa leswaku u byele vadyondzisiwa va yena a ku, “Loko ku ri na Xikwembu, a swi khorwisi leswaku a xi ta karhateka hi timhaka ta mina ta siku na siku,” naswona “a ku na swikwembu leswi nga swi kotaka ku pfuna munhu kumbe leswi nga ta n’wi pfuna.”

52. (a) Hi rihi langutelo ra Vubudha hi Xikwembu? (b) I yini lexi Vubudha byi xi honiseke?

⁵² Hi ku ya hi mongo lowu, xiphemu xa Vubudha eku lavisiseni ka vanhu Xikwembu xa ntiyiso i xintsongo swinene. The Encyclopedia of World Faiths yi xiya leswaku “Vubudha byo sungula byi vonaka byi honise mphikamakaneta ya Xikwembu, naswona entiyisweni a byi dyondzisanga kumbe ku khutaza ku pfumela eka Xikwembu.” Eka ku kandziyisa ka byona leswaku munhu un’wana ni un’wana a lava ku pona hi yexe, a hundzukela eka mianakanyo  kumbe vutivi bya yena leswaku a kuma ku voningeriwa, Vubudha entiyisweni byi wela eka ntlawa lowu nge Xikwembu a xi tiviwi, loko ku nga ri eka ntlawa lowu pfumelaka leswaku Xikwembu a xi kona. (Vona bokisi, tluka 145.) Leswaku byi ringeta ku tsema timpecana ta vukholwa-hava ni minxaxamelo ya byona leyi pfilunganyaka ya swikwembu swa mintsheketo swa Vuhindu, Vubudha byi tlhele byi swi hundzeleta. Byi honise dyondzo ya xisekelo ya Munhu la Tlakukeke, loyi hi ku rhandza ka yena swilo hinkwaswo swi veke kona ni ku tirha.—Mintirho 17:24, 25.

53. I yini leswi nga vuriwaka mayelana ni ku lava ku voningeriwa handle ka Xikwembu? (Ringanisa Swivuriso 9:10; Yeremia 8:9.)

⁵³ Hikwalaho ka ku ehleketa hi ndlela leyi ya vutianakanyi ni ya vutilawuri, vuyelo byi ve migaringeto, mikhuva, tidyondzo leti rharhanganeke leti nga kona ni tinhlamuselo leti nyikeriweke hi swikolo ni mimpambukwa yo tala hi malembe xidzana yo tala. Leswi a swi endleriwe ku tisa ntlhantlho wo olova eka swiphiqo leswi rharhanganeke swa vutomi swi tise mafambiselo ya vukhongeri ni ya filosofi lama nga kotiki ku twisisiwa hi vanhu vo tala. Ematshan’weni ya sweswo, valandzeri vo tala va Vubudha va khomeke ntsena hi ku gandzela swifaniso ni swifaniso swa vakwetsimi, swikwembu ni mademona, mimoya ni vakokwana lava feke ni ku endla mihiva-hivana ni mikhuva yin’wana yo tala leyi hambaneke swinene ni leswi Gautama Budha a swi dyondziseke. Hakunene, ku lava ku voningeriwa handle ka Xikwembu a swi tirhi.

54. I tidyondzo ta vaanakanyi vahi van’wana va vukhongeri va le Vuxeni leti nga ta kambisisiwa endzhaku?

⁵⁴ Eka kwalomu ka nkarhi lowu fanaka lowu Gautama Budha a a lava ndlela yo kuma ku voningeriwa ha wona, eka xiyenge xin’wana xa tiko-nkulu rin’wana ra Asia a ku tshama vativi va filosofi vambirhi lava mianakanyo ya vona yi kuceteleke timiliyoni ta vanhu. A ku ri Lao-tzu na Confucius, tintlhari timbirhi leti gandzeriwaka hi tinxaka ta Machayina ni tin’wana. Xana a va dyondzisa yini, naswona va ku kuceterise ku yini ku lavisisa ka vanhu Xikwembu? Sweswo hi leswi hi nga ta swi kambisisa eka ndzima leyi landzelaka.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Swivutiso Swa Dyondzo]

[Bokisi leri nga eka tluka 139]

Mintiyiso Ya Mune Leyikulu Ya Budha

Budha u hlamusele dyondzo ya yena ya xisekelo eka leswi swi vuriwaka Mintiyiso Ya Mune Leyikulu. Laha hi tshaha eka Dhammacakkappavattana Sutta (Xisekelo Xa Mfumo Wa Ku Lulama), eka ku hundzuluxela ka T. W. Rhys Davids:

▪ “N’wina Tibhikku, hi lowu ntiyiso lowukulu mayelana ni ku xaniseka. Ku tswariwa ku fambisana ni gome, ku bola swa vava, vuvabyi bya vava, rifu ra vava. Ku hlangana ni leswi nga tsakisiki swa vava, swa vava ku hambana ni leswi tsakisaka; naswona ku navela kwihi na kwihi loku nga anerisiwiki ka vava na kona. . . .

▪ “N’wina Tibhikku, hi lowu ntiyiso lowukulu mayelana ni masungulo ya maxangu. Entiyisweni, i torha leriya, leri vangelaka ku pfuxetiwa ka vutomi, leri fambisanaka ni ku titsakisa ku tlula mpimo, ku lava ku aneriseka laha, lahaya—hi leswaku, ku navela ku anerisa mintlhaveko kumbe ku navela vutomi kumbe ku navela ku humelela. . . .

▪ “N’wina Tibhikku, hi lowu ntiyiso lowukulu mayelana ni ku herisiwa ka maxangu. Entiyisweni, i ndzoviso lowu eka wona ku nga saliki ku navela ka torha leri; ku vekeriwa ka rona etlhelo, ku ri herisa, ku tshunxiwa eka rona, ku tshika ku rhurhela torha leri. . . .

▪ “N’wina Tibhikku, hi lowu ntiyiso lowukulu mayelana ni ndlela leyi yisaka eku herisiweni ka mahlomulo. Entiyisweni, i ndlela leyikulu ya matlhelo ya nhungu; hi leswaku: malangutelo lamanene, ku navela lokunene; ririmi lerinene; ku tikhoma lokunene; vutomi lebyinene; matshalatshala lamanene; miehleketo leyinene; ni ku anakanya lokunene.”

[Bokisi leri nga eka tluka 145]

Vubudha Ni Xikwembu

“Vubudha byi dyondzisa ndlela yo ya eka vunene ni vutlhari lebyi hetisekeke handle ka Xikwembu xa xiviri; vutivi lebyi tlakukeke ku tlula hinkwabyo handle ka ‘nhlavutelo’; . . . ku koteka ka ku kutsuriwa handle ka mukutsuri un’wana, ku pona loku un’wana ni un’wana a nga muponisi wa yena n’wini.”—The Message of Buddhism, hi Bhikkhu Subhadra, hi laha ku tshahiweke ha kona eka What Is Buddhism?

Kutani xana Mabudha ma pfumela leswaku Xikwembu a xi kona? Buku leyi nge What Is Buddhism? leyi humesiweke hi Lodge ya Mabudha, eLondon, ya hlamula: “Loko mu-atheist mi vula munhu la alaka mianakanyo ya Xikwembu xa xiviri, hi tano.” Kutani yi ya emahlweni yi ku: “Mianakanyo leyi kulaka yi nga amukela mianakanyo ya leswaku Vuako byi kongomisiwa hi Nawu lowu nga cinciki, hi laha yi nga amukelaka ha kona nhlamuselo ya Munhu wa le kule leyi nga ta ka yi nga n’wi voni, yi nga tiviki laha a tshamaka kona ni loyi nkarhi wun’wana a vumbeke Vuako lebyi ngheneriweke hi rivengo, vuhomboloki, ku nga ringani hi malunghelo ni ku xaniseka ni madzolonga lama nga heriki a nga tirhisi nchumu.”

Xisweswo, hi ku ya hi mianakanyo Vubudha a byi ku seketeli ku pfumela eka Xikwembu kumbe Muvumbi. Hambi swi ri tano, titempele ni tindhumbha ta Mabudha namuntlha ti kumiwa eka ku lava ku va tiko rin’wana ni rin’wana laha Vubudha byi tirhisiwaka kona, naswona swifaniso ni swifaniso swa vakwetsimi swa Vabudha ni va-bodhisattva swi ve swilo swo endleriwa swikhongelo, magandzelo ni ku gandzeriwa hi Mabudha lama tinyiketeleke. Budha, loyi a nga vulangiki leswaku i Xikwembu, u ve xikwembu hi matlhelo hinkwawo ya rito leri.

[Mepe lowu nga eka tluka 142]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Hi lembe xidzana ra vunkombo C.E., Vubudha a byi hangalake ku suka eIndia ku ya evuxeni bya Asia hinkwaro

INDIA

Benares

Buddh Gaya

LEMBE XIDZANA RA VU-3 B.C.E. SRI LANKA

LEMBE XIDZANA RA VU-1 B.C.E. KASHMIR

ASIA XIKARHI

LEMBE XIDZANA RA VU-1 C.E. CHINA

MYANMAR

THAILAND

KAMPUCHEA

JAVA

LEMBE XIDZANA RA VU-4 C.E. KOREA

LEMBE XIDZANA RA VU-6 C.E. JAPANI

LEMBE XIDZANA RA VU-7 C.E. TIBET

[Swifaniso leswi nga eka tluka 131]

Titempele ta Mabudha ta hambana hi maakelo emisaveni hinkwayo

Chengteh, China n’walungu

Kofu, Japani

New York City, U.S.A.

Chiang Mai, Thailand

[Xifaniso lexi nga eka tluka 133]

Xifaniso xa ribye, Norho wa Maya, lexi humaka eGandhara, Pakistan, xi kombisa Budha wa nkarhi lowu taka tanihi ndlopfu yo basa leyi rhendzeriweke leyi nghenaka etlhelweni ra xinene ra Nkosikazi Maya ku n’wi xurhisa nyimba

[Swifaniso leswi nga eka tluka 134]

Tinghwendza ni vagandzeri va Mabudha etempeleni eNew York City

[Swifaniso leswi nga eka tluka 141]

Swifaniso swa Budha leswi nga ni mayimelo lama vumbiweke

ku nghena eNirvana

ku dyondzisa

ku anakanyisisa

ku lwisana ni ndzingo

[Xifaniso lexi nga eka tluka 147]

Nxaxamelo wa ku xixima siku ra ku tswariwa ka Budha, eTokyo, Japani. Ndlopfu yo basa endzhaku yi fanekisela Budha

[Swifaniso leswi nga eka tluka 150]

Matluka ya Lotus Sutra (lembe xidzana ra vu-10), hi Xichayina ri hlamusela matimba ya bodhisattva Kuan-yin yo ponisa endzilweni ni le ndhambhini. Exineneni, Bodhisattva Ksitigarbha a a dumile eKorea hi lembe xidzana ra vu-14

 [Xifaniso lexi nga eka tluka 155]

Buku yo songiwa ya Mabudha yo huma hi le Kyoto, Japani yi kombisa ku xaniseka “etiheleni”

 [Swifaniso leswi nga eka tluka 157]

Hi laha swi voniwaka ha kona exineneni ehenhla hi ku ya hi ndzhendzeleko wa wachi, Mabudha namuntlha ma gandzela emahlweni ka lingam eBangkok, Thailand; xifaniso xa Tino ra Budha eKandy, Sri Lanka; swifaniso swa Budha eSingapore na New York

[Swifaniso leswi nga eka tluka 158]

Wansati wa Mubudha a ri karhi a khongela emahlweni ka alitari ya ndyangu, ni vana va ri karhi va hlanganyela entirhweni wa tempele