Ndzima 5

Vuhindu—Ku Lavisisa Ntshunxeko

“Eka Mahindu, i mukhuva wa vukhongeri, xo sungula nimixo, ku ya hlamba enambyeni lowu nga ekusuhi kumbe ekaya loko ku nga ri na nambu kumbe xinambyana. Vanhu va tshemba leswaku swa va kwetsimisa. Kutani, nakambe va nga si dya, va ya etempeleni leyi nga ekusuhi ivi va endla magandzelo ya swiluva ni ya swakudya eka xikwembu xa kwalaho. Van’wana va hlambisa xifaniso ivi va xi khavisa hi mapa yo tshwuka ni ya xitshopana.

“Kwalomu ka muti wun’wana ni wun’wana wu ni ndhumba kumbe hambi ku ri kamara ro gandzelela eka rona xikwembu lexi rhandzekaka xa ndyangu wolowo. Xikwembu lexi dumeke eka tindhawu tin’wana i Ganesa, xikwembu xa ndlopfu. Vanhu va ta khongela eka xona hi laha ku hlawulekeke leswaku va kuma nkateko, tanihi leswi xi tiviwaka tanihi mususi wa swihinga. Etindhawini tin’wana Krishna, Rama, Siva, Durga kumbe xikwembu xin’wana xi nga ha teka xiyimo xo sungula eku gandzeriweni.”—Tara C., Kathmandu, Nepal.

1. (a) Hlamusela mikhuva yin’wana ya Mahindu. (b) Hi kwihi ku hambana kun’wana exikarhi ka langutelo ra Valungu ni langutelo ra Mahindu?

 VUHINDU i yini xana? Xana byo va mukhuva lowu antswisiweke swinene wa le Vupela-dyambu wa ku gandzela swiharhi, ku hlamba eGanges ni ku avanyisiwa hi mintlawa ntsena ke? Kumbe xana ku na leswi engetelekeke eka wona? Nhlamulo: Ku na swo tala swinene. Vuhindu i ndlela leyi hambaneke ya ku twisisa vutomi, leyi eka yona mimpimanyeto ya le Vupela-dyambu yi nga yimbe hi laha ku heleleke. Vanhu va le Vupela-dyambu va vonaka va xiya vutomi byi ri nxaxamelo lowu hlelekeke wa swiendlakalo  ematin’wini. Mahindu ma vona vutomi byi ri ndzhendzeleko lowu tiphindhaka lowu eka wona matimu ya munhu ma nga riki ya nkoka.

2, 3. (a) Hikokwalaho ka yini swi nonon’hwa ku hlamusela Vuhindu? (b) Xana mutsari un’wana wa le India u byi hlamuserisa ku yini Vuhindu ni vugandzeri bya swikwembu swo tala?

² A swi olovi ku hlamusela Vuhindu, tanihi leswi byi nga riki na dyondzo yo karhi, vulawuri bya vaprista kumbe huvo leyi lawulaka. Hambi swi ri tano, byi na vona va-swami (vadyondzisi) ni va-guru (vakongomisi va moya). Nhlamuselo leyi anameke ya Vuhindu leyi nyikiweke hi buku yin’wana ya matimu yi vula leswaku i “tidyondzo ni tinhlengeletano hinkwato leti rharhanganeke leti humeleleke hi nkarhi lowu matsalwa ya vona ya khale (ni lama kwetsimaka swinene), Ti-veda, ma endliweke ha wona ku ta fikela sweswi.” Yin’wana yi ri: “Hi nga ha vula leswaku Vuhindu i ku namarhela kumbe ku gandzela swikwembu Vishnu kumbe Shiva [Siva], kumbe xikwembu xa xisati Shakti kumbe swimunhuhatiwa, swivumbeko, vanghana va vukati kumbe vana va swona.” Sweswo swi tirha ku katsa ku gandzela Rama na Krishna (swimunhuhati swa Vishnu), Durga, Skanda na Ganesa (kun’we ni nsati ni vana va majaha va Siva). Ku vuriwa leswaku Vuhindu byi na swikwembu swa 330 wa timiliyoni, kambe ku vuriwa leswaku Vuhindu a hi vugandzeri bya swikwembu swo tala. Sweswo swi nga endlekisa ku yini?

³ A. Parthasarathy mutsari wa le India wa hlamusela: “Mahindu a va gandzeri swikwembu swo tala. Vuhindu byi vulavula hi Xikwembu xin’we . . . Swikwembu ni swikwembu swa xisati swo hambana-hambana swa tempele ya Mahindu swo va vayimeri va matimba ni mintirho ya Xikwembu xin’we lexi tlakukeke emisaveni leyi vonekaka.”

4. Xana rito leri nge “Vuhindu” ri hlanganisa yini?

⁴ Mahindu hakanyingi ma kombetela eka ripfumelo ra vona tanihi sanatana dharma, leswi vulaka nawu kumbe xileriso lexi nga riki na ku hela. Kahle-kahle Vuhindu * i rito leri olovaka ro  hlamusela vukhongeri ni mipambukwa yo tala (sampradayas) leyi humeleleke ni ku andza hi magidi ya malembe ehansi ka xifunengeto xa ntsheketo wa khale wa Mahindu lowu rharhanganeke swinene. Ntsheketo lowu wu rharhangane ngopfu lerova New Larousse Encyclopedia of Mythology yi ku: “Ntsheketo wa le India i khwati ra swimilana swo hambana-hambana leri swi nga kotekiki ku huma eka rona. Loko u nghena eka rona u lahlekeriwa hi ku vonakala ka siku ni ku twisisa lokunene hinkwako.” Hambi swi ri tano, ndzima leyi yi ta hlanganisa swin’wana swa swivumbeko ni tidyondzo ta ripfumelo rero.

Timitsu Ta Khale Ta Vuhindu

5. Vuhindu byi hangalake ku fikela kwihi?

⁵ Hambi leswi Vuhindu byi nga ha vaka byi nga hangalakanga swinene ku fana ni vukhongeri byin’wana lebyikulu, kambe, a byi lawula ku tshembeka ka valandzeri va kwalomu ka 700 wa timiliyoni hi 1990 kumbe kwalomu ka 1 eka 8 (13%) wa vaaki va misava. Hambi swi ri tano, vo tala va lava va kumeka eIndia. Kutani swi fanerile ku vutisa u ku, Swi tise ku yini leswaku Vuhindu byi kumeka ngopfu eIndia naswona ha yini?

6, 7. (a) Hi ku ya hi van’wamatimu van’wana, xana Vuhindu byi fikise ku yini eIndia? (b) Xana Vuhindu byi wu hlamuserisa ku yini ntsheketo wa byona wa ndhambi? (c) Hi ku ya hi muyimburi Marshall, i vugandzeri bya muxaka muni lebyi a byi endliwa eNkoveni wa Indus loko Vaaryan va nga si fika?

⁶ Van’wamatimu van’wana va vula leswaku Vuhindu byi sungule eka malembe lama tlulaka 3 500 lama hundzeke eka gandlati ra vuhlapfa leri tiseke vanhu va Maaryan, va nhlonge yo kwalala eNkoveni wa Indus va huma hi le n’walungu-vupela-dyambu, lava sweswi va kumekaka ngopfu ePakistan ni le India. Ku sukela kwalaho va hangalakele etimbaleni ta Nambu wa Ganges ni ku tlulela eIndia. Vativi van’wana wa vula leswaku mianakanyo ya vukhongeri ya vahlapfa lava a yi sekeriwe eka tidyondzo ta Vairan ni Vababilona va khale. Mianakanyo yin’wana leyi tolovelekeke eka mindhavuko yo tala naswona yi tlhela yi kumeka eka Vuhindu i ntsheketo wa ndhambi.—Vona bokisi, tluka 120.

⁷ Kambe xana i vukhongeri bya njhani lebyi a byi tirhisiwa  eNkoveni wa Indus loko Maaryan va nga si fika? Muyimburi un’wana, Nkulukumba John Marshall, u vulavula hi “‘Xikwembu Xa Xisati Lexikulu Lexi Nga Manana’, swikombiso swin’wana i swifaniso leswi tikeke swa xisati, swo tala i swifaniso swa xisati leswi nga ambalangiki leswi nga ni tikholoro to leha ni swihuku. . . . Ku landzela ‘Xikwembu Xa Xinuna’, ‘hi ku hlatlisa xi languteka tanihi xifaniso xa Siva wa khale’, la tshameke minkondzo ya yena yi khumbana (matshamelo ya yoga), xirho xa vununa xi ololokile (ku tsundzuka vugandzeri bya lingam [xirho xa vununa]), a rhendzeriwe hi swiharhi (a kombisa xithopo xa Shiva, ‘Hosi ya Swiharhi’). Swifaniso swa maribye swa xirho xa vununa ni xa vusati swi tele, . . . leswi kombetelaka eka vugandzeri bya lingam ni yoni swa Shiva ni nsati wakwe.” (World Religions—From Ancient History to the Present) Ku ta fika ni namuntlha Siva u gandzeriwa tanihi xikwembu xa ku veleka, xikwembu xa xirho xa vununa kumbe lingam. U rhwariwa hi nkunzi Nandi.

8, 9. (a) Xana mudyondzi un’wana wa Muhindu u kaneta dyondzo ya Marshall hi ndlela yihi? (b) Hi kwihi ku himpfilitana loku vuriwaka mayelana ni swifaniso leswi gandzeriwaka swa Vuhindu ni “Vukriste”? (c) Hi xihi xisekelo xa matsalwa yo kwetsima ya Vuhindu?

⁸ Swami Sankarananda mudyondzi wa Muhindu u kaneta  nhlamuselo ya Marshall, a vula leswaku eku sunguleni maribye lama gandzeriwaka, lawa man’wana ma tiviwaka tanihi Sivalinga, a swi ri swifaniso swa “ndzilo wa le xibakabakeni kumbe dyambu ni ndzilo wa dyambu, ku nga, miseve.” (The Rigvedic Culture of the Pre-Historic Indus) U hlamusela leswaku “vugandzeri bya rimbewu . . . a byi sungulanga tanihi vugandzeri bya vukhongeri. Byi humelele endzhaku. I ku cinciwa ka leswo sungula. I vanhu lava ehlisaka mianakanyo leyi, leyi swi va nonon’hwelaka ku yi twisisa, va yi tisa eka mpimo wa vona.” Tanihi nhlamuselo leyi lwisanaka ni vuxopaxopi bya Valungu ehenhleni ka Vuhindu, u vula leswaku, exisekelweni xa ku gandzeriwa ka xihambano hi Vakriste, xifaniso xa vuhedeni xa xirho xa vununa, “Vakriste . . . i vaseketeri va vugandzeri bya rimbewu.”

⁹ Hi ku famba ka nkarhi, tidyondzo, mintsheketo ni migaringeto ya le India swi tsariwile, naswona namuntlha swi vumba matsalwa yo kwetsima ya Vuhindu. Hambi leswi matsalwa lawa yo kwetsima ma anameke, a ma swi koti ku vumba dyondzo leyi hlanganeke ya Vuhindu.

Matsalwa Yo Kwetsima Ya Vuhindu

10. Hi wahi matsalwa man’wana ya khale swinene ya Vuhindu?

¹⁰ Matsalwa ya khale swinene i Ti-veda, nhlengeleto wa swikhongelo ni tinsimu leswi tiviwaka tanihi Rig-Veda, Sama-Veda, YajurVeda ni Atharva-Veda. Ma tsariwe hi malembe xidzana yo hlayanyana ivi ma hetiwa kwalomu ka 900 B.C.E. Ti-veda endzhakunyana ti tatisiwe hi matsalwa man’wana, ku katsa ni Ti-brahmana ni Ti-upanishad.

11. (a) Hi kwihi ku hambana exikarhi ka Vabrahman ni Vaupanishad? (b) Hi tihi tidyondzo leti dyondzisiwaka eka Vaupanishad?

¹¹ Ti-brahmana ti boxa ndlela leyi mihiva-hivana ni magandzelo, ya le kaya ni ya le handle ma faneleke ma endliwa ha yona ivi yi nyikela vuxokoxoko lebyi enteke bya tinhlamuselo ta swona. Swi tsariwe hi va-300 B.C.E. kumbe endzhakunyana. Ti-upanishad (hi ku kongoma, “switshamo leswi nga ekusuhi ni mudyondzisi”), leti nakambe ti tiviwaka tanihi Vedanta na tona ti tsariwe hi va-600-300 B.C.E., i tinhlamuselo leti andlalaka xivangelo xa mianakanyo  ni xiendlo, hi ku ya hi filosofi ya Mahindu. Tidyondzo ta samsara (ku suka ka moya endzhaku ka rifu wu ya eka un’wana) na Karma (ku pfumela leswaku swiendlo swa munhu la feke i xivangelo xa xiyimo xa munhu xa sweswi) swi phofuriwile ematsalweni lawa.

12. Rama a a ri mani, naswona xitori xa yena xi kumeka kwihi?

¹² Ntlawa wun’wana wa matsalwa i Ti-purana kumbe switori swo leha swo fanekisela leswi tameleke mintsheketo yo tala ya Mahindu mayelana ni swikwembu ni swikwembu swa xisati kun’we ni tinghwazi ta Mahindu. Layiburari leyi yi anameke ya Mahindu nakambe yi katsa swiphato swa Ramayana na Mahabharata. Xo sungula i xitori xa “Hosi Rama . . . xivumbeko xo kwetsima swinene ku tlula swivumbeko hinkwaswo leswi kumiwaka eka tibuku ta matsalwa,” hi ku ya hi A. Parthasarathy. Ramayana hi rin’wana ra matsalwa lama dumeke swinene ya Mahindu, lama tsariweke ku sukela kwalomu ka lembe xidzana ra vumune B.C.E. I xitori xa nghwazi Rama kumbe Ramachandra, loyi Mahindu ma n’wi tekaka tanihi n’wana wa jaha, makwerhu ni nuna wa xikombiso. U tekiwa tanihi wa avatar (ku munhuhatiwa) ya vunkombo ya Vishnu naswona vito rakwe hakanyingi ri tirhiseriwa ku xeweta.

13, 14. (a) Hi ku ya hi xihlovo xin’wana xa Mahindu, xana Bhagavad Gita i yini? (b) Xana Sruti na Smriti ma vula yini, naswona Manu Smriti i yini?

¹³ Hi ku ya hi Bhaktivedanta Swami Prabhupāda, musunguri wa Sosayiti Ya Matiko Hinkwawo Ya Ku Xalamukela Krishna, “Bhagavad-gītā [xiphemu xa Mahabharata] i vuleteri lebyikulu bya mahanyelo lamanene. Swiletelo swa Bhagavad-gītā swi vumba endlelo leri tlakukeke ra vukhongeri ni endlelo leri tlakukeke ra mahanyelo lamanene. . . . Vuleteri byo hetelela bya Gītā i rito ro hetelela ra mahanyelo hinkwawo lamanene ni ya vukhongeri: tinyikele eka Kṛṣṇa [Krishna],”—BG.

¹⁴ Bhagavad Gita (Risimu ra le Henhla), leri van’wana va ri tekaka tanihi “xin’wetsin’wetsi xa vutlhari bya moya bya le India,” i rivala ro lwela eka rona hi marito “exikarhi ka Hosi Śrī Kṛṣṇa [Krishna], Munhu la Tlakukeke wa Xikwembu-nhloko na Arjuna,  munghana ni mugandzeri wa Xona lonkulu, loyi Xi n’wi letelaka sayense ya ku titiva.” Hambi swi ri tano, Bhagavad Gita yo va xiphemu xin’wana xa layiburari yo kwetsima leyi anameke ya Mahindu. Man’wana ya matsalwa lawa (Ti-veda, Ti-brahmana ni Ti-upanishad) ya langutiwa tanihi Sruti, kumbe “lama twiweke,” kutani hikwalaho ma tekiwa ma ri matsalwa yo kwetsima lama paluxiweke hi ku kongoma. Man’wana, tanihi swiphato ni Ti-purana, Smriti kumbe “ku tsundzukiwa,” kutani xisweswo ma vumbiwe hi vatsari lava nga vanhu, hambi loko ma kumiwe eka nhlavutelo. Xikombiso xin’wana i Manu Smriti, leri andlalaka milawu ya Mahindu ya vukhongeri ni ntshamisano, ku tlhandlekela ni ku hlamusela xisekelo xa endlelo ro ava hi mintlawa. Hi tihi tidyondzo tin’wana leti humeke eka matsalwa lawa ya Mahindu?

Tidyondzo Ni Mahanyelo—Ahimsa Ni Varna

15. (a) Hlamusela ahimsa naswona andlala ndlela leyi Vajayini va yi tirhisaka ha yona. (b) Xana Gandhi a a yi tekisa ku yini ahimsa? (c) Xana Vasikh va hambanisa ku yini ni Mahindu ni Vajayini?

¹⁵ Eka Vuhindu, tanihi le ka vukhongeri byin’wana, ku ni tidyondzo to karhi ta xisekelo leti kucetelaka mianakanyo ni ku tikhoma ka siku na siku. Leyi xiyekaka swinene hi liya ya ahimsa (Xisanskrit, ahinsa), kumbe ku pfumala tihanyi, leyi Mohandas Gandhi (1869-1948), la tiviwaka tanihi Mahatma, a a dume ha yona. (Vona bokisi, tluka 113.) Exisekelweni xa filosofi leyi, Mahindu a ma fanelanga ku dlaya kumbe ku va ni tihanyi eka swivumbiwa swin’wana, leyi ku nga mhaka leyi va gandzelaka swiharhi swin’wana, swo tanihi tihomu, tinyoka ni tinkawu ha yona. Vaseketeri lavakulu swinene va dyondzo leyi ya ahimsa ni ku xixima vutomi i valandzeri va Vujayini (lebyi sunguriweke eka lembe xidzana ra vutsevu B.C.E.), lava fambaka va nga ambalanga tintangu va tlhela va ambala xipfala-xikandza leswaku va nga tshuki va mita xitsotswana xihi na xihi hi xihoxo. (Vona bokisi, tluka 104 na xifaniso tluka 108.) Hi laha ku hambaneke, Vasikh va tiveriwa mukhuva wa vona wa ku rhandza ku lwa naswona Singh, vito leri tolovelekeke ro hetelela eka vona, ri vula nghala.—Vona bokisi, matluka 100-101.

16. (a) Xana Mahindu yo tala ma ri tekisa ku yi fambiselo ra ku ava hi mintlawa? (b) Xana Gandhi u te yini mayelana ni fambiselo ra ku ava hi mintlawa?

 ¹⁶ Xivumbeko lexi tivekaka swinene xa Vuhindu i varna, kumbe fambiselo ra ku ava hi mintlawa, leri hambanisaka vanhu va va mintlawa leyi tiyeke. (Vona bokisi, tluka 113.) Munhu a nge hluleki ku xiya leswaku Mahindu ma ha aviwe hi endlelo leri, hambi loko ri ariwa hi Mabudha ni Vajayini. Hambi swi ri tano, tanihi leswi ku avana ka tinxaka ku yaka emahlweni eUnited States ni kun’wana, ni endlelo ra ku ava hi mintlawa ri entise sweswo emianakanyweni ya Maindiya. Hi ndlela yo karhi i xivumbeko xa vuntlawa lexi, hi ndlela leyi fanaka, xi nga ha kumiwaka hi mpimo wo karhi eka vanhu va le Britain ni le matikweni man’wana namuntlha. (Yakobo 2:1-9) Xisweswo, le India munhu u tswaleriwa eka fambiselo leri tiyeke ro ava hi mintlawa, naswona a ku na ndlela yo huma eka rona. Nakambe, Muhindu wa le xikarhi a nga lavi ndlela yo huma eka rona. U ri languta tanihi hakelo ya yena leyi kunguhatiweke evuton’wini, leyi ku nga hava ndlela yo yi balekela, i vuyelo bya swiendlo swa yena eka vukona bya le mahlweni kumbe Karma. Kambe xana endlelo leri ra ku ava hi mintlawa ri sungurise ku yini? Nakambe hi fanele ku tlhelela eka ntsheketo wa Mahindu.

17, 18. Hi ku ya hi ntsheketo wa Mahindu, xana fambiselo ra ku ava hi mintlawa ri sungurise ku yini?

¹⁷ Hi ku ya hi ntsheketo wa Mahindu, eku sunguleni a ku ri na  mintlawa ya mune leyikulu leyi sekeriweke eka swirho swa miri wa Purusha, tatana wo sungula wa vanhu. Tinsimu ta Rig-Veda ti ri:

 “Xana loko va ava Purusha va endle swiphemu swingani?

 Xana nomu ni mavoko yakwe va swi vitanisa ku yini? Xana mindzhumbi ni milenge ya yena va swi vitanisa ku yini?

 Brahman [ntlawa lowu tlakukeke eka hinkwayo] a wu ri nomu wakwe, Rajanya a wu vumbiwa hi mavoko yakwe hamambirhi.

 Mindzhumbi yakwe yi ve Vaisya, kutani ku vumbiwe Sudra hi milenge ya yena.”—The Bible of the World.

¹⁸ Xisweswo, Va-brahman va vaprista, ntlawa lowu tlakukeke eka hinkwayo, a ku ehleketiwa leswaku va hume enon’wini wa Purusha, xiphemu xa yena lexi tlakukeke eka hinkwaswo. Ntlawa (Kshatriya kumbe Rajanya) lowu lawulaka kumbe lowu tivaka ku lwa a wu huma emavokweni ya yena. Ntlawa wa mabindzu ni wa vurimi, lowu vuriwaka Vaisya kumbe Vaishya, a wu huma emindzhumbyini ya yena. Ntlawa wa le hansi, Sudra kumbe Shudra kumbe ntlawa wa mahlonga, a wu huma eka xiphemu xa miri wa yena xa le hansi eka hinkwaswo, minkondzo yakwe.

19. Hi yihi mintlawa yin’wana leyi veke kona?

¹⁹ Hi malembe xidzana layo tala hambi ku ri mintlawa leyi nga ehansi swinene yi humelerile, lava lan’wiweke ni Lava Yilaka, kumbe hi laha hi ndlela yo sasa Mahatma Gandhi a a va vitana ha kona, Vaharijan kumbe “vanhu lava nga va xikwembu Vishnu.” Hambi leswi ku yila a ku nga laveki eIndia ku sukela hi 1948, Lava Yilaka va ha ri kona swinene.

20. Hi swihi swivumbeko swin’wana swa fambiselo ra ku ava hi mintlawa?

²⁰ Hi ku famba ka nkarhi, mintlawa yi andzile ku lava ku ringana xiyimo ni vutshila byihi na byihi eka vanhu va le India. Fambiselo leri ra khale ra ku ava hi mintlawa, leri hlayisaka un’wana ni un’wana eka vanhu va ka vona, entiyisweni ri ni xihlawu-hlawu naswona “ri katsa tinxaka leti xiyekaka ta vanhu leti hambanaka ku sukela eka leswi tiviwaka tanihi mintlawa ya [lava nhlonge yo basa] Vaaryan ku ya eka [lava nhlonge ya ntima]  va le mahlweni ka Dravidian.” Varna kumbe ntlawa, swi vula “muvala.” “Mintlawa minharhu yo sungula a ku ri Vaaryan, vanhu vo saseka swinene; ntlawa wa vumune, lowu vumbiwaka hi vaaki va nhlonge ya ntima, a va nga ri Vaaryan.” (Myths and Legends Series—India, hi Donald A. Mackenzie) I ntiyiso wa vutomi bya le India leswaku endlelo ra ku ava hi mintlawa, leri tiyisiweke hi dyondzo ya vukhongeri ya Karma, ri endle leswaku timiliyoni ta vanhu ti nghenisiwa eka vusweti ni vuhomboloki lebyi pfilunganyaka.

Ndzhendzeleko Lowu Pfilunganyaka Wa Vutomi

21. Hi ku ya hi Garuda Purana, xana Karma yi byi khumbisa ku yini vumundzuku bya munhu?

²¹ Dyondzo yin’wana ya xisekelo leyi khumbaka mimpimanyeto leyinene ni manyelo ya Mahindu, ni leyi nga ya nkoka swinene, i dyondzo ya Karma. Lowu i nsinya wa nawu lowu vulaka leswaku goza rin’wana ni rin’wana ri ni mimbuyelo ya rona, leyinene kumbe leyo biha; ri boha makumu ya vukona bya moya wun’wana ni wun’wana lowu nghenaka eka un’wana endzhaku ka rifu kumbe lowu tswariweke nakambe. Hi laha Garuda Purana yi hlamuselaka ha kona:

 “Munhu hi yena a vumbaka vumundzuku bya yena, naswona hambi ku ri evuton’wini bya yena bya vuhlangi u khumbiwa hi mintirho leyikulu ya vutomi bya yena bya le mahlweni. Hambi loko a titumbete ehansi ka ntshava kumbe a etlele endzeni ka lwandle, hambi u sirhelelekile emavokweni ya mana wakwe kumbe u tlakuseriwe ehenhla ka nhloko ya yena, munhu a nge byi balekeli vuyelo bya swiendlo swa yena swa le mahlweni. . . . Hambi i yini lexi faneleke ku humelelela munhu hi nguva kumbe nkarhi wihi na wihi xi ta n’wi humelelela hi nkarhi wolowo na hi siku rero.”

 Garuda Purana yi ya emahlweni yi ku:

 “Vutivi lebyi kumiweke hi munhu eku tswariweni ka yena ka le mahlweni, rifuwo leri a hananeke ha rona hi ku tsaka eka vukona bya yena bya le mahlweni ni mintirho leyi endliweke hi yena eka vutomi bya le mahlweni, byi rhangela moya wa yena endhawini ya wona ya xinkarhana.”

22. (a) Xana hi kwihi ku hambana loku nga kona exikarhi ka minhlawulo ya Mahindu ehenhleni ka moya endzhaku ka rifu ni liya ya Vujagana? (b) I yini leswi Bibele yi swi dyondzisaka hi moya?

 ²² Xana ku pfumela loku ku titshege eka yini? Moya lowu nga fiki i wa nkoka swinene eka dyondzo ya Karma naswona Karma hi yona yi endlaka leswaku langutelo ra moya ra Mahindu ri hambana ni leriya ra Vujagana. Mahindu ma pfumela leswaku moya wun’wana ni wun’wana, jīva kumbe prān, * wu hundza eku tswariweni ko tala naswona kumbexana ni le “tiheleni.” Wu fanele wu ringeta ku hlangana ni “Munhu la Tlakukeke,” loyi a tlhelaka a vitaniwa Brahman kumbe Brahm (loyi a nga fanelanga ku pfilunganyiwa na Brahma xikwembu xa Mahindu). Hi tlhelo rin’wana, tidyondzo ta Vujagana ti nyika moya tindhawu ta le tilweni, tihele, pagatori kumbe Limbo, hi ku ya hi dyondzo ya vukhongeri bya kona.—Eklesiasta 9:5, 6, 10; Psalma 146:4.

23. Xana Karma yi ri khumbisa ku yini langutelo ra Mahindu hi vutomi? (Ringanisa Vagalatiya 6:7-10.)

²³ Hikwalaho ka Karma, Mahindu ma vonaka ma pfumela ku kunguhatiwa ka vumundzuku ka ha ri emahlweni. Va pfumela leswaku xikhundla ni xiyimo xa munhu xa sweswi i vuyelo bya vutomi lebyi hundzeke naswona hikwalaho swi fanerile, hambi i swinene kumbe swi bihile. Muhindu a nga ringeta ku vumba rhekhodo leyi antswaka leswaku vutomi lebyi landzelaka byi ta olova swinene. Xisweswo, u amukela leswi n’wi humelelaka evuton’wini hi ku olova ku tlula Mulungu. Muhindu u teka hinkwaswo ku ri ku hetiseka ka nawu wa xivangelo ni vuyelo hi ku ya hi vutomi bya yena bya le mahlweni. I nsinya wa nawu wa ku tshovela leswi u swi byaleke eka leswi vuriwaka vutomi bya le mahlweni. Kavula, hinkwaswo leswi swi sekeriwa eka masungulo  ya leswaku munhu u ni moya lowu nga fiki lowu hundzelaka eka vutomi byin’wana, ku nga va hi ku va munhu, xiharhi kumbe swimilana.

24. Xana moksha i yini, naswona xana Mahindu ma pfumela leswaku wu kumisiwa ku yini?

²⁴ Kutani ke, hi xihi xikongomelo-nkulu eka ripfumelo ra Vuhindu? I ku kuma moksha, leswi vulaka ku ntshunxeka, eka ntshikilelo wa ku tswariwa nakambe ni ku hanya ko hambana-hambana. Hikwalaho, i ku baleka evuton’wini bya miri, hayi ka miri kambe ka “moya, [“soul”].” “Tanihi leswi moksha kumbe ku ntshunxiwa eka nxaxamelo wo leha wa ku tswariwa nakambe, ku nga pakani ya Muhindu un’wana ni un’wana, xiendlakalo lexikulu evuton’wini bya yena i rifu,” ku vula muhlamuseri un’wana. Moksha wu nga kumiwa hi ku landzelela ti-marga kumbe tindlela to hambana. (Vona bokisi, tluka 110.) Oho, vona ndlela leyi tidyondzo leti ta vukhongeri ti titshegeke ha yona eka dyondzo ya Babilona wa khale ya moya lowu nga fiki!

25. Langutelo ra Mahindu hi vutomi ri hambanisa ku yini ni langutelo ra Bibele?

²⁵ Hambi swi tano, hi ku ya hi Bibele, ku tsongahata ni ku nyamisa vutomi lebyi bya miri ku hambane swinene ni xikongomelo xo sungula xa Yehova Xikwembu hi vanhu. Loko a vumba mpatswa wo sungula wa vanhu, u va nyike vutomi bya le misaveni lebyi tsakisaka, lebyi rhandzekaka. Mhaka ya Bibele ya hi byela:

 “Xikwembu xi endla munhu hi xifaniso xa xona. Xi n’wi endla a fana ni Xikwembu; xi endla wanuna ni wansati. Xikwembu xi va katekisa, xi ku ka vona: Tswalanani, mi andza, mi tata misava, mi yi fuma, mi fuma ni tinhlampfi ta lwandle, ni tinyanyana ta tilo, ni swin’wana hinkwaswo leswi hanyaka emisaveni. . . . Xikwembu xi languta hinkwaswo leswi xi swi endleke, kutani maswivo, a swi ri swinene ngopfu.” (Genesa 1:27-31)

 Bibele yi profeta hi nguva leyi tshinelaka swinene ya ku rhula ni vululami emisaveni, nguva leyi ha yona dyangu wun’wana ni wun’wana wu nga ta va ni ndhawu ya wona yo tshama leyinene naswona rihanyo leri hetisekeke ni vutomi swi ta va xiavelo xa  munhu hi laha ku nga heriki.—Esaya 65:17-25; 2 Petro 3:13; Nhlavutelo 21:1-4.

26. I xivutiso xihi lexi sweswi xi lavaka nhlamulo?

²⁶ Xivutiso lexi landzelaka xo xi hlamula xi ri, Hi swihi swikwembu leswi Muhindu a faneleke ku swi tsakisa leswaku a kuma Karma leyinene?

Ndhumbha Ya Swikwembu Swa Mahindu

27, 28. (a) Hi swihi swikwembu leswi vumbaka Trimurti ya Mahindu? (b) I vamani vasati kumbe vanghana va swona va vukati? (c) Boxa swikwembu swin’wana ni swikwembu swa xisati swa Mahindu.

²⁷ Hambi loko Vuhindu byi nga vulavula hi timiliyoni ta swikwembu, kahle-kahle ku ni swikwembu swo karhi leswi rhandzekaka leswi rhandziwaka swinene eka mipambukwa yo hambana-hambana exikarhi ka Vuhindu. Swinharhu eka swikwembu leswi dumeke swinene swi katsiwile eka leswi Mahindu ma swi vulaka Trimurti, vunharhu-un’we kumbe swikwembu swinharhu.—Leswaku u kuma swikwembu swin’wana swa Mahindu, vona bokisi, matluka 116-17.

²⁸ Vunharhu-un’we byi vumbiwa hi Brahma Muvumbi, Vishnu Muhlayisi na Siva Mulovisi, naswona xin’wana ni xin’wana xi na nsati kumbe munghana un’we wa vukati. Brahma u tekane na Saraswati, xikwembu xa xisati xa vutivi. Nsati wa Vishnu i Lakshmi, kasi nsati wo sungula wa Siva a a ri Sati, loyi a tisungeke. A a ri wansati wo sungula ku nghenela ndzilo wa gandzelo, kutani  xisweswo u ve wo sungula ku hisiwa hi ndzilo. Hi ku landzelela xikombiso xa yena xa ntsheketo, magidi ya tinoni ta Mahindu hi malembe xidzana ti tinyikerile eku hisiweni ka vanuna va tona, hambi leswi mukhuva lowu sweswi wu yirisiweke. Siva nakambe u na nsati un’wana la tiviwaka hi mavito ni switlhokovetselo swo hlayanyana. Eka xivumbeko xa yena xa musa, i Parvati na Uma, kun’we na Gauri, Wa Nsuku. Tanihi Durga kumbe Kali, i xikwembu xa xisati lexi chavisaka swinene.

29. Xana Mahindu ma n’wi tekisa ku yini Brahma? (Ringanisa Mintirho 17:22-31.)

²⁹ Brahma, hambi loko a dumile swinene eka ntsheketo wa Mahindu, a nga na xiyimo xa nkoka evugandzerini bya Mahindu  yo hlayanyana. Kahle-kahle i tintsongo swinene titempele leti nyikeriweke eka yena, hambi loko a vitaniwa Brahma Muvumbi. Hambi swi ri tano, ntsheketo wa Mahindu wu vula leswaku xiavelo xa ku vumba vuako lebyi vonekaka i xa munhu la tlakukeke, xihlovo kumbe munhu—Brahman, kumbe Brahm, la tiviwaka hi maletere yo kwetsima OM kumbe AUM. Swirho leswi haswinharhu swa vunharhu-un’we swi tekiwa swi ri xiphemu xa “Munhu” yoloye, naswona swikwembu leswi swin’wana hinkwaswo swi langutiwa tanihi swifaniso leswi hambaneke. Xikwembu xihi na xihi lexi gandzeriwaka tanihi lexi tlakukeke, xikwembu xexo ku anakanyiwa leswaku xi kumeka hinkwako. Kutani hambi loko Mahindu ma gandzela swikwembu swa timiliyoni, yo tala ma amukela Xikwembu xin’we ntsena xa ntiyiso, lexi nga tekaka swivumbeko swo tala: vununa, vusati kumbe hambi ku ri ku va xiharhi. Hikwalaho, vadyondzi va Mahindu a va hlweli ku boxa leswaku Vuhindu entiyisweni byi gandzela xikwembu xin’we hayi swikwembu swo tala. Hambi swi ri tano, mianakanyo ya le ndzhakunyana ya Vedic yi lwisana ni dyondzo ya munhu la tlakukeke, yi yi siva hi nsinya wa nawu wa le henhla lowu nga riki wa munhu.

30. Hi tihi ti-avatar tin’wana ta Vishnu?

³⁰ Vishnu, xikwembu lexi nga ni musa xa dyambu ni vuako, i xivindzi xa vugandzeri bya valandzeri va Vuvaishnava. U humelela ehansi ka ti-avatar kumbe swimunhuhati swa khume, ku katsa na Rama, Krishna na Budha. * Avatar yin’wana i Vishnu Narayana, “la fanisiweke hi xivumbeko xa munhu a etlele ehenhla ka Shesha kumbe Ananta nyoka leyi tsondzeriweke, a papamala ehenhla ka mati ya vuako ni nsati wakwe, xikwembu xa xisati Lakshmi, loyi a tshameke emilengeni ya yena loko xikwembu Brahma xi ta xi huma hi le ka swiluva swa le matini leswi mileke enkaveni ya Vishnu.”—The Encyclopedia of World Faiths.

31. Xana Siva i xikwembu xa muxaka muni?

 ³¹ Siva, lexi nakambe hi ntolovelo xi vitaniwaka Mahesha (Hosi Leyikulu) na Mahadeva (Xikwembu Lexikulu), i xikwembu xa vumbirhi lexikulu xa Vuhindu, naswona vugandzeri lebyi yisiwaka eka xona byi vuriwa Vusaiva. Xi hlamuseriwa tanihi “mutilan’wi lonkulu, mutixanisi lonkulu loyi a tshamaka a tiphutserile a ri karhi a anakanyisisa eswiehlweni swa Tihimalaya, miri wa yena wu totiwe minkuma naswona nhloko ya yena yi funengetiwe hi misisi leyi lukiweke.” Nakambe u tiveka swinene hi “ku pfuxa ka yena ku navela ka rimbewu, tanihi mutisi wa ku veleka ni hosi leyikulu ya ntumbuluko, Mahadeva.” (The Encyclopedia of World Faiths) Siva u gandzeriwa hi ku tirhisa lingam, kumbe xifaniso xa xirho xa vununa.—Vona swifaniso, tluka 99.

32. (a) Hi swihi swivumbeko leswi xikwembu xa xisati Kali xi swi tekaka? (b) Xana rito ra Xinghezi ri tekisiwe ku yini eka vugandzeri bya xona?

 ³² Ku fana ni vukhongeri byin’wana byo tala bya misava, Vuhindu byi na swikwembu swa byona swa xisati leswikulu, leswi swi nga ha kokaka mahlo kumbe swi chavisa. Eka xivumbeko xa yena lexi tsakisaka, u tiviwa tanihi Parvati na Uma. Xivumbeko xa yena lexi chavisaka xi kombisiwa tanihi Durga kumbe Kali, xikwembu xa xisati lexi nga ni torha ra ngati lexi tsakelaka magandzelo ya ngati. Tanihi Xikwembu xa Xisati lexi nga Manana, Kali Ma (Manana wa Ntima wa le Misaveni), i xikwembu lexikulu xa mpambukwa wa Shakti. Xi kombisiwa tanihi lexi nga amabalangiki nchumu ku ta fika etinyongeni naswona xi ambala swikhaviso swa mintsumbu, tinyoka ni xipalapala. Eminkarhini ya khale, vahlaseriwa va vanhu lava tlimbiweke minkolo a va nyikeriwa eka yena hi vapfumeri lava tiviwaka tanihi thugi, laha rito ra Xinghezi leri nge “thug” ri humaka kona.

Vuhindu Ni Nambu Wa Ganges

33. Ha yini Ganges wu kwetsima eka Mahindu?

³³ Hi nga ka hi nga vulavuli hi ndhumbha ya swikwembu swa Vuhindu hi tshika ku boxa nambu wa byona lowo kwetsima—Ganges. Mintsheketo yo tala ya Mahindu yi yelana hi ku kongoma ni nambu wa Ganges, kumbe Ganga Ma (Manana Ganga), hi laha Mahindu lama tinyiketeleke ma wu vitanaka ha kona. (Vona mepe, tluka 123.) Va tlhokovetsela xikhongelo lexi katsaka mavito ya 108 yo hambana-hambana ya nambu. Ha yini Ganges wu gandzeriwa swonghasi hi Mahindu lama tinyiketeleke? Hikuva wu yelana swinene ni ku hanya ka vona ka siku na siku ni ntsheketo wa vona wa khale. Va tshemba leswaku khale a wu ri ematilweni tanihi Xirimele. Kutani swi tise ku yini leswaku wu va nambu?

34. Hi ku ya hi ntsheketo wa Mahindu, hi yihi nhlamuselo yin’wana ya ndlela leyi Ganges wu tiseke xiswona?

³⁴ Hi ku hambana ko karhi, Mahindu yo tala ma swi hlamusela hi ndlela leyi: Maharajah Sagara a a ri na vana va majaha va 60 000 lava dlayiweke hi ndzilo wa Kapila, ku munhuhatiwa ka Vishnu. Mimoya ya vona a yi avanyiseriwe tihele handle ka loko Ganga  xikwembu xa xisati a xi ta ehla hi le tilweni leswaku xi ta va basisa ni ku va ntshunxa eka ndzhukano lowu. Bhagīratha, ntukulu-xinguwe wa Sagara, u kombele Brahma leswaku a pfumelela Ganga wo kwetsima leswaku a ta emisaveni. Mhaka yin’wana yi ya emahlweni yi ku: “Ganga u hlamurile. ‘Ndzi xinambyana xa matimba swinene lerova ndzi nga hlanhla xisekelo xa misava.’ Kutani [Bhagīratha], endzhaku ko kombisa ku tisola hi malembe ya gidi, a ya eka xikwembu Shiva, lexikulu eka vatixanisi hinkwavo ivi a n’wi sindzisa leswaku a yima ehenhla ka misava exikarhi ka ribye ni ayisi ya Tihimalaya. Shiva a a pakele misisi leyi lukiweke ehenhla ka nhloko ya yena ivi a pfumelela Ganga leswaku a wa hi le mpfhukeni a wela ehenhla ka misisi ya yena, leyi tswongeke ku rhurhumela loku xungetaka misava hakantsongo-ntsongo. Kutani Ganga a khulukela ehansi hakantsongo-ntsongo a huma etintshaveni, kutani a tsemakanya timbala, a tisa mati ni vutomi emisaveni leyi omeke.”—From the Ocean to the Sky, hi Nkulunkumba Edmund Hillary.

35. Xana valandzeri va Vishnu va byi hlamuserisa ku yini vukona bya nambu lowu?

³⁵ Valandzeri va Vishnu va ni nhlamuselo leyi hambanekenyana ya ndlela leyi Ganges wu sunguleke ha yona. Hi ku ya hi tsalwa ra khale, Vishnu Purana, nhlamuselo ya vona yi ri:

 “Eka ndhawu leyi [xitshamo xo kwetsima xa Vishnu], ku sungula nambu wa Ganges, lowu susaka swidyoho hinkwaswo . . . Wu huma enwaleni wa xikunwana lexikulu xa nenge wa Vishnu wa le ximatsini.”

 Kumbe hi laha valandzeri va Vishnu va vulaka ha kona hi Xisanskrit: “Visnu-padabja-sambhuta,” leswi vulaka leswaku “La tswariwe hi nenge wa Vishnu wo fana ni xiluva.”

36. I yini leswi Mahindu ma swi pfumelaka hi matimba ya mati ya Ganges?

³⁶ Mahindu ma pfumela leswaku Ganges wu ni matimba ya ku ntshunxa, ku tengisa, ku basisa ni ku hanyisa vapfumeri. Vishnu Purana yi ri:

 “Vakwetsimi, lava basisiwaka hi ku hlamba ematini ya nambu  lowu, ni lava mianakanyo ya vona yi nyikeriweke eka Kesava [Vishnu], va kuma ntshunxeko wo hetelela. Nambu wo kwetsima, loko munhu a twa hi wona, a wu navela, a wu vona, a wu khumba, a hlamba eka wona, kumbe a yimbelela ha wona, siku na siku wu basisa vanhu hinkwavo. Kutani hambi lava tshamaka ekule . . . loko vo huwelela va ku ‘Ganga na Ganga’ va ntshunxiwa eka swidyoho leswi va swi endleke eka vukona byinharhu lebyi hundzeke.”

 The Brahmandapurana yi ri:

 “Lava va hlambaka kan’we hi ku tinyiketela ematini yo tenga ya Ganga, tinxaka ta vona ti sirheleriwa hi Wona eka makhombo ya madzana ya magidi. Vubihi lebyi kumiweke hi malembe xidzana bya susiwa. Hi ku hlamba ntsena eka Ganga munhu u basisiwa hi ku hatlisa.”

37, 38. Hikwalaho ka yini timiliyoni ta Mahindu ti khitikanela eGanges?

³⁷ Maindiya ma khitikanela enambyeni lowu ku ya endla puja kumbe ku ya gandzela, hi ku nyikela swiluva, va yimbelela swikhongelo naswona va amukela tilak eka muprista, mfungho wa muvala wo tshwuka kumbe wa xitshopana emombyeni. Endzhaku va nghena ematini leswaku va hlamba. Vo tala va tlhela va nwa mati lawa, hambi leswi ma thyakisiweke swinene hi nkululo, tikhemikhali ni mintsumbu. Hambi swi ri tano koloko i ku kokela ka moya ka Ganges lowu ku nga ku navela ka timiliyoni ta Maindiya leswaku ma hlamba hambi ku ri kan’we ntsena eka ‘nambu wa vona wo kwetsima,’ hambi wu thyakile kumbe e-e.

³⁸ Van’wana va ta ni mintsumbu ya varhandziwa va vona leswaku yi ta hisiwa hi mavivi etlhelo ka nambu, kutani endzhaku minkuma yi nga ha haxiwa ehenhla ka nambu. Va pfumela leswaku leswi swi tiyisekisa ntsako lowu nga heriki eka moya lowu feke. Lava va pfumalaka lerova va nga hakelela mavivi yo hisa ha wona mufi, vo susumetela kunene ntsumbu lowu phutseriweke enambyeni, laha wu hlaseriwaka hi tinyanyana to dya nyama kumbe wu bola kunene. Leswi swi hi tisa eka xivutiso lexi nge, Ku engetela eka leswi ana se hi swi kambisiseke, i yini leswi Vuhindu byi swi dyondzisaka hi vutomi endzhaku ka rifu?

 Vuhindu Ni Moya

39, 40. Xana muhlamuseri un’wana wa Muhindu u ri yini mayelana ni moya?

³⁹ Bhagavad Gita yi nyikela nhamulo loko yi ku:

 “Hi laha moya lowu nga ni miri wu hambetaka wu hundza emirini lowu, ku sukela evuhlangini ku ya eka vuntshwa, kutani wu ya eku dyuhaleni, moya lowu hi ku fanana wu hundzela eka miri wun’wana eku feni.” Ndzima 2, ndzimana 13.

⁴⁰ Nhlamuselo yin’wana ya Mahindu hi ndzimana leyi yi ri: “Tanihi leswi xivumbiwa xin’wana ni xin’wana lexi hanyaka xi nga moya lowu hambaneke, xin’wana ni xin’wana xi cinca miri wa xona nkarhi wun’wana ni wun’wana, minkarhi yin’wana xi tikombisa tanihi xihlangi, minkarhi yin’wana tanihi muntshwa naswona minkarhi yin’wana tanihi mukhalabye—hambi leswi munhu la fanaka wa moya a ha riki kona naswona a nga cinciki. Munhu loyi wa moya eku heteleleni u cinca miri hi woxe, hi ku suka eka wun’wana a ya eka wun’wana naswona tanihi leswi wu tiyisekaka leswaku wu ta kuma miri wun’wana eku tswariweni loku landzelaka—wa nyama kumbe wa moya—Arjuna a a nga ri na xivangelo xa ku rila hikwalaho ka rifu.”

41. Hi ku ya hi Bibele, hi kwihi ku hambana loku faneleke ku endliwa mayelana ni moya?

⁴¹ Xiya leswaku nhlamuselo yi ri “xivumbiwa xin’wana ni xin’wana i moya lowu hambaneke.” Kutani nhlamuselo yoleyo yi pfumelelana ni leswi Bibele yi swi vulaka eka Genesa 2:7:

 “Kutani Yehova Xikwembu a vumba munhu hi ntshuri wa misava, a huhutela etinhompfini ta yena eku hefemula ka vutomi, ka va loko munhu a endliwe [moya lowu] hanyaka.”

 Kambe ku hambana ka nkoka ku fanele ku endliwa: Xana munhu u vumba moya lowu hanyaka ni mintirho ni vuswikoti bya wona hinkwabyo kumbe u na moya lowu hambaneke ni mintirho ya miri wa yena? Xana munhu i moya kumbe xana u na moya? Ku tshaha loku landzelaka ku yi hlamusela kahle dyondzo ya Mahindu.

42. Xana Vuhindu ni Bibele swi hambanisa ku yini eku twisiseni ka moya?

 ⁴² Ndzima 2, ndzimana 17, ya Bhagavad Gita yi ri:

 “Lexi thyakisaka miri hinkwawo a xi heriseki. A nga kona la kotaka ku herisa moya lowu nga fiki.”

 Kutani ndzimana leyi yi hlamuseriwa hi ndlela leyi:

 “Munhu un’wana ni un’wana u ni moya lowu hambaneke, naswona xikombiso xa vukona bya moya xi voniwa hi ku hanya ka munhu.”

 Hikwalaho, hambi loko Bibele yi vula leswaku munhu i moya, dyondzo ya Mahindu yi vula leswaku u ni moya. Kutani ku ni ku hambana lokukulu laha loku ku khumbaka swinene tidyondzo leti ti vangeleke malangutelo lawa.—Levitika 24:17, 18.

43. (a) Hi wahi masungulo ya dyondzo ya moya lowu nga fiki? (b) Hi yihi mimbuyelo ya yona?

⁴³ Dyondzo ya moya lowu nga fiki entiyisweni yi kumiwe eka tiva leri enteke ra vutivi bya vukhongeri ra Babilona wa khale. Hi ku olova yi yisa eka mimbuyelo ya ‘vutomi bya le ndzhaku ka rifu’ leyi kombisiwaka etidyondzweni ta vukhongeri byo tala—ku tswariwa nakambe, matilo, tihele, pagatori, Limbo ni swin’wana. Eka Mahindu, matilo ni tihele i tindhawu ta le xikarhi to wisa eka tona moya wu nga si ya eka ku tswariwa loku landzelaka. Lexi tsakisaka swinene i dyondzo ya Mahindu ya tihele.

Dyondzo Ya Mahindu Ya Tihele

44. Hi swi tivisa ku yini leswaku Vuhindu byi dyondzisa leswaku ku ni tihele ta ku xanisiwa u ri karhi u hanya?

⁴⁴ Ndzimana yin’wana eka Bhagavad Gita yi ri:

 “Loko milawu ya ndyangu yi herisiwa, leyi vuriwaka Janārdana, kutani vanhu volavo entiyisweni, va ta ya etiheleni.”—I.44, Harvard Oriental Series, Vhol. 38, 1952.

 Nhlamuselo yi ri: “Lava va dyoheke swinene evuton’wini bya vona bya laha misaveni va ta boheka ku hundza eka minxupulo yo hambana-hambana eka tipulanete ta tihele.” Hambi swi ri tano, ku ni ku hambana kun’we ni tihele ta Vujagana ta ku xanisiwa loku nga heriki: “Nxupulo lowu . . . a hi lowu nga heriki.” Kutani ke, kahle-kahle tihele ta Mahindu i yini?

45. Xana minxaniso ya tihele ta Mahindu yi hlamuseriwa hi ndlela yihi?

 ⁴⁵ Leyi landzelaka i nhlamuselo ya vumundzuku bya mudyohi, leyi tekiweke eka Markandeya Purana:

 “Kutani vayimeri va Yama [xikwembu xa vafi] hi ku hatlisa va n’wi bohelela hi tingoti leti chavisaka ivi va n’wi kokela edzongeni, a rhurhumela hi ku biwa hi nhonga. Kutani a kokiwa hi vayimeri va Yama, a ri karhi a ba nkosi lowu chavisaka, lowukulu ehenhla ka vuandlalo lebyi nga ni [murhi wa] Kusa, mimitwa, matshuka, tineleta ni maribye, lebyi taleke hi malangavi eka tindhawu tin’wana, lebyi taleke hi migodi, lebyi tlunyaka hi ku hisa ka dyambu ni ku hisa hikwalaho ka miseve ya rona. A kokiwa hi vayimeri lava chavisaka ivi a dyiwa hi madzana ya timhungubye, munhu la nga ni swidyoho u ya endlwini ya Yama hi muhocho lowu chavisaka swinene. . . .

 “Loko miri wa yena wu hisiwa u tokota ku vava ka ku hisa; naswona loko miri wa yena wu biwa kumbe wu tsemiwa u twa ku vava lokukulu.

 “Miri wa yena wu herisiwa hi ndlela yoleyo, hambi loko xi ya eka miri wun’wana, xivumbiwa xi tokota mahlomulo lama nga heriki hikwalaho ka swiendlo swa xona leswo biha. . . .

 “Kutani leswaku swidyoho swa yena swi hlantswiwa u yisiwa eka tihele tin’wana to tano. Endzhaku ka loko a ye eka tihele hinkwato mudyohi u teka vutomi byo fana ni bya xiharhi. Kutani a hundza eka vutomi bya xivungu, switsotswana ni tinhongana, swiharhi leswi dyaka nyama, tinhwala, tindlopfu, mirhi, tihanci, tihomu ni le ka vutomi byo tala bya vudyoho ni lebyi nyumisaka, loko a ta eka rixaka ra vanhu, u tswariwa a ri xigono kumbe munhu wo biha kumbe a ri manghimana kumbe Chandala Pukkasa.”

46, 47. Xana Bibele yi ri yini mayelana ni xiyimo xa vafi, naswona hi nga endla makumu wahi ke?

⁴⁶ Ringanisa sweswo ni leswi Bibele yi swi vulaka hi vafi:

 “Hikuva lava hanyaka va swi tiva leswaku va ta fa, kambe vafi a va tivi nchumu, kambe va nga ka va nga ha vi na hakelo emisaveni, hikuva ku tsundzuxiwa ka vona ku rivariwile. Rirhandzu ra  vona, ni ku venga ka vona, ni mona wa vona swi lahlekile, a va ha ri na ku averiwa ka hinkwaswo leswi endliwaka ehansi ka dyambu ni siku ni rin’we. Hinkwaswo leswi voko ra wena ri nga swi kumaka ku tirha, swi tirhe hi matimba ya wena, hikuva xivandleni xa vafi laha u yaka kona, a ka ha ri na ntirho, hambi makungu, ni ku tiva, hambi vutlhari.”—Eklesiasta 9:5, 6, 10.

⁴⁷ Kavula, loko hi laha Bibele yi vulaka ha kona, munhu a nga ri na moya kambe a ri moya, kutani a ku na ku hanya endzhaku ka rifu. A ku na vutomi byo tsakisa naswona a ku na ku xaniseka. Mimpfilungano hinkwayo leyi nga twisisekiki ya “vutomi bya le ndzhaku ka rifu” ya nyamalala. *

Munghana Wa Vuhindu

48, 49. (a) Hi ndlela yo pfuxeta, hi tihi tidyondzo ta Mahindu? (b) Ha yini van’wana va kanakane ku tiya ka Vuhindu? (c) I mani la humeleleke ku tlhontlha mianakanyo ya Mahindu?

⁴⁸ Mpfuxeto lowu wa nkoka wo koma wa Vuhindu wu kombise leswaku i vukhongeri bya swikwembu swo tala lebyi sekeriweke eka ku gandzela xikwembu xin’we—ku pfumela eka Brahman, Xivumbiwa lexi Tlakukeke, xihlovo kumbe munhu, la kombisiwaka hi tinhlanga OM kumbe AUM ni swivumbeko kumbe swikombiso swo tala. Nakambe i vukhongeri lebyi dyondzisaka ku amukela ni ku khutaza tintswalo ehenhla ka swiharhi.

⁴⁹ Hi tlhelo rin’wana, swivumbeko swin’wana swa dyondzo ya Mahindu, swo tanihi Karma ni ku homboloka ka fambiselo ra ku ava hi mintlawa, kun’we ni ku gandzela swifaniso ni minkwetlembetano ya mintsheketo, swi endle leswaku vanhu lava enhleketaka va kanakana ku tiya ka ripfumelo rero. Mukanakani un’wana wo tano u humelele edzongeni wa India kwalomu ka lembe ra 560 B.C.E. A a ri Siddhārtha Gautama. U simeke ripfumelo rin’wana leri tsandzekeke ku humelela eIndia kambe ri humelela kun’wana, hi laha ndzima ya hina leyi landzelaka yi nga ta hlamusela ha kona. Ripfumelo rero lerintshwa a ku ri Vubudha.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Swivutiso Swa Dyondzo]

 [Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 100, 101]

Vusikh—Vukhongeri Lebyi Hundzukeke

Vusikh, lebyi yimeriweke hi matlhari manharhu ni xirhendzevutana, i vukhongeri bya vanhu lava tlulaka timiliyoni ta 17. Vo tala va tshama ePunjab. Tempele ya Nsuku ya Masikh, leyi akiweke exikarhi ka tiva leri endliweke, yi kumeka eAmritsar, muti wo kwetsima wa Masikh. Masikh va vonaka hi ku olova hi swihuku swa vona swa blawusele, swo basa kumbe swa ntima, ku ambariwa ka swona i xiphemu lexikulu xa mukhuva wa vukhongeri bya vona, ku fana ni ku tshika misisi ya vona yi leha.

Rito sikh ra Xihindi ri vula “mudyondzisiwa.” Masikh i vadyondzisiwa va musunguri wa wona, Guru Nānak ni valandzeri va tidyondzo ta va-guru va khume (Nānak ni vatlhandlami va kaye) lava matsalwa ya vona ma nga eka buku yo kwetsima ya Masikh, Guru Granth Sahib. Vukhongeri lebyi byi sungula eku sunguleni ka lembe xidzana ra vu-16 laha Guru Nānak a a lava ku teka swo antswa eka Vuhindu ni Vuislem a vumba vukhongeri lebyi hlanganeke.

Fambiselo ra Nānak ri nga hlamuseriwa hi xivulwa xin’we: “Tanihi leswi ku nga ni Xikwembu xin’we naswona xona i Tatana un’we; hikwalaho, hinkwerhu hi fanele hi va vamakwerhu.” Ku fana ni Mamoslem, Masikh va pfumela eka Xikwembu xin’we naswona ma yirisa ku tirhisiwa ka swifaniso. (Psalma 115:4-9; Matewu 23:8, 9) Va landzelela mukhuva wa Mahindu wa ku pfumela eka moya lowu nga fiki, ku tswariwa nakambe ni Karma. Ndhawu ya Masikh ya ku gandzela eka yona yi vitaniwa gurdwara.—Ringanisa Psalma 103:12, 13; Mintirho 24:15.

Wun’wana wa milawu leyikulu ya Guru Nānak a wu ku: “Minkarhi hinkwayo tsundzuka Xikwembu, phindha-phindha vito ra xona.” Xikwembu ku vulavuriwa ha xona tanihi “Wa Ntiyiso,” kambe vito a ri nyikiwanga. (Psalma 83:16-18) Nawu wun’wana a wu ku “Avela swisiwana leswi u nga na  swona.” Ku pfumelelana ni leswi, ku na langar, kumbe xitanga xa mahala, eka tempele yin’wana ni yin’wana ya Masikh, laha vanhu va tinxaka hinkwato va nga dyaka kona mahala. Nakambe ku na makamara lawa ku nga tshamiki munhu eka wona laha vaendzi va nga etlelaka kona.—Yakobo 2:14-17.

Guru wo hetelela, Gobind Singh (1666-1708), u simeke vumakwerhu bya Masikh lebyi vuriwaka Khalsa, loyi a landzelelaka leswi swi tiviwaka tanihi va-K va ntlhanu, lava va nga: kesh, misisi leyi nga tsemiwangiki, leswi kombisaka vumoya; kangha, kamu emisisini, leswi fanekiselaka ku hleleka kumbe ndzayo; kirpan, tlhari, leri fanekiselaka ku xiximeka, xivindzi ni ku tinyiketela; kara, ntambu ya nsimbi leyi tsimbiwaka emasengeni, leyi fanekiselaka vun’we na Xikwembu; kachh, swiambalo swo koma tanihi swo rhangisa, leswi vulaka ku xixima naswona swi ambaleriwa ku fanekisela xisirhelelo xa mahanyelo lamanene.—Vona The Encyclopedia of World Faiths, tluka 269.

[Xifaniso]

Amritsar, Tempele ya Nsuku ya Masikh, ePunjab, India

[Swifaniso]

Xihuku xa blawusele xi fanekisela mianakanyo leyi anameke ku fana ni xibakabaka, leyi nga hava ndhawu xa xihlawuhlawu

Xihuku xo basa xi vula munhu la kwetsimaka la hanyaka vutomi lebyi nga xikombiso

Xihuku xa ntima i xitsundzuxo xa nxaniso wa Manghezi eka Masikh hi 1919

Mivala yin’wana i ya ku tirhandzela ntsena

[Xifaniso]

Eka nkombiso wa nkhuvo muprista wa Musikh u hlamusela matimu ya matlhari yo kwetsima

 [Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 104]

Vujayini—Ku Tilan’wa Ni Ku Pfumala Vukarhi

Vukhongeri lebyi, ni xifaniso xa byona xa Maindiya ya khale xa xihambano xa Magriki, byi sunguriwe hi lembe xidzana ra vutsevu B.C.E. hi Nataputta Vardhamāna, hosana ya Muindiya leyi fuweke swinene, leyi tiviwaka swinene tanihi Vardhamana Mahāvīra (vito leri vulaka “Munhu Lonkulu” kumbe “Nghwazi Leyikulu”). U hundzukele eka vutomi bya ku tilan’wa ni ku tixanisa. U fambe a nga ambalanga nchumu a ri karhi a lava vutivi “eswimutanini ni le timbaleni ta India-xikarhi a lava ku ntshunxiwa eka ndzhendzeleko wa ku tswariwa, rifu ni ku tswariwa nakambe.” (Man’s Religions, hi John B. Noss) A a tshemba leswaku ku pona ka moya ku nga kumiwa ntsena hi ku hanya hi ku tilan’wa lokukulu ni ku tixanisa ni ku tirhisa swinene ahimsa, ku pfumala vukarhi eka swivumbiwa hinkwaswo. A a tirhisa ahimsa lerova a famba ni nkukulo leswaku a kukula kahle switsotswana swihi na swihi leswi nga ha vaka swi ri endleleni ya yena. Ku xixima ka yena vutomi nakambe a ku ri ka ku sirhelela ku tenga ni ku tshembeka ka moya wakwe.

Valandzeri vakwe namuntlha, hi matshalatshala yo antswisa Karma ya vona, va hanya vutomi byo tano bya ku tilan’wa ni ku xixima swivumbiwa swin’wana hinkwaswo. Nakambe hi vona vuyelo bya matimba bya dyondzo ya ku nga fi ka moya wa munhu evuton’wini bya vanhu.

Namuntla ku ni vapfumeri lava nga ehansi ka timiliyoni ta mune va ripfumelo leri, naswona vo tala va le tindhawini ta le India ta Bombay na Gujarat.

[Xifaniso]

Mujayini la gandzelaka ehansi ka xifaniso xo leha timitara ta 17 xa mukwetsimi Gomateswara eKarnataka, India

 [Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 106, 107]

Nkongomiso Wo Olova Wa Marito Ya Mahindu

ahimsa (Xisanskrit, ahinsa)—ku pfumala vukarhi; ku pfumala rivengo kumbe ku nga dlayi nchumu. Xisekelo xa ku dya ka Mahindu matsavu ni ku xixima swiharhi

ashram—ndhumbha kumbe ndhawu leyi guru (mukongomisi wa moya) a dyondzisaka eka yona

ātman—moya (“spirit” hi Xinghezi); wu fambisana ni leswi nga fiki. Hakanyingi hi xihoxo ri hundzuluxeriwa va ku moya (“soul” hi Xinghezi). Vona jīva

avatar—xikombiso kumbe ku munhuhatiwa ka xikwembu xa Mahindu

bhakti—ku tinyiketela eka xikwembu lexi yisaka eku poneni

bindi—muvala wo tshwuka lowu vavasati lava tekiweke va wu totaka emombyeni

Brahman—xiyimo xa vuprista ni lexi tlakukeke swinene eka fambiselo ra ku ava hi mintlawa; nakambe i Munhu la Heleleke. Vona tluka 116

dharma—nawu lowu heleleke wa swilo hinkwaswo; lowu wu kombisaka ku lulama ni ku hoxa ka swiendlo

ghat—xitepisi kumbe pulatifomo ya le tlhelo ka nambu

guru—mudyondzisi kumbe mukongomisi wa moya

Harijan—xirho xa ntlawa lowu Yilaka; ri vula “vanhu va Xikwembu,” vito ra ntwela-vusiwana leri va ri nyikiweke hi Mahatma Gandhi

japa—ku gandzela Xikwembu hi ku phindha-phindha rin’wana ra mavito ya xona; mala, kumbe ntambhu ya vuhlalu bya 108, yi tirhisiwa ku hlayela

jīva (kumbe prān, prāni)—moya wa munhu hi xiyexe kumbe xivumbiwa

Karma—dyondzo ya leswaku xiendlo xin’wana ni xin’wana xi ni mimbuyelo ya xona leyinene kumbe leyo biha eka vutomi lebyi landzelaka bya moya lowu ngheneke eka miri wun’wana

Kshatriya—ntlawa lowu dyondzeke, lowu lawulaka ni lowu tivaka ku lwa ni wa xiyimo xa vumbirhi eka fambiselo ra ku ava hi mintlawa

mahant—munhu wo kwetsima kumbe mudyondzisi

mahatma—mukwetsimi wa Mahindu, ri huma eka maha, la tlakukeke kumbe lonkulu na ātman, moya (spirit)

mantra—endlelo ro kwetsima, ku khorwiwa leswaku ri na matimba ya vungoma, leri tirhisiwaka loko u amukeriwa eka mpambukwa naswona ra phindha-phindhiwa eswikhongelweni ni le ka mihiva-hivana

maya—misava tanihi vunwa

moksha, kumbe mukti—ku ntshunxeka eka ndzhendzeleko wa ku tswariwa nakambe; makumu ya riendzo ra moya. Nakambe ri tiviwa tanihi Nirvana, ku hlangana ka munhu na Brahman Munhu la Tlakukeke

OM, AUM—rito ra maletere leri yimelaka Brahman leri tirhiseriwaka ku anakanyisisa; mpfumawulo lowu tekiwaka wu ri ku pfuma loku chavisaka; lowu tirhisiwaka tanihi endlelo ro kwetsima

paramatman—Moya wa Misava, ātman ya vuako hinkwabyo, kumbe Brahman

puja—ku gandzela

sadhu—munhu wo kwetsima; mutixanisi kumbe yogi

samsara—ku rhurha ka moya lowu nga fiki, lowu nga riki na ku hela

 Shakti—matimba ya xisati kumbe nsati wa xikwembu, ngopfu-ngopfu nsati wa Siva

sraddha—mihiva-hivana ya nkoka leyi endleriwaka ku xixima lava feke ni ku pfuna mimoya leyi feke leswaku yi kuma moksha

Sudra—mutirhi, lontsongo eka mintlawa ya mune leyikulu

swami—mudyondzisi kumbe mpimo wa le henhla wa nkongomiso wa moya

tilak—mfungho emombyeni lowu fanekiselaka vuswikoti bya ku tsundzuka Hosi emintirhweni ya yona hinkwayo

Trimurti—Vunharhu-un’we bya Mahindu bya Brahma, Vishnu na Siva

Upanishads—matsalwa yo sungula yo kwetsima yo tlhokovetsela ya Vuhindu. Nakambe ma tiviwa tanihi Vedanta, makumu ya Ti-veda

Vaisya—xiyenge xa van’wamabindzu ni varimi; ntlawa wa vunharhu eka fambiselo ra ku ava hi mintlawa

Ti-veda—matsalwa yo sungula yo kwetsima ya ku tlhokovetsela ya Vuhindu

Yoga—ri huma eka rimitsu yuj, leri vulaka ku hlanganisa kumbe ku pana; swi katsa ku hlanganisa munhu ni xikwembu xa vuako hinkwabyo. Hi ntolovelo swi tiviwa tanihi nxupulo wa ku anakanyisisa lowu katsaka ku lawula matshamelo ni ku hefemula. Vuhindu byi xiya kwalomu ka ti-Yoga kumbe tindlela ta mune letikulu. Vona tluka 110

[Swifaniso]

Ku sukela eximatsini, mahant wa Muhindu; sadhu, u yimile a ri karhi a anakanyisisa; guru la humaka eNepal

 [Bokisi leri nga eka tluka 110]

Tindlela Ta Mune To Kuma “Moksha”

Ripfumelo ra Mahindu ri nyikela kwalomu ka tindlela ta mune to kuma moksha kumbe ntshunxeko wa moya. Tona ti tiviwa tanihi yogas kumbe margas, tindlela to kuma moksha.

1. Karma Yoga—“Ndlela yo teka goza, kumbe karma yoga, ndzayo yo teka goza. Entiyisweni, karma marga swi vula ku hetisisa milawu ya mahanyelo hi ku ya hi ndhawu leyi u nga eka yona. Mintirho yin’wana yi languteriwile eka vanhu hinkwavo, yo tanihi ahimsa ni ku papalata xihoko ni nyama, kambe dharma yo karhi ya munhu un’wana ni un’wana yi ya hi ntlawa wa munhu yoloye ni malembe yakwe ya vutomi.”—Great Asian Religions.

Karma leyi yi endliwa ntsena exikarhi ka mindzilakano ya ntlawa wolowo. Ku tenga entlaweni ku hlayisiwa hi ku nghenela vukati ni ku dya ntsena entlaweni wa wena, leswi a swi endliwa hi Karma ya munhu wa kona eka vutomi lebyo sungula. Hikwalaho ntlawa wa munhu a wu langutiwi tanihi vuhomboloki kambe tanihi ndzhaka ya vutomi bya le mahlweni. Eka filosofi ya Mahindu vavanuna ni vavasati a va ringani hinkwavo. Va avanyisiwa hi ntlawa na hi rimbewu na hi muvala. Hi ntolovelo loko nhlonge yi basilenyana ntlawa wu va wa le henhla.

2. Jnana Yoga—“Ndlela ya vutivi, kumbe jnana yoga, ndzayo ya vutivi. Ku hambana ni ndlela ya ku teka goza, karma marga, ni mintirho ya yona leyi vekiweke eka xiendlakalo xin’wana ni xin’wana evuton’wini, jnana marga yi nyikela ndlela ya filosofi ni ya mianakanyo ya ku titiva ni ku tiva vuako. Ku va kona, ku nga endli nchumu, i xilotlelo xo kuma jnana marga. [Xi-italiki i xerhu.] Xa nkoka swinene, ndlela leyi yi endla ntshunxeko wu koteka evuton’wini lebyi eka vatirhisi va yona.” (Great Asian Religions) Yi katsa ku tixanisa ka ku tikambisisa ni ku suka emisaveni ni mukhuva wa ku tixanisa. I xikombiso xa ku tikhoma ni ku tilan’wa.

3. Bhakti Yoga—“I xivumbeko lexi tolovelekeke xa mukhuva wa Mahindu namuntlha. Leyi i ndlela ya ku tinyiketela, bhakti marga. Ku hambana na karma marga . . . ndlela leyi ya olova swinene, yi na ntshunxeko naswona yi nga landzeleriwa hi vanhu va ntlawa, rimbewu kumbe va malembe wahi na wahi. . . . [Yi] pfumelela leswaku mintlhaveko ni ku navela ka vanhu swi tihumela ematshan’wini yo swi sivela hi ku tixanisa ka ku tilan’wa . . . [Yi] vumbiwa ntsena hi ku tinyiketela eka swikwembu.” Naswona hi ndhavuko ku na swa 330 wa timiliyoni swo swi gandzela. Hi ku ya hi ndhavuko lowu, ku tiva i ku rhandza. Kahle-kahle, bhakti swi vula “rirhandzu ra mintlaveko eka xikwembu xa munhu lexi a xi hlawuleke.”—Great Asian Religions.

4. Raja Yoga—Endlelo ra “xiyimo xo karhi, ndlela ya ku hefemula ni ku phindha-phindha maendlelo lama faneleke ya ku anakanya hi ndlela leyi fanaka.” (Man’s Religions) Yi na magoza ya nhungu.

 [Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 113]

Mahatma Gandhi Ni Fambiselo Ro Ava Hi Mintlawa

“Ku pfumala tihanyi i mhaka yo sungula ya ripfumelo ra mina. Nakambe i mhaka yo hetelela eka dyondzo ya mina.”—Mahatma Gandhi, March 23, 1922.

Mahatma Gandhi, u dume ngopfu hi vurhangeri bya yena byo pfumala tihanyi eku pfuneteni ka ku kumela India ntshunxeko eka Britain (lowu kumiweke hi 1947), nakambe u endle tsima ro antswisa rifuwo ra timiliyoni ta Mahindu-kulobye. Profesa wa Muindiya M. P. Rege wa hlamusela: “U twarise ahimsa (ku pfumala tihanyi) tanihi mpimanyeto wa xisekelo wa mahanyelo, lowu a wu hlamuseleke tanihi ku khathalela ku xiximeka ni ku hlayiseka ka munhu un’wana ni un’wana. U ale matimba ya matsalwa ya Mahindu loko tidyondzo ta wona ti lwisana ni ahimsa, u ringete hi matimba ku herisa ku yila ni fambiselo ra ku ava hi mintlawa ra rixaka ni ku kurisa ku nghena ka vavasati eka swiyenge hinkwaswo swa vutomi.”

A ri ri rihi langutelo ra Gandhi hi ku hambanisa lava Yilaka? Eka papila leri yaka eka Jawaharlal Nehru, ra May 2, 1933, u tsarile: “Matshalatshala yo kurisa ntlawa wa Maharijan i makulu swinene eka matshalatshala ntsena ya vutlhari. A ku na xo biha ku fana na wona emisaveni. Naswona a ndzi nge byi tshiki vukhongeri kutani a ndzi nge byi tshiki Vuhindu. Vutomi bya mina a byi ta va ndzhwalo eka mina loko Vuhindu byo ndzi tsandza. Ndza byi rhandza Vukriste, Vuislem ni ku pfumela kun’wana hikwalaho ka Vuhindu. . . . Kambe a ndzi nge byi tiyiseleli byi ri na vuyila.”—The Essential Gandhi.

[Xifaniso]

Mahatma Gandhi (1869-1948), murhangeri wa Mahindu la gandzeriwaka ni mudyondzisi wa ahimsa

 [Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 116, 117]

Vuhindu—Swikwembu Ni Swikwembu Swin’wana Swa Xisati

Aditi—manana wa swikwembu; xikwembu xa xisati xa xibakabaka; lexi nga riki na Makumu

Agni—xikwembu xa ndzilo

Brahma—Xikwembu lexi nga Muvumbi, dyondzo ya ntumbuluko evuakweni. Xin’wana xa swikwembu swa Trimurti (vunharhu-un’we)

Brahman, kumbe Brahm—munhu la Tlakukeke, la kumekaka hinkwako wa vuako, la yimeriweke hi mpfumawulo wa OM kumbe AUM. (Vona xifaniso lexi nga laha henhla.) Nakambe xi vitaniwa leswaku i Atman. Mahindu man’wana ma teka Brahman tanihi Xikwembu kumbe Munhu la Heleleke

Budha—Gautama, musunguri wa Vubudha; Mahindu ma n’wi teka a ri ku munhuhatiwa (avatar) ka Vishnu

Durga—nsati kumbe Shakti wa Siva naswona u xaxametiwa na Kali

Ganesa (Ganesha)—xikwembu ni n’wana wa Siva wa nhloko ya ndlopfu, Hosi ya Swihinga, xikwembu xa nkateko. Nakambe xi vitaniwa Ganapati na Gajanana

Ganga—xikwembu xa xisati, un’wana wa vasati va Siva ni ku munhuhatiwa ka nambu wa Ganges

Hanuman—xikwembu xa nkawu ni mulandzeri la tinyiketeleke wa Rama

Himalaya—xivandla xa gamboko, tata wa Parvati

Kali—nsati (Shakti) wa ntima wa Siva ni xikwembu xa xisati lexi nga ni torha ra ngati xa ku lovisa. Hakanyingi xi kombisiwa xi ri na ririmi lerikulu ro tshwuka leri humeleke ehandle

Krishna—swivumbeko swa nhungu swa ku tlanga swa Vishnu ni xikwembu xa Bhagavad Gita. Varhandziwa va xona a va ri ti-gopi kumbe vavasati lava tirhaka ku senga

Lakshmi—xikwembu xa xisati xa vumbhurhi ni nkateko; nsati wa Vishnu

Manasa—xikwembu xa xisati xa tinyoka

Manu—kokwa wa rixaka ra vanhu; la ponisiweke hi nhlampfi eku lovisiweni hi ndhambi

Mitra—xikwembu xa ku vonakala. Eka Marhoma xi tiviwa tanihi Mithras

Nandi—nkunzi, movha wa Siva kumbe mutleketli wa yena

Nataraja—Siva u le ka xiyimo xa ku cina u rhendzeriwe hi xirhendzevutana xa malangavi

Parvati kumbe Uma—xikwembu xa xisati ni nsati wa Siva. Nakambe u teka ni xivumbeko xa xikwembu xa xisati Durga kumbe Kali

Prajapati—Muvumbi wa vuako, Hosi ya Swikokovi, tata wa swikwembu, mademona ni swivumbiwa swin’wana hinkwaswo. Endzhakunyana u tiviwe tanihi Brahma

Purusha—munhu wa vuako bya le henhla. Mintlawa leyikulu ya mune yi endliwe hi miri wa yena

Radha—nsati wa Krishna

Rama, Ramachandra—ku munhuhatiwa ka vunkombo ka xikwembu Vishnu. Xitori xa xiphato lexi nge Ramayana xi hlamusela mhaka ya Rama ni nsati wakwe Sita

Saraswati—xikwembu xa xisati xa vutivi ni nsati wa Brahma Muvumbi

 Shashti—xikwembu xa xisati lexi sirhelelaka vavasati ni vana hi nkarhi wa ku veleka

Siva—xikwembu xa ku veleka, rifu ni ku onha; xirho xa Trimurti. U fanisiwa hi tlhari ra mintwa yinharhu ni xirho xa vununa

Soma—i xikwembu ni xidzidzirisi; muengeteri wa vutomi

Vishnu—xikwembu muhlayisi wa vutomi; xirho xa vunharhu xa Trimurti

[Xihlovo Xa Kona]

(Swi sekeriwe eka nxanxamelo wa Mythology—An Illustrated Encyclopedia)

[Swifaniso]

Ku sukela ehenhla eximatsini, hi ndzhendzeleko wa wachi, Nataraja (Siva la cinaka), Saraswati, Krishna, Durga (Kali)

[Bokisi leri nga eka tluka 120]

Ngharingeto Wa Mahindu Wa Ndhambi

“Nimixo va tisela Manu [kokwa wa vanhu ni munyiki wa nawu wo sungula] mati ya ku hlamba . . . Loko a ha hlamba, nhlampfi [Vishnu eku munhuhatiweni kakwe tanihi Matsya] yi ta emavokweni ya yena.

“Yi n’wi byele marito lama nge, ‘ndzi wundle, ndzi ta ku ponisa!’ ‘U ta ndzi ponisa u ri kwihi?’ ‘Ndhambi yi ta kukula swivumbiwa leswi hinkwaswo: ndzi ta ku ponisa eka yona!’ ‘Xana ndzi ta ku wundlisa ku yini?’”

Nhlampfi yi letele Manu ndlela leyi a faneleke ku yi hlayisa ha yona. “Kutani yi ku, ‘Hi lembe ro karhi ndhambi yi ta ta. Kutani u ta yingisa mina (switsundzuxo swa mina) hi ku lunghiselela ngalava; kutani loko ndhambi yi sungula wena u ta nghena engalaveni, kutani ndzi ta ku ponisa eka yona.’”

Manu a landzelela swiletelo swa nhlampfi, kutani hi nkarhi wa ndhambi nhlampfi yi kokela ngalava “entshaveni ya le n’walungwini. Kutani yi ku, ‘ndzi ku ponisile. Bohelela ngalava emurhini; kambe mati ma nga tshuki ma ku herisa, loko wa ha ri entshaveni. Loko mati ma vohla, u ta ehla hakantsongo-ntsongo!’”—Satapatha-Brahmana; ringanisa Genesa 6:9–8:22.

 [Mepe/Swifaniso leswi nga eka tluka 123]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Ganges wu famba tikhilomitara leti tlulaka 2 400 ku suka eka Tihimalaya ku ya eCalcutta ni laha wu cheletaka kona eBangladesh

INDIA

Calcutta

Nambu wa Ganges

[Swifaniso]

Ganga Ma, ehenhla ka nhloko ya Siva, u ehla hi misisi ya yena

Mahindu lama tinyiketeleke exitepisini, va hlamba eGanges le Varanasi, kumbe Benares

 [Xifaniso lexi nga eka tluka 96]

Ganesa, xikwembu xa nkateko xa Mahindu xa nhloko ya ndlopfu, n’wana Siva na Parvati

[Swifaniso leswi nga eka tluka 99]

Ti-lingam (swifaniso swa xirho xa vununa) leswi gandzeriwaka hi Mahindu. Siva (xikwembu xa ku veleka) u le ndzeni ka lingam naswona u yi rhendzele hi tinhloko ta mune

[Xifaniso lexi nga eka tluka 108]

Tinani ta Vajayini leti ambaleke mukha-vastrika, kumbe nchumu wo pfala nomu lowu sivelaka switsotswana ku nghena leswaku swi nga fi

[Xifaniso lexi nga eka tluka 115]

Vugandzeri bya nyoka, lebyi tirhisiwaka ngopfu eBengal. Manasa i xikwembu xa xisati xa tinyoka

[Xifaniso lexi nga eka tluka 118]

Vishnu, ni nsati wakwe Lakshmi, eka swirhendzevutana swa nyoka Ananta na Brahma wa tinhloko ta mune eka muxaka wa xiluva xa le matini lexi kulaka enkaveni wa Vishnu