Eku sunguleni ka 1963, eka riendzo rakwe ra vumbirhi ro ya eSierra Leone, Milton Henschel, u vulavule hi xilaveko lexi rhavi a ku ri khale ri ri karhi ri ringeta ku xi endla. U khutaze vamakwerhu leswaku va endla matshalatshala yo lwisana ni ku nga koti ku hlaya ni ku tsala.

Mavandlha man’wana a ma ri karhi ma fambisa titlilasi to dyondzisa ku hlaya ni ku tsala hi Xinghezi. Kambe endzhaku ka riendzo ra Makwerhu Henschel, vamakwerhu va sungule ku dyondzisa swichudeni ku hlaya ni ku tsala hi ririmi ra swona. Mavandlha man’wana a ma ri ni titlilasi leti dyondzisaka hi tindzimi timbirhi kumbe tinharhu. Titlilasi leti a ti dumile naswona vo tala va ye eka tona.

Hi 1966, vamakwerhu va le Liberia va endle xibukwana hi ririmi ra Xikisi xo dyondzisa ku hlaya. Loko va xi komba valawuri va hulumendhe ya le Liberia, xi va tsakisile lerova va endla xiboho xo xi kandziyisa ni ku xi fambisa handle ko hakerisa. Xibukwana xexo xi fambisiwe eGuinea, Liberia ni le Sierra Leone naswona xi pfune vanhu va madzana lava vulavulaka Xikisi leswaku va dyondza ku hlaya ni ku tsala. Endzhakunyana, ku endliwe swibukwana swa tindzimi tin’wana, leswaku swi pfuna vanhu vo tala ku dyondza ku hlaya ni ku tsala.

Titlilasi to dyondzisa ku hlaya ni ku tsala a ti dyondzisanga vanhu ntsena ku hlaya ni ku tsala kambe ti tlhele ti va pfuna leswaku va endla nhluvuko hi tlhelo ra moya. Xiya xikombiso  xa Sia Ngallah, ku nga muhuweleri loyi a nga khuvuriwangiki loyi a nga ni malembe ya 50 loyi a a nga swi koti ku hlaya ni ku tsala. Sia a a hlayela xiviko xakwe xa ntirho wa nsimu hi ku tirhisa ntambhu ya ntima ni yo tshwuka. Endzhaku ko chumayela awara, a a boha fundzu eka ntambhu ya ntima. Endzhaku ko endla riendzo ro vuyela, a a boha fundzu eka ntambhu yo tshwuka. Sia u ye eka tlilasi yo dyondzisa ku hlaya ni ku tsala, leyi n’wi pfuneke leswaku a kota ku xi hlayela kahle xiviko xakwe xa ntirho wa nsimu. Nakambe u fanelekele ku khuvuriwa kutani a va muchumayeri la hisekaka swinene.

Ninamuntlha, mavandlha yo tala ya le Sierra Leone ni le Guinea ma ha fambisa titlilasi to dyondzisa ku hlaya ni ku tsala. Mulawuri lonkulu wa hulumendhe ya le Sierra Leone u byele vamakwerhu va le rhavini a ku, “Ku engetela eka ntirho wa n’wina wo dyondzisa vanhu Bibele, mi endla ntirho wo hlamarisa wo pfuna vanhu etikweni leri leswaku va kota ku hlaya ni ku tsala.”

Loko vanhu vo tala lava humaka eka tinxaka to hambana-hambana va ri karhi va dyondza ku hlaya, xilaveko xa vuhundzuluxeri xi ye xi engeteleka. Vanhu va tinxaka to tala a va ri hava minkandziyiso hi ririmi ra vona. Vanhu lava dyondzekeke va le Sierra Leone a va hlaya Xinghezi, loko lava tshamaka eGuinea va hlaya Xifurwa. I yini leswi a swi fanele swi endliwa leswaku va kuma minkandziyiso leyi sekeriweke eBibeleni hi ririmi ra vona?

Hi 1959, mathwasana mambirhi ya le Giliyadi ma hundzuluxele xiphephana ni xibukwana hi Ximende, kambe ku fambisiwe tikopi ti nga ri tingani ntsena. Endzhakunyana ka malembe ya khume, ku hundzuluxeriwe xibukwana lexi nge  “This Good News of the Kingdom” ni lexi nge Living in Hope of a Righteous New World hi Xikisi. Ku fambisiwe swibukwana swa kwalomu ka 30 000 naswona swin’wana swi tirhisiwe ku fambisa tidyondzo ta Bibele.

Hi 1975, rhavi ri sungule ku kandziyisa swihloko swa Xihondzo xo Rindza leswi dyondziwaka evandlheni hi Xikisi. Vahuweleri lava vulavulaka Xikisi a va tsakile! Makwerhu un’wana u tsale a ku: “Yehovha u hi endlele nchumu lowu hlamarisaka swinene. Ku hava ni un’we wa hina loyi a tshameke a ya exikolweni. A hi fana ni maribye—a hi nga swi koti ku vulavula. Sweswo hileswi a hi ri xiswona, kambe sweswi hi ni Xihondzo xo Rindza hi Xikisi, hi kota ku vulavula hi mintirho leyikulu ya Yehovha.” (Luka 19:40) Ku tlhele ku hundzuluxeriwa minkandziyiso yin’wana yo hlayanyana hi Xikisi.

Ninamuntlha, vanhu vo tala va le Sierra Leone na le Guinea va ha hlaya minkandziyiso ya hina hi Xinghezi kumbe Xifurwa, ku nga tindzimi leti tirhisiwaka eminhlanganweni ya vandlha. Kambe sweswinyana minkandziyiso yo hlayanyana ya tindzimi ta xintu yi andze hi ndlela leyi hlamarisaka. Sweswi minkandziyiso leyi sekeriweke eBibeleni yi kumeka hi Xiguerze, Xikisi, Xikrio, Ximaninkakan, Ximende, Xipular ni Xisusu. Broxara leyi nge Yingisa Xikwembu Kutani U Hanya Hilaha Ku Nga Heriki ni leyi nge Yingisa Xikwembu ta kumeka hi tindzimi leti hinkwato. Tibroxara leti, leti olovaka ku ti tirhisa ti le ku pfuneni ka vanhu vo tala lava nga swi kotiki ku hlaya leswaku va twisisa ni ku tlangela rungula ra Bibele leri tsakisaka.

Eku sunguleni ka va-1960, vamakwerhu va le Freetown a va ri karhi va lava ndhawu leyi eka yona a va ta aka rhavi lerintshwa. Eku heteleleni, hi 1965 va kume ndhawu eGondzweni ra Wilkinson. Ndhawu leyi yi langutane ni lwandle naswona yi le ka tin’wana ta tindhawu to tshama eka tona to saseka ta doroba.

Pulani ya kona a yi katsa Holo ya Mfumo, kaya ra varhumiwa  ni tihofisi to tirhela eka tona leti a ti ri eka muako lowu kokaka mahlo. Hi nkarhi wa ku aka, ntlimbano wa timovha lowu a wu ri eGondzweni ra Wilkinson hakanyingi a wu endla leswaku ti hunguta rivilo lerova ti kala ti yima kutani vachayeri ni vakhandziyi va kota ku wu vona kahle muako wolowo. Muako wolowo wu nyiketeriwe hi August 19, 1967. Vanhu va kwalomu ka 300 va ve kona eka nongonoko, ku katsa ni vachaviseki va kwalaho ni vanhu vo hlayanyana lava khuvuriweke hi “Bible” Brown hi 1923.

Muako wa rhavi lerintshwa wu endle leswaku ntirho wa Timbhoni ta Yehovha wu tsakeriwa hi vanhu vo tala. Wu tlhele wu swi veka erivaleni leswaku leswi a swi vuriwa hi vaxopaxopi van’wana va vukhongeri swa leswaku Timbhoni ta Yehovha a ti nge tlhaveriwi hi dyambu eSierra Leone a ku nga ri swona. Muako lowuntshwa a ku ri vumbhoni bya leswaku ku hava laha Timbhoni ta Yehovha ti nga ta ya kona.

Ku sukela exikarhi ka va-1970 ku ya emahlweni, varhumiwa va le Giliyadi lava leteriweke va seketele ntirho wo chumayela wa le Sierra Leone na le Guinea. Van’wana va vona a va tirha eka matiko man’wana ya le Afrika naswona va hatle va tolovelana ni swiyimo swa kwalaho. Van’wana a ku ri ro sungula va ta eAfrika. Xana a va ta swi kotisa ku yini ku tshama endhawini leyi valungu a va nga tiyiseli ku tshama eka yona? Xiya swin’wana swa leswi va swi vuleke.

“Vanhu va kona a va titsongahata naswona a va ri ni ndlala hi tlhelo ra moya. Ku vona ntiyiso wu antswisa vutomi bya vona swi ndzi endle ndzi eneriseka swinene.”—Hannelore Altmeyer.

“Ku langutana ni maxelo yo hisa ni mavabyi a ku ri xiphiqo. Kambe ntsako wa ku pfuna vanhu lava nga ni timbilu letinene lesweku va tirhela Yehovha a wu ri wa nkoka.”—Cheryl Ferguson

“Ndzi dyondze ku lehisa mbilu. Loko ndzi vutisa makwerhu wa xisati leswaku vaendzi vakwe va ta fika rini, u hlamule a ku: ‘Kumbexana namuntlha. Kumbexana mundzuku. Kumbexana mundlwana.’ Kambe loko a ndzi languta a vona leswaku swa ndzi hlamarisa u vule hi ku phikelela a ku, ‘Kambe va ta ta!’”—Christine Jones.

“Varhumiwa va 14 lava humaka eka tinxaka ni mindhavuko yo hambana-hambana a va tshama ekaya ra varhumiwa leri nga eFreetown. Hinkwerhu ka hina a hi tirhisa swihambukelo swimbirhi, xawara yin’we, muchini wun’we wo hlantswa ni khixi rin’we. Swakudya a swi nga talanga naswona a swi nga ri eka xiyimo lexinene. Gezi a ri pfa ri famba—minkarhi yin’wana a ku hundza masiku. Vo tala va hina a hi karhatiwa hi dari ni mavabyi man’wana ya le tindhawini leti hisaka. Hambileswi swi nga ha vonakaka onge a hi ta tsandzeka ku tiyisela, hi dyondze ku hanyisana, ku rivalelana ni ku va ni  mabulo yo tsakisa hambiloko swiyimo swi tika. A swi tsakisa ku chumayela naswona hi ve vanghana lavakulu.”—Robert na Pauline Landis.

“Nkarhi lowu hi wu heteke eSierra Leone i wun’wana wa minkarhi yo tsakisa leyi hi veke na yona evuton’wini bya hina. A hi tisoli naswona a hi gunguli. Ha wu kumbuka swinene.”—Benjamin na Monica Martin

“Siku rin’wana, hi hete siku ni wansati loyi a tsakelaka loyi a hi nyikeke swakudya leswi hi nga swi tolovelangiki. U te: ‘I nyoka. Ndzi suse meno ya yona. Xana mi ta yi tsakela?’ Hambileswi hi aleke hi vutlhari, u hi sindzise leswaku hi dya. Ku nga khathariseki mintokoto yoleyo leyi chavisaka, hi ma tlangele swinene malwandla lawa vanhu lava hi amukeleke va hi kombiseke wona naswona hi ye hi va rhandza swinene.”—Frederick na Barbara Morrisey.

“Eka malembe ya mina ya 43 ya ntirho wa vurhumiwa, ndzi tshame ni varhumiwa van’wana vo tlula 100. Hakunene ku ve lunghelo ku tiva vanhu vo tala lava hinkwavo ka vona va nga na vumunhu lebyi nga faniki kambe hinkwavo ka vona va tirhaka hi xikongomelo xin’we! Hakunene swa tsakisa ku va vatirhi-kulobye ni Xikwembu ni ku vona vanhu va amukela ntiyiso wa Bibele!”—Lynette Peters.

“Hakunene swa tsakisa ku va vatirhi-kulobye ni Xikwembu ni ku vona vanhu va amukela ntiyiso wa Bibele!”

Ku sukela hi 1947, varhumiwa va 154 va tirhe eSierra Leone kasi va 88 eGuinea. Timbhoni tin’wana to tala ti sungule ku ya pfuna laha ku nga ni xilaveko lexikulu. Namuntlha, ku ni varhumiwa va 44 eSierra Leone kasi va 31 eGuinea. Matshalatshala ya vona ni ku tinyiketela ka vona loku pfumalaka vutianakanyi swi pfune vanhu vo tala. Alfred Gunn, loyi ku nga khale a ri xirho xa Komiti ya Rhavi u ri: “Hi anakanya hi rirhandzu ra vona lerikulu.”