U EHLEKETA yini loko u twa rito leri nge “moya-xiviri” ni leri nge “moya”? Vanhu vo tala va anakanya leswaku marito lawa ma vula nchumu lowu nga vonakiki ni lowu nga fiki, lowu nga le ndzeni ka hina. Va anakanya leswaku loko munhu a fa, nchumu lowu nga vonakiki wa huma ivi wu ya emahlweni wu hanya. Tanihi leswi vanhu vo tala va kholwaka dyondzo leyi, va hlamala loko va twa leswaku a ku kona nikan’we laha Bibele yi dyondzisaka mhaka yo tano. Kutani ke, i yini moya-xiviri naswona i yini moya, hi ku ya hi leswi Rito ra Xikwembu ri swi dyondzisaka?

A hi rhange hi rito leri nge moya-xiviri. U nga rivali leswaku eku sunguleni, Bibele a yi tsariwe hi Xiheveru ni Xigriki ntsena. Loko vatsari va Bibele va vulavula hi moya-xiviri, va tirhise rito ra Xiheveru leri nge neʹphesh kumbe ra Xigriki leri nge psy·khe. Marito lawa ma humelela minkarhi leyi tlulaka 800 eMatsalweni naswona eBibeleni leyi vuriwaka Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa ri hundzuluxeriwe hinkwako ri va “moya-xiviri.” Loko u kambisisa ndlela leyi rito “moya-xiviri” kumbe “mimoya-xiviri” ri tirhisiweke ha yona eBibeleni, swi va erivaleni leswaku ri vula (1) vanhu,  (2) swiharhi, kumbe (3) vutomi bya munhu ni bya xiharhi. A hi kambisise matsalwa man’wana lama tirhisaka tinhlamuselo letinharhu.

Vanhu. ‘Emasikwini ya Nowa, vanhu va nga ri vangani, ku nga mimoya-xiviri ya nhungu, va ponisiwe ematini.’ (1 Petro 3:20) Swi le rivaleni laha leswaku rito leri nge “mimoya-xiviri” ri yimela vanhu—ku nga Nowa, nsati wa yena ni vana va yena vanharhu va majaha ni vasati va vona. Eksoda 16:16 yi vulavula hi xileriso lexi Vaisrayele va nyikiweke xona loko va rholela manna. Va byeriwe leswi: “Rholelani xin’wana xa xona, . . . hi ku ya hi nhlayo ya mimoya-xiviri leyi un’wana ni un’wana wa n’wina a nga na yona entsongeni wakwe.” Mpimo wa manna leyi a va yi rholela, a yi ta ya hi nhlayo ya vanhu lava a va ri kona endyangwini ha wun’we. Swikombiso swin’wana swa le Bibeleni laha rito “moya-xiviri” kumbe “mimoya-xiviri” ri tirhisiweke eka munhu kumbe vanhu, swi kumeka eka Genesa 46:18; Yoxuwa 11:11; Mintirho 27:37; na Varhoma 13:1.

Swiharhi. Erungulweni ra Bibele ra ntumbuluko hi hlaya marito lama nge: “Xikwembu xi ya emahlweni xi ku: ‘Mati a ma tale hi mimoya-xiviri leyinyingi leyi hanyaka naswona swivumbiwa leswi hahaka a swi hahe ehenhla ka misava ni le henhla exibakabakeni xa matilo.’ Xikwembu xi ya emahlweni xi ku: ‘Misava a yi humese mimoya-xiviri leyi hanyaka hi ku ya hi mixaka ya yona, swifuwo, swiharhi leswi famba-fambaka ni swivandzana swa misava hi ku ya hi mixaka ya swona.’ Hiloko swi va tano.” (Genesa 1:20, 24) Eka tindzimana leti, tinhlampfi, swifuwo ni swiharhi, hinkwaswo swi vuriwa “mimoya-xiviri.” Nakambe swinyenyana ni swiharhi swi vuriwa mimoya-xiviri eka Genesa 9:10; Levhitika 11:46; na Tinhlayo 31:28.

Vutomi bya munhu. Minkarhi yin’wana rito leri nge “moya-xiviri” ri vula vutomi bya munhu. Yehovha u byele Muxe a ku: “Hinkwavo vanhu lava a va hlota moya-xiviri wa wena va file.” (Eksoda 4:19) Xana valala va Muxe a va hlota yini? A va lava vutomi bya yena. Eku sunguleni, loko Rahele a veleka n’wana wa yena, Benjamini, ‘moya-xiviri wa yena wu humile (hikuva u file).’ (Genesa 35:16-19) Nakambe anakanya hi marito ya Yesu loko a ku: “Hi mina murisi lonene; murisi lonene u nyiketa moya-xiviri wakwe hikwalaho ka tinyimpfu.” (Yohane 10:11) Yesu u nyikete moya-xiviri wa yena leswaku vanhu va kuma vutomi. Eka tindzimana leti ta Bibele, swi le rivaleni leswaku rito leri nge “moya-xiviri” ri vula  vutomi bya munhu. U ta kuma swikombiso leswi engetelekeke swa rito leri nge “moya-xiviri” leri vulaka vutomi bya munhu, eka 1 Tihosi 17:17-23; Matewu 10:39; Yohane 15:13; na Mintirho 20:10.

Loko u ri karhi u dyondza Rito ra Xikwembu, u ta kuma leswaku a ku kona eBibeleni laha ku humelelaka rito leri vulaka leswaku “moya-xiviri” a wu fi kumbe leswaku wu “hanya hilaha ku nga heriki.” Ematshan’weni ya sweswo, Matsalwa ma vula leswaku moya-xiviri wa fa. (Ezekiyele 18:4, 20) Hikwalaho, Bibele yi vula leswaku munhu la feke i ‘moya-xiviri lowu feke.’—Levhitika 21:11.

Sweswi a hi kambisiseni ndlela leyi Bibele yi ri tirhisaka ha yona rito leri nge “moya.” Vanhu van’wana va anakanya leswaku rito leri nge “moya” i nhlamuselo yin’wana ya rito leri nge “moya-xiviri.” Kambe, a swi tano. Bibele yi swi veka erivaleni leswaku “moya” ni “moya-xiviri” i swilo swimbirhi leswi nga faniki. Swi hambanisa ku yini?

Vatsari va Bibele va tirhise rito ra Xiheveru leri nge ruʹach kumbe ra Xigriki leri nge pneuʹma loko va vulavula hi “moya.” Matsalwa hi woxe ma kombisa leswi marito lawa ma vulaka swona. Hi xikombiso, Pisalema 104:29 yi ri: “Loko [Yehovha] u susa moya [ruʹach] wa swona, swa timeka, swi tlhelela entshurini wa swona.” Nakambe Yakobo 2:26 yi vula leswaku ‘miri lowu nga riki na moya [pneuʹma] wu file.’ Eka tindzimana leti, “moya” wu yimela nchumu lowu endlaka leswaku miri wu kota ku hanya. Miri wa fa loko wu nga ri na moya. Hikwalaho, eBibeleni, rito leri nge ruʹach a ri hundzuluxeriwanga ri va “moya” ntsena kambe ri tlhela ri vula “matimba,” kumbe matimba ya vutomi. Hi xikombiso, loko Xikwembu xi vulavula hi Ndhambhi ya siku ra Nowa, xi te: “Ndzi tisa ndhambi ya mati ehenhla ka misava leswaku yi lovisa nyama hinkwayo ehansi ka matilo, leyi nga ni matimba ya vutomi [ruʹach] eka yona.” (Genesa 6:17; 7:15, 22) Xisweswo, “moya” wu vula matimba lama nga vonakiki lama endlaka leswaku swivumbiwa hinkwaswo swi hambeta swi hanya.

Moya-xiviri ni moya a swi fani. Miri wu lava moya leswaku wu ta hanya tanihi leswi xiya-ni-moya xi lavaka tibetri leswaku xi kota ku tlanga. Leswaku mhaka leyi yi twala kahle, a hi endle xikombiso hi xiya-ni-moya lexitsongo. Loko u hoxa tibetri eka xona kutani u xi pfulela, ndzilo lowu nga le tibetrini wu endla leswaku xi hanya kumbe xi tlanga. Kambe, loko tibetri ti nga ri kona, xa fa kumbe  xi miyela. Swi tano ni hi mixaka yin’wana ya swiya-ni-moya loko swi nga tlhomiwanga egezini. Hilaha ku fanaka, moya hi wona wu endlaka leswaku miri wa hina wu hanya. Nakambe, ku fana ni betri kumbe gezi, moya a wu twi nchumu naswona a wu anakanyi. I matimba lama nga vonakiki. Kambe, loko mimiri ya hina yi nga ri na wona moya kumbe matimba ya vutomi, wa ‘timeka kutani wu tlhelela entshurini,’ hilaha mupisalema a vuleke hakona.

Loko Eklesiasta 12:7 yi vulavula hi ku fa ka munhu, yi ri: “Ntshuri [wa miri wa yena] wu tlhelela emisaveni laha a wu ri kona ni moya wu tlhelela eka Xikwembu xa ntiyiso lexi xi wu nyikeke.” Loko moya kumbe matimba ya vutomi ma huma emirini, miri wa fa kutani wu tlhelela emisaveni laha wu humeke kona. Hilaha ku fanaka, matimba ya vutomi na wona ma tlhelela eka Xikwembu, laha ma humeke kona. (Yobo 34:14, 15; Pisalema 36:9) Kambe, sweswo a swi vuli leswaku matimba ya vutomi ma teka riendzo ma ya etilweni. Swi vula ntsena leswaku loko munhu a fa, ntshembo wa leswaku a tlhela a hanya wu le ka Yehovha Xikwembu. Swi fana ni leswaku vutomi bya yena byi le mavokweni ya Xikwembu. I matimba ya Xikwembu ntsena lama nga endlaka leswaku munhu yoloye a tlhela a kuma moya kumbe matimba ya yena ya vutomi, leswaku a ta kota ku hanya.

Kunene swi tiyisa nhlana ku tiva leswaku hi swona leswi Xikwembu xi nga ta swi endla eka hinkwavo lava nga wisa eka “masirha-bako ya xitsundzuxo”! (Yohane 5:28, 29) Hi nkarhi wa ku pfuxiwa ka vafi, Yehovha u ta vumbela munhu la etleleke esirheni miri lowuntshwa, kutani a n’wi pfuxa a tlhela a hanya, hi ku huhutela moya kumbe matimba ya vutomi emirini wa yena. Mawaku ndlela leyi sweswo swi nga ta tsakisa ha yona!

Loko u lava ku dyondza leswi engetelekeke hi ndlela leyi rito “moya-xiviri” ni “moya” ma tirhisiweke ha yona eBibeleni, u ta kuma rungula ra nkoka eka broxara leyi nge Ku Humelela Yini Hi Hina Loko Hi Fa? ni le bukwini leyi nge Ku Hlamulana Hi Matsalwa, matluka 163-8 na 155-9, hatimbirhi ka tona ti kandziyisiwe hi Timbhoni ta Yehovha.