MUNHU un’wana loyi a feriweke wa tsala: “Loko ndza ha ri n’wana le Nghilandhi, ndzi dyondzisiwe ku ka ndzi nga yi kombisi ndlela leyi ndzi titwaka ha yona. Ndzi tsundzuka tata wa mina, khale ka socha ra nyimpi, a ndzi byela a cinamile a ku, ‘Tshika ku rila!’ loko ndzi vavisiwe hi xo karhi. A ndzi tsundzuki ni kan’we laha mana wanga a ntswontsweke kumbe ku vukarha un’we wa hina, mina ni vamakwerhu (a hi ri vana va mune). A ndzi ri ni malembe ya 56 loko tata wa mina a fa. Ndzi titwe ndzi lahlekeriwe ngopfu. Kambe, eku sunguleni, a ndzi nga swi koti ku rila.”

Eka mindhavuko yin’wana, vanhu va yi kombisa erivaleni ndlela leyi va titwaka ha yona. Loko va tsakile kumbe va ri ni gome, van’wana va swi kota ku vona ndlela leyi va titwaka ha yona. Hi hala tlhelo, etindhawini tin’wana ta misava, ngopfu-ngopfu en’walungwini wa Yuropa ni le Britain, vanhu, ngopfu-ngopfu vavanuna, va tolovele ku fihla ndlela leyi va titwaka ha yona, va tumbeta mintlhaveko ya vona, va kanya mbilu va nga kombisi leswi nga embilwini. Kambe loko u loveriwe hi loyi u n’wi rhandzaka, xana swi hoxile ku kombisa ku karhateka ka wena? Xana Bibele yi ri yini?

Bibele yi tsariwe hi Vaheveru va xifundzha xa vuxa bya Mediteraniya, a va ri vanhu lava tiphofulaka. Yi ni swikombiso swo tala swa vanhu lava kombiseke ku karhateka ka vona erivaleni. Hosi Davhida u rile nkosi wa Aminoni, n’wana wakwe loyi a dlayiweke. Entiyisweni, u ‘rile hi xiviti lexikulu ngopfu.’ (2 Samuwele 13:​28-⁠39) U rile hambi ku ri rifu ra n’wana wakwe Abixalomu wa mbilu yo biha, loyi a ringeteke ku wutla vuhosi. Mhaka ya le Bibeleni yi hi byela leswi: “Kutani hosi [Davhida] yi twa ku v̌av̌iseka ngopfu e mbilwini, yi khanḍiyela e ndlwini le’yi nge henhla ka nyangwa, kutani yi rila; loko yi ri kari yi famba, yi v̌ula ŝeŝo, yi ku: Ṅwana nga Abšalom! Ṅwana nga, ṅwana nga Abšalom! Ingi ku file mina maṭhaṅweni ya wena! Abšalom, ṅwana nga, ṅwana nga!” (2 Samuwele 18:​33) Davhida u rile ku kotisa tatana un’wana ni un’wana loyi a tolovelekeke. Naswona a hi ku tala ka yona minkarhi leyi vatswari va naveleke onge loko a ku lo fa vona ematshan’weni ya vana va vona! A swi toloveleki leswaku n’wana a fa mutswari wakwe a nga si fa.

Xana Yesu u titwe njhani hi rifu ra munghana wakwe Lazaro? U rilile loko a tshinela esirheni rakwe. (Yohane 11:​30-⁠38) Endzhaku, Mariya wa Magadala u rilile loko a tshinela esirheni ra Yesu. (Yohane 20:​11-⁠16) I ntiyiso leswaku Mukreste loyi a twisisaka ntshembo wa Bibele wa ku pfuka ka vafi a nga rili hi ndlela leyi nga chavelelekiki, hi laha va endlaka ha kona lava nga riki na xisekelo lexi tiyeke xa Bibele hi  ripfumelo ra vona malunghana ni xiyimo xa vafi. Kambe tanihi munhu, loyi a titwaka hi ndlela leyi tolovelekeke, Mukreste wa ntiyiso, hambi leswi a nga ni ntshembo wa ku pfuka ka vafi, wa karhateka naswona wa n’wi rila murhandziwa wihi na wihi la faka.​—⁠1 Vatesalonika 4:​13, 14.

Ku vuriwa yini hi ndlela leyi hi titwaka ha yona namuntlha? Xana swa ku nonon’hwela kumbe ku ku khomisa tingana ku kombisa ndlela leyi u titwaka ha yona? Xana vatsundzuxi va ri yini? Mavonelo ya vona ya manguva lawa hakanyingi ma phindha vutlharhi bya khale bya Bibele lebyi huhuteriweke. Va vula leswaku hi fanele ku phofula ku karhateka ka hina, hi nga ku tumbeti. Leswi swi hi tsundzuxa vavanuna va khale vo tshembeka, tanihi Yobo, Davhida na Yeremiya, lava marito ya vona ya swirilo ma kumekaka eBibeleni. Entiyisweni a va yi tumbetanga mintlhaveko ya vona. Hikwalaho, a hi swinene ku tihambanisa ni vanhu van’wana. (Swivuriso 18:⁠1) Kunene, ku rila ku kombisiwa hi tindlela leti  hambaneke hi ku hambana ka mindhavuko, ni hi ku ya hi ripfumelo leri andzeke ra vukhongeri. *

Ku vuriwa yini loko u titwa u lava ku rila? Ku rila i ntumbuluko wa munhu. Nakambe tsundzuka mhaka ya rifu ra Lazaro, loko Yesu “a tlhaveka swinene emoyeni . . . a rila.” (Yohane 11:​33, 35) Xisweswo u kombise leswaku ku rila swa fanela loko loyi a rhandzekaka a fa.

Leswi swi seketeriwa hi mhaka leyi khumbaka manana un’wana, Anne, loyi n’wana wakwe, Rachel, a dlayiweke hi Vuvabyi Bya Ku Fa Ka Swihlangi Hi Xitshuketa. Nuna wakwe u te: “Lexi hlamarisaka hi leswaku mina na Anne a hi rilanga enkosini. Lavan’wana hinkwavo a va rila.” Anne u hlamule leswi hi ndlela leyi: “Ina, kambe endzhaku mina ndzi rile onge a ndzo rilela mina ni nuna wa mina. Kahle-kahle swi ndzi tlhave mbilu endzhaku ka mavhiki ma nga ri mangani, loko ndzi ri swanga siku rin’wana endlwini. Ndzi rile dyambu hinkwaro. Kambe ndza tshemba leswaku swi ndzi pfunile. Ndzi titwe ndzi antswa. Ndzi rile ku lova ka n’wana wa mina. Ndzi ehleketa leswaku vanhu lava feriweke va fanele va tshikiwa va rila. Hambi leswi hi ntumbuluko van’wana va vulaka va ku, ‘U nga rili,’ sweswo a swi pfuni.”

Xana i yini leswi van’wana va swi endleke loko va hetiwe matimba hi ku lova ka loyi va n’wi rhandzaka? Hi xikombiso, anakanya hi Juanita. Yena wa swi tiva leswaku swi njhani ku loveriwa hi n’wana. U onhakeriwe hi khwiri kantlhanu. Sweswi a tikile nakambe. Kutani loko a yisiwe exibedlhele hi mhaka ya khombo ra movha, a a karhatekile hakunene. Endzhaku ka mavhiki mambirhi u tivikile​—⁠nkarhi wu nga si fika. Endzhakunyana ka sweswo Vanessa lontsongo u velekiwile​—⁠a ri ni ntiko wo tlulanyana 0,9 wa tikhilogiramu. Juanita wa tsundzuka: “A ndzi nyanyukile swinene. Kunene se a ndzi ri manana!”

Kambe ntsako wakwe a wu tlhaveriwanga hi dyambu. Endzhaku ka mune wa masiku Vanessa u file. Juanita wa tsundzuka: “Ndzi titwe ndzi nga ri nchumu. Vumanana bya mina a byi tekiwile. Ndzi titwe ndzi nga helelanga. A swi vava loko hi vuya ekaya hi  nghena ekamareni leri a hi ri lunghiselele Vanessa, hi languta ni swihembana swo rhangisa leswi a ndzi n’wi tele na swona. Eka tin’hweti ti nga ri tingani leti landzeleke, siku ra ku tswariwa kakwe a ri vuya emiehleketweni ya mina. A ndzi nga lavi munhu ekusuhi na mina.”

Xana a ku ri xiendlo lexi hundzeletiweke? Swi nga ha nonon’hwa eka van’wana ku swi twisisa, kambe tanihi Juanita, lava swi va humeleleke va hlamusela leswaku va rile n’wana wa vona hi laha a va ta n’wi rila ha kona munhu loyi a hanyeke nkarhi wo lehanyana. Va vula leswaku ka ha sale nkarhi wo leha leswaku n’wana a tswariwa, vatswari vakwe va va se va n’wi rhandza. U va ni ku hlangana loku hlawulekeke ni mana wakwe. Loko n’wana a fa, eka manana ku va ku love munhu wa xiviri. Leyi i mhaka leyi van’wana va faneleke va yi twisisa.

Manana un’wana u phofule leswi a titwiseke xiswona loko a byeriwa leswaku jaha rakwe ra malembe ya tsevu hi vukhale ri file, hikwalaho ka vuvabyi bya mbilu lebyi a velekiweke na byona. “Ndzi humeleriwe hi swilo swo tala​—⁠ku fa tshiriti, ku kanakana, ku tivona nandzu ni ku karihela nuna wanga ni dokodela hi ku ka va nga lemukanga ndlela leyi xiyimo xakwe a xi bihe ha yona.”

Ku hlundzuka ku nga ha va xikombiso xin’wana xa ku rila. Ku nga ha va ku hlundzukela madokodela ni vaongori, u vona onge a va fanele va endle swo tlula leswi va swi endleke ku khathalela loyi a feke. Kumbe ku nga ha va ku hlundzukela vanghana ni maxaka lawa swi tikombaka onge va vula swo karhi kumbe ku endla swilo leswi nga fanelangiki. Van’wana va hlundzukela mufi hikwalaho ko honisa rihanyo rakwe. Stella wa tsundzuka: “Ndzi tsundzuka ndzi hlundzukela nuna wa mina hikuva ndza swi tiva leswaku a swi ta va swi nga endlekanga. A a vabya swinene, kambe u honise switsundzuxo swa dokodela.” Naswona nkarhi wun’wana mufi wa hlundzukeriwa hikwalaho ka mindzhwalo leyi rifu rakwe ri yi tiselaka loyi a ha hanyaka.

Van’wana va tivona nandzu hikwalaho ko hlundzuka​—⁠hi leswaku, va nga ha tisola hikwalaho ka leswi va hlundzukeke. Van’wana va tisola hikwalaho ka rifu ra loyi va n’wi rhandzaka. Va tibyela leswaku, “a a ta va a nga fanga, loko a ndzi hatlise ndzi n’wi yisa eka dokodela” kumbe “loko a ndzi n’wi yise eka dokodela un’wana” kumbe “loko a ndzi endle leswaku a ri hlayisa kahle rihanyo rakwe.”

Eka van’wana ku tivona nandzu ku tlula sweswo,  ngopfu-ngopfu loko loyi va n’wi rhandzaka a fe hi xitshuketa, va nga swi rindzelanga. Va sungula ku tsundzuka minkarhi leyi a va hlundzukela mufi kumbe va kanetana na yena. Kumbe va nga ha vona onge a va nga endli swona leswi a va fanele va swi endlele mufi.

Ku rila nkarhi wo leha ka vamanana vo tala ku seketela leswi tintlharhi to tala ti swi vulaka, leswaku ku lova ka n’wana ku siya mukhandlhu lowu nga pfalekiki evuton’wini bya vatswari, ngopfu-ngopfu eka manana.

Ku lova ka munghana wa vukati i nhlomulo wa muxaka wun’wana, ngopfu-ngopfu loko n’wina havambirhi a mi tshama swin’we minkarhi yo tala. Swi nga vula makumu ya hanyelo hinkwaro leri a mi ri na rona, ku famba, ntirho, vuhungasi ni ku seketelana.

Eunice u hlamusele leswi humeleleke loko nuna wakwe hi xitshuketa a dlayiwe hi vuvabyi bya mbilu. “Evhikini ro sungula, a ndzi fe tshiriti, onge hi loko ndzi nga hanyi. A ndzi nga swi koti ku twa nantswo kumbe nun’hwelo. Naswona mianakanyo ya mina a yi nga tirhi kahle. Hikwalaho ka leswi a ndzi ri ni nuna wa mina loko va ringeta ku n’wi hanyisa hi ku tirhisa CPR ni mirhi yin’wana, a ndzi nga ri na wona ntlhaveko lowu tolovelekeke wo vona onge a ku nge endleki nchumu. Hambi swi ri tano, a ndzi  hlangane nhloko, onge hi loko ndzi langute movha wu nghena eriweni kambe ndzi nga koti ku endla nchumu.”

Xana u rilile? “Kunene ndzi rilile, ngopfu-ngopfu loko ndzi hlaya makhadi ya madzana-dzana yo chavelela lawa ndzi ma amukeleke. A ndzi rila ni un’wana ni un’wana. Swi ndzi pfune ku langutana ni siku hinkwaro. Kambe a ku nga ri na nchumu lexi nga pfunaka loko ndzi tshamela ku vutisiwa leswaku ndzi titwisa ku yini. Swi le rivaleni leswaku, a ndzi ri emaxangwini.”

Xana Eunice u pfuniwe hi yini leswaku a langutana ni nhlomulo wakwe? U ri: “Handle ko swi xiya, embilwini ya mina ndzi endle xiboho xa ku ya emahlweni ni vutomi bya mina. Hambi swi ri tano, lexi xa ha ndzi vavisaka ngopfu i ku tsundzuka leswaku nuna wa mina, loyi a a rhandza vutomi swonghasi, a nga ha ri kona leswaku a tiphina ha byona.”

Vatsari va buku leyi nge Leave­taking​—⁠When and How to Say Goodbye va tsundzuxa: “U nga pfumeleli van’wana va lawula ndlela leyi u faneleke ku endla swilo ha yona kumbe ku titwa ha yona. Ku rila loyi a feke ku endleka hi ndlela leyi nga faniki eka un’wana ni un’wana. Van’wana va nga ha ehleketa​—⁠va tlhela va ku byela⁠—​leswaku u rila ku tlurisa kumbe a wu rili hi laha ku ringaneke. Va rivalele u tlhela u rivala. Loko u ringeta ku tifananisa ni xiyimo xa vanhu vo karhi kumbe xa vanhu hi ntolovelo, u sivela ku hlakarhela ka wena ka rihanyo ra wena ra mintlhaveko.”

Ina, vanhu lava hambaneke va langutana ni mbitsi wa vona hi tindlela leti nga faniki. A hi ringeti ku ringanyeta leswaku ku ni ndlela yo karhi leyi antswaka ku tlula yin’wana eka munhu un’wana ni un’wana. Hambi swi ri tano, khombo ri va kona loko ku va ni ku tsana, loko munhu loyi a nga ni mbitsi a nga swi koti ku pfumelelana ni xiyimo hi laha xi nga ha kona. Kutani a nga ha lava mpfuno wa vanghana lava nga ni ntwela-vusiwana. Bibele yi ri: “Munghana wa munhu wa ṅwi ranḍa hi masiku; i makwav̌o e makhombyeni.” Kutani u nga chavi ku lava mpfuno, ku tiphofula ni ku rila.​—⁠Swivuriso 17:⁠17.

Ku rila i xiendlo lexi tolovelekeke loko u feriwile, naswona a swi hoxanga leswaku ku rila ka wena ku voniwa hi vanhu van’wana. Kambe ku ni swivutiso swin’wana leswi faneleke ku hlamuriwa: ‘Xana ndzi nga langutana njhani ni gome ra mina? Xana i swa ntumbuluko ku tivona nandzu ni ku hlundzuka? Xana ndzi nga langutana njhani ni ku titwa loku? Xana ndzi nga pfuniwa hi yini ku tiyisela ku lahlekeriwa ni mbitsi?’ Xiyenge lexi landzelaka xi ta hlamula swivutiso sweswo ni swin’wana.