Mintsembyana—Xana Yi Nga Ku Pfuna?

KU SUKELA khale ka khaleni, mintsembyana a yi tirhisiwa ku tshungula mavabyi. Buku-nsongwa ya Ebers, leyi tsariweke le Egipta kwalomu ka lembe-xidzana ra vu-16 B.C.E., yi tamele tindlela ta xintu to tshungula mavabyi yo hambana-hambana. Kambe, hi ntolovelo, switukulwana a swi byelana hi nomu leswaku hi yihi mintsembyana yo tshungula.

Ku tirhisiwa ka mintsembyana hi ndlela ya xilungu swi vonaka swi sungule hi dokodela wa Mugriki wa lembe-xidzana ro sungula Dioscorides, la tsaleke buku leyi nge De Materia Medica. Yi ve buku ya mirhi leyi fambaka emahlweni eka malembe ya 1 600 lama landzeleke. Ematikweni yo tala, mintsembyana ya ha rhandziwa. EJarimani, minongonoko ya ta rihanyo ya hulumendhe ya swi kota ku hakelela ni mintsembyana.

Hambileswi minkarhi yin’wana ku vuriwaka leswaku mintsembyana a yi na khombo loko yi pimanisiwa ni mirhi ya xilungu, kambe leswi a swi vuli leswaku a yi na khombo mintsembyana leyi. Kutani ku tlakuka swivutiso leswi: I yini leswi munhu a faneleke a swi xiya naswona hi swihi swibumabumelo leswi a faneleke a swi tsundzuka loko a ehleketa hi ku tirhisa mintsembyana? Naswona, xana xi kona xiyimo lexi matshungulelo yo karhi ma nga vaka ma ri manene eka xona? a

Ndlela Leyi Mintsembyana Yi Nga Pfunaka Ha Yona

Ku vuriwa leswaku mintsembyana ya swi kota ku tshungula mavabyi yo hambana-hambana. Ku vuriwa leswaku yin’wana yi pfuna miri ku lwa ni mavabyi. Ku vuriwa leswaku yin’wana yi pfuna munhu ku gayela kahle ekhwirini, ku n’wi nyika ku rhula ka mianakanyo, ku n’wi chulukisa kumbe ku pfuna tinhlaribya takwe leswaku ti tirha kahle.

Mintsembyana yi nga ha aka miri ni ku tshungula mavabyi. Hi xikombiso, swimilana swin’wana leswi endlaka leswaku munhu a nga heli hala xihambukelweni, swo kota parsley, naswona swi ni potasiyama yo tala. Potasiyama leyi nga eka swimilana leswi yi pfuna ku engetela swiaki swa nkoka leswi humeke loko munhu a tsakamisa. Hilaha ku fanaka, ximilana lexi vuriwaka valerian (Valeriana officinalis), lexi ku nga khale xi tirhisiwa tanihi murhi wo mbuwetela munhu, xi ni khalisiyamu yo tala. Khalisiyamu leyi yi nga thova fambiselo ra misiha.

 Ndlela Leyi Mintsembyana Yi Tirhisiwaka Ha Yona

Mirhi ya xintu yi tirhisiwa hi tindlela to tala, yin’wana ya swekiwa, yin’wana yi wupfisiwa hi wayini kutani yi nwiwa kunene ku fana ni tiya, kasi yin’wana yo totiwa kunene laha munhu a twaka ku vava kona. Tiya ya kona u yi endla hi ku chela mati lama vilaka ehenhla ka mintsembyana. Kambe vativi va lemukisa leswaku mintsembyana leyi tirhisiwaka tanihi tiya a yi fanelanga yi virisiwa. Mirhi leyi swekiwaka, leyi endliwaka hi timitsu kumbe mahanti, ya swekiwa leswaku yi humesa mati lama nga ni swiaki leswi tshungulaka.

Ku vuriwa yini hi mati ya mintsembyana? Buku yin’wana yi vula leswaku “mati lawa ma va ma tswongiwe eka mintsembyana hi ku tirhisa byala kumbe brandy kumbe vodka.” Kutani ku ni mirhi leyi totiwaka, leyi nga lunghiseleriwaka hi tindlela to tala. Hakanyingi yi totiwa laha munhu a twaka ku vava kumbe a vavisekeke kona.

Mirhi yo tala yi tekiwa yi ri swakudya naswona hakanyingi munhu u yi dya a nga si dya nchumu, a yi fani ni tivhithamini kumbe mirhi yo tala. U nga ha tlhela u nwa leyi endliweke philisi, leswi endlaka leswaku yi nweka hi ku olova naswona yi nandziha. Loko u endla xiboho xa ku tirhisa mintsembyana, i swinene leswaku u yi nwa hi ku landzela nkongomiso wa lava va yi tivaka kahle.

Hi ntolovelo, mintsembyana a yi tirhisiwa ku tshungula mikhuhlwana, ku pfimba, ku talelana ekhwirini, nkelunkelu ni ku hlambiwa hi timbilu. Kambe, minkarhi yin’wana mintsembyana yi tirhisiwa eka mavabyi lamakulu—ku nga ri ku ma tshungula kambe ni ku ma sivela. Hi xikombiso, le Jarimani ni le Austria, ntsembyana lowu vuriwaka saw palmetto (Serenoa repens), hi wona wu tirhisiwaka ku sungula loko ku tshunguriwa nhlaribya ya vununa leyi pfimbeke. Ematikweni man’wana, vuvabyi lebyi byi hlasela vavanuna lava endlaka 50 ku ya eka 60 wa tiphesente. Hambiswiritano, i swa nkoka leswaku ku va dokodela la kambelaka lexi vangeke ku pfimba koloko, leswaku a ta tiyiseka leswaku xiyimo xexo a xi lavi vutshunguri lebyikulu, ku fana niloko ku ri vuvabyi bya khensa.

Swilemukiso

Hambileswi mintsembyana yi nga ha tekiwaka yi nga ri na khombo, kambe vuxiya-xiya bya laveka. U nga tekeli swilo ehansi ntsena hi leswi ku vuriwa leswaku murhi wa kona i wa “ntumbuluko.” Nsonga-vutivi wun’wana lowu vulavulaka hi mintsembyana, wu ri: “Ntiyiso wo vava hi lowu, mintsembyana yin’wana yi ni khombo swinene. [Khombo ra kona] a va tikarhati hi ku lava ku tiva loko mintsembyana yo karhi yi ri ni khombo kumbe yi nga ri na khombo.” Tikhemikhali leti kumekaka eka mintsembyana ti nga ha cinca ndlela leyi mbilu yi baka ha yona, nkhuluko wa ngati hambi ku ri mpimo wa chukele emirini. Hikwalaho, vanhu lava nga ni mavabyi ya mbilu, nsusumeto wa le henhla wa ngati kumbe mavabyi ya chukele, va fanele va va ni vukheta lebyikulu.

Hi ntolovelo, loko mintsembyana yi nga ri kahle, yi vonaka hiloko yi nga n’wi khomi kahle loyi a yi tirhisaka. Leswi swi nga ha katsa ku pandziwa hi nhloko, ku khomiwa hi sululwana, ku hlambiwa hi timbilu kumbe ku va ni swirhumbana. Nakambe ku vuriwa leswaku mintsembyana yi nga ha “endla leswaku munhu a vonaka onge u vabya ngopfu” hikuva yi n’wi endla a vonaka onge u ni mukhuhlwana kumbe a va ni swikombiso swa mavabyi man’wana. Loyi a tirhisaka mintsembyana a nga ha vonaka onge u ya a nyanya, kambe endzhaku a antswa. Ku vuriwa leswaku leswi swi vangiwa hi thyaka leri nga ni chefu leri humaka emirini endzhakunyana ka loko munhu a sungule ku tirhisa mintsembyana.

Ku fa ka vanhu loku minkarhi yin’wana ku vangiwaka hi mintsembyana yin’wana ku komba yinhla ya leswaku swi lava munhu a va ni vuxiyaxiya naswona a landzela nkongomiso lowu faneleke loko a tirhisa mintsembyana. Hi xikombiso, ntsembyana lowu vuriwaka ephedra, lowu vanhu va talaka ku wu nwa leswaku va hunguta ntiko, wu nga ha endla leswaku nsusumeto wa ngati wu ya ehenhla. Swiviko swi kombisa leswaku ku fa ka vanhu lava tlulaka 100 eUnited States a ku fambisana ni ku tirhisiwa ka ntsembyana lowu wa ephedra, hambileswi mukambisisi wa mavabyi wa le San Francisco la vuriwaka Steven Karch a nga te: “Swiendlakalo leswi ndzi swi tivaka laha vanhu va feke [lava tirhiseke ephedra], hi lava a va ri ni swiphiqo leswikulu swa ku pfaleka ka misiha ya ngati kumbe lava nweke murhi wo tala ku tlula mpimo.”

Dok. Logan Chamberlain, mutsari wa buku leyi vulavulaka hi ku tirhisiwa ka mintsembyana, u ri: “Swiviko swo tala leswa ha ku kumekaka emalembeni ya sweswinyana malunghana ni mimbuyelo yo biha ya mintsembyana swi vangiwe hi vanhu lava nga landzelangiki ndlela leyi mintsembyana leyi yi tirhisiwaka ha yona. . . . Swiringanyeto leswi nyikeriweke swa matirhiselo ya mintsembyana a swi na khombo naswona swa pfuna. U nga honisi ndlela leyi ku vuriweke leswaku u yi tirhisa ha yona mintsembyana handle ka loko u kume nkongomiso eka mutivi wa mintsembyana la leteriweke kahle.”

Mutivi wa mintsembyana Linda Page u nyikela xilemukiso lexi: “Hambiloko munhu a vabya ngopfu, i mfanelo leswaku a tirhisa mintsembyana hi mpimo lowu faneleke, a nga tluli xikalo. U nga ha antswa loko u tinyika nkarhi naswona u landzela matshungulelo  lama faneleke. Swi teka nkarhi leswaku munhu a hlakarhela.”

Buku yin’wana leyi vulavulaka hi mintsembyana yi hlamusela leswaku mintsembyana yin’wana ya swi kota ku endla swo karhi leswaku yi hunguteka emirini loko munhu a yi tirhise ku tlula mpimo. Hi xikombiso, ntsembyana wun’wana lowu tirhisiwaka ku endla miri wu wisa, wu endla leswaku munhu a hlanta loko a wu nwe ku tlula mpimo. Hambiswiritano, leswi a swi vuli leswaku munhu u fanele a honisa nkongomiso lowu tsariweke tanihi leswi mintsembyana yin’wana yi nga ku hlantisiki loko u yi nwe ku tlula mpimo.

Nilokoswiritano, vo tala va kholwa leswaku ntsembyana wu nga pfuna munhu loko a nwa mpimo lowu faneleke naswona a landzela ndlela leyi wu faneleke wu tirhisiwa ha yona. Minkarhi yin’wana, swi lava leswaku u yi loveka kutani u tirhisa mati ya kona ntsena. Leswi swi tano hi ntsembyana lowu vuriwaka ginkgo biloba, lowu ku nga khale wu tirhisiwa ku pfuna miehleketo leswaku yi tsundzuka swilo kumbe leswaku ngati yi khuluka kahle, tanihi leswi ku lavekaka makamba yo tala leswaku u kuma murhi lowu ringaneke, lowu nga ku pfunaka.

Mintsembyana Yi Nga Ha Va Ni Khombo Loko Yi Pfanganisiwa Ni Mirhi Ya Xilungu

Mintsembyana yi nga ha pfindlusa swin’wana loko yi hlangana ni mirhi ya xilungu. Hi xikombiso, yi nga ha endla leswaku murhi wu tirha kahle kumbe wu nga tirhi kahle, kumbe wu huma hi ku hatlisa emirini kumbe wu endla swin’wana leswi nga riki swinene emirini. Ntsembyana lowu vuriwaka St. John, lowu hakanyingi wu tirhisiwaka le Jarimani eka vanhu lava nga ni ntshikilelo lowutsongo ni lowukulu, wu tala ku humesa mirhi ya xilungu emirini hi rivilo leri phindhiweke kambirhi eka leri tolovelekeke, xisweswo wu endla leswaku yi nga pfuni ngopfu. Kutani loko u tirhisa murhi wa xilungu, ku katsa ni tiphilisi to sivela ku tswala, vonana ni dokodela wa wena u nga si sungula ku tirhisa mintsembyana.

Buku leyi vulavulaka hi matimba ya mintsembyana ya ku tshungula yi ri: “Byala, mbangi, khokheyini ni swidzidzirisi swin’wana leswi endlaka leswaku munhu a va ni swipfukela swin’we ni fole, swi nga ha va ni khombo evuton’wini bya munhu loko swi hlangana ni mintsembyana. . . . Swi le rivaleni leswaku u fanele u papalata [swidzidzirisi swo tano], ngopfu-ngopfu loko u vabya.” Nakambe, vavasati lava tikeke ni lava an’wisaka va fanele va xi tekela enhlokweni xitsundzuxo xo tano. Ina, loko swi ta eka fole ni swidzidzirisi leswi godzombelaka, Vakreste va sirheleriwa hi ku yingisa xileriso xa Bibele lexi vulaka leswaku hi fanele “hi [tibasisa] eka swilo hinkwaswo leswi nyamisaka nyama ni moya.”—2 Vakorinto 7:1.

Malunghana ni mintsembyana, buku yin’wana yi nyikela xilemukiso lexi: “Loko wo tika u ri karhi u tirhisa ntsembyana wo karhi, u nga ha yi emahlweni u tirhisa ntsembyana wolowo kukondza loko u bule ni dokodela wa wena. Ringeta ku tsundzuka leswaku a wu tirhisa mpimo wo tanihi kwihi ntsembyana wolowo nileswaku u wu tirhise nkarhi wo tanihi kwihi.”

Buku-nsongwa yin’wana ya ta mintsembyana yi ri: “Ku titshungula u tirhisa [mintsembyana] swi ni makhombo yo hlayanyana.” Ebokisini leri fambisanaka ni xihloko lexi, leri nge, “Makhombo Ya Ku Titshungula Hi Wexe,” u ta kuma nxaxamelo wa makhombo lama fambisanaka ni mintsembyana.

Loko swi ta eka mirhi, mintsembyana yi fanele yi xiximiwa, u yi tiva kahle naswona u yi tirhisa hi mfanelo—naswona tsundzuka leswaku mavabyi man’wana a ma tshunguleki swa sweswi. Vakreste va ntiyiso va wu langutele hi mahlo-ngati nkarhi lowu swilo leswi vangaka vuvabyi ni rifu—ku nga hetiseki loku hi ku kumeke tanihi ndzhaka eka vatswari va hina vo sungula—swi nga ta heriseriwa makumu ehansi ka vulawuri byo lulama bya Mfumo wa Xikwembu.—Varhoma 5:12; Nhlavutelo 21:3, 4.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 28]

Makhombo Ya Ku Titshungula Hi Wexe

Hi lawa makhombo ya ku tirhisa mintsembyana handle ko pfuniwa hi munhu la nga ni vutivi swinene ha yona.

Swi nga ha endleka u nga swi tivi kahle leswaku u vabyisiwa hi yini.

Matshungulelo lama u ma tirhisaka swi nga ha endleka ma nga ri manene eka vuvabyi lebyi ku khomeke, hambiloko u swi tiva kahle leswaku u khomiwe hi yini.

Ku titshungula swi nga ha endla leswaku u hlwela ku kuma vutshunguri lebyi faneleke.

Ku titshungula hi wexe swi nga ha endleka swi nga fambisani ni mirhi ya xilungu leyi u yi kumeke eka dokodela—hi xikombiso, mirhi yo lwa ni rinyenyo kumbe nsusumeto wa ngati.

Ku titshungula hi wexe swi nga ha tshungula mavabyi lama nga nyawuriki kambe swi nyanyisa mavabyi lamakulu, ku fana ni nsusumeto wa le henhla wa ngati.

[Xihlovo Xa Kona]

Xihlovo xa rungula: Rodale’s Illustrated Encyclopedia of Herbs