TIKO ra Egipta leri dumeke hi swihondzo swa rona swa ti-pyramid ni Nambu wa Nayili, hi rona ro sungula ku va mfumo lowukulu wa misava ematin’wini ya Bibele. Rixaka ra Israyele ri kume nsirhelelo ehansi ka rona. Muxe, la tsaleke tibuku ta ntlhanu to sungula ta Bibele, u velekiwe a tlhela a dyondza aEgipta. Xana tibuku ta matimu ni vuyimburi swa ri seketela rungula leri tsariweke hi Muxe malunghana ni tiko rero ra khale? Kambisisa swikombiso swin’wana.

Swithopo ni mavito.

Matimu lama pakanisaka hakanyingi ma vonaka hi vuxokoxoko bya wona—mikhuva, maendlelo ya swilo, mavito, swithopo swa vafumi ni swin’wana. Xana vuxokoxoko lebyi nga etibukwini timbirhi to sungula ta Bibele, ku nga Genesa na Eksoda, bya pakanisa? Malunghana ni rungula ra Genesa leri vulavulaka hi Yosefa, n’wana wa mupatriyaka Yakobe, swin’we ni buku ya Bibele ya Eksoda, J. Garrow Duncan u vule leswi ebukwini yakwe leyi nge New Light on Hebrew Origins: “[Mutsari wa Bibele] a a ri tiva ngopfu ririmi ra le Egipta, mikhuva, vukhongeri, vutomi bya le vuhosini, maendlelo ya swilo ni vafumi.” U tlhele a ku: “[Mutsari] u tirhisa xithopo lexi faneleke lexi a xi tirhisiwa enkarhini lowu a vulavuleke ha wona. . . . Entiyisweni, ku hava nchumu lowu hlamuselaka hi ku helela vutivi bya swilo swa le Egipta eka Testamente ya Khale swin’we ni ku tshembeka ka vatsari, ku tlula ndlela leyi rito leri nge Faro ri tirhisiweke ha yona eminkarhini yo hambana-hambana.” Duncan u tlhele a ku, “loko [mutsari] a vulavula hi vanhu lava a va ya eka Faro, u va hlamusela va endla swilo hi ku ya hi maendlelo ya le vuhosini ni ku tirhisa mavulavulelo lama faneleke.”

Ku baka switina.

Hi nkarhi lowu Vaisrayele a va ri mahlonga aEgipta, va bake switina hi vumba va byi hlanganisa ni byanyi lebyi a byi endla leswaku swi tiya. (Eksoda 1:14; 5:6-18) * Eka malembe lama hundzeke, buku leyi nge Ancient Egyptian Materials and Industries yi te: “Etindhawini to hlayanyana laha [ku baka switina], a swi endliwa ngopfu ku tlula aEgipta, laha ni sweswi ka ha endliwaka switina leswi omisiwaka hi dyambu hilaha minkarhi hinkwayo a swi ri hakona, ku nga swona switirhisiwa swa nkoka swo aka ha swona etikweni.” Buku leyi yi tlhele yi vula leswaku “mukhuva  wa Vaegipta wo tirhisa byanyi loko va baka switina,” wu tiyisekisa leswaku vuxokoxoko lebyi engetelekeke lebyi tsariweke eBibeleni bya pakanisa.

Ku byevula malepfu.

Vavanuna va khale va Vaheveru a va nga byevuli malepfu. Kambe Bibele yi hi byela leswaku Yosefa u byevule malepfu a nga si ya eka Faro. (Genesa 41:14) Ha yini a byevurile? A a lava ku fambisana ni mukhuva wa Vaegipta lowu a wu swi teka ku ri ku nga basi ku va ni misisi exikandzeni. Buku leyi nge Everyday Life in Ancient Egypt yi ri: “[Vaegipta] a va tibuma hi ku byevula malepfu.” Entiyisweni, switirhisiwa swa kona leswi katsaka swikero, swo tsuvula tinxiyi, swivoni ni minkwama ya swona swi kumiwe emasirheni. Kutani swi le rivaleni leswaku Muxe a a ri mutsari loyi a a veka timhaka erivaleni. Vatsari van’wana va Bibele lava tsaleke timhaka leti vulavulaka hi Vaegipta va khale na vona a va ri tano.

Timhaka ta mabindzu.

Yeremiya, la tsaleke tibuku timbirhi ta Tihosi, u hlamusele vuxokoxoko lebyi kongomeke malunghana ni bindzu ra tihanci ni makalichi ya Hosi Solomoni, lama a a ma endleke ni Vaegipta swin’we ni Vaheti. Bibele yi vula leswaku kalichi a yi xavisiwa “hi swiphemu swa silivhere swa 600, naswona hanci . . . hi swiphemu swa 150,” kumbe kotara ya ntsengo wa kalichi.—1 Tihosi 10:29.

Hi ku ya hi buku leyi nge Archaeology and the Religion of Israel, n’wamatimu wa Mugriki Herodotus ni swilo leswi kumiweke eka vuyimburi swi tiyisekisa leswaku bindzu lerikulu ra tihanci ni makalichi a ri endliwa hi nkarhi wa ku fuma ka Solomoni. Entiyisweni, buku leyi yi vula leswaku “ku sunguriwe mpimo wa ku cincisiwa ka mune wa . . . tihanci hi kalichi yin’we ya le Egipta,” naswona sweswo swi fambisana ni tinhlayo leti nyikeriweke eBibeleni.

Nyimpi.

Yeremiya na Ezra va tlhele va vulavula hi ku hlaseriwa ka Yuda hi Faro Xixaka, va vula hi ku kongoma leswaku sweswo swi endleke “hi lembe ra vuntlhanu ra Hosi Rehobuwama” wa le Yudiya, kumbe hi 993 B.C.E. (1 Tihosi 14:25-28; 2 Tikronika 12:1-12) Ku ringana malembe yo tala, mhaka ya ku hlaseriwa koloko a yi kumeka eBibeleni ntsena. Hiloko ku kumiwa xifaniso ekhumbini ra tempele ya Vaegipta eKarnak (khale ka muti wa Tebesi).

Xifaniso xexo xi kombisa Xixaka a yime emahlweni ka xikwembu xa Amoni, voko rakwe ri yimile ri ri eku beni ka mahlonga. Nakambe a ku tsariwe mavito ya miti ya Vaisrayele leyi hluriweke, leyi yo tala ya yona yi fanaka ni tindhawu ta le Bibeleni. Ku engetela kwalaho, ekhumbini rero  ku tsariwe leswaku “Nsimu ya Abram,” naswona hi le ka rona ntsena laha ku vulavuriwaka hi mupatriyaka Abrahama wa le Bibeleni eka tirhekhodo ta khale ta le Egipta.—Genesa 25:7-10.

Swi le rivaleni leswaku vatsari va Bibele a va nga tsali mintsheketo. Leswi vatsari a va swi tiva leswaku va ta tihlamulela eka Xikwembu, va tsale ntiyiso hambileswi ku endla tano a swi va khomisa tingana, ku fana ni mhaka ya ku hluriwa ka muti wa Yuda hi Xixaka. Vatsari volavo va hambane swinene ni vatsari va khale va Vaegipta lava a va soholota ni ku hundzeleta rungula hileswi a va nga lavi ku tsala mhaka yihi na yihi leyi nga hlundzukisaka vafumi va vona kumbe vanhu.

I Yehovha Xikwembu ntsena, Mutsari wa Bibele, la nga profeta hi vumundzuku hi ndlela leyi pakanisaka. Hi xikombiso, xiya leswi a huhuteleke Yeremiya leswaku a swi profeta malunghana ni miti yimbirhi ya le Egipta—Memfisi na Tebesi. Muti wa Memfisi kumbe Nofu, wu tshame wu va ntsindza wa mabindzu, wa tipolitiki ni wa vukhongeri. Kambe Xikwembu xi te: “Nofu u ta va xihlamariso ntsena naswona u ta hisiwa hi ndzilo, leswaku a nga vi na muaki.” (Yeremiya 46:19) Sweswo swi endlekile hakunene. Buku leyi nge In the Steps of Moses the Lawgiver yi vula leswaku “marhumbi lamakulu ya muti wa Memfisi” ma tekiwe hi vahluri va Maarabu, lava ma tirhiseke ku cela maribye eka wona. Yi tlhele yi vula leswaku namuntlha “endhawini ya muti wolowo wa khale ku hava ribye leri saleke eka misava yoleyo ya ntima.”

Muti wa Tebesi lowu eku sunguleni a wu vitaniwa No-amoni kumbe No, wu humeleriwe hi mhaka leyi fanaka swin’we ni swikwembu swa wona leswi nga pfuniki nchumu. Malunghana ni muti lowu lowu tshameke wu va ntsindza wa Egipta ni xivindzi xa vugandzeri bya xikwembu lexi vuriwaka Amoni, Yehovha u te: “Ndzi hundzuluxela nyingiso eka Amoni . . . ni le ka Faro ni le henhla ka Egipta ni le henhla ka swikwembu swa yena . . . Naswona ndzi ta va nyiketa . . . evokweni ra Nebukadnetsara hosi ya Babilona.” (Yeremiya 46:25, 26) Hilaha swi profetiweke hakona, hosi ya Babilona yi hlule Egipta ni muti wa yona lowu dumeke wa No-amoni. Naswona endzhaku ka loko hosi ya le Peresiya Cambyses wa Vumbirhi a tlhele a wu hlasela hi 525 B.C.E., wu sungule ku nga ha pfuni nchumu kukondza wu lovisiwa hi ku helela hi Varhoma. Hakunene Bibele a yi fani ni tibuku tin’wana hikuva yi ni vuprofeta lebyi pakanisaka naswona yi hi endla hi swi tshemba leswi yi swi vulaka malunghana ni vumundzuku bya hina!

Vuprofeta byo sungula lebyi nga eBibeleni byi tsariwe hi Muxe hi nkarhi lowu tiko ra Egipta a ri ri mfumo lowukulu wa misava. * Vuprofeta  byebyo lebyi kumekaka eka Genesa 3:15 byi vula leswaku Xikwembu xi ta humesa “mbewu,” kumbe n’wana, loyi a nga ta pfotlosa Sathana ni “mbewu” yakwe, ku nga lava hanyaka hi tindlela to homboloka ta Sathana. (Yohane 8:44; 1 Yohane 3:8) “Mbewu” yo sungula ya Xikwembu yi ve Mesiya, ku nga Yesu Kreste.—Luka 2:9-14.

Mfumo wa Kreste wu ta fuma misava hinkwayo naswona wu ta herisa vubihi hinkwabyo ni tihulumendhe ta vanhu leti tshikilelaka. Ku hava ‘munhu la nga ta fuma munhu ku n’wi endla swo biha.’ (Eklesiasta 8:9) Ku tlula kwalaho, ku fana na Yoxuwa wa khale, loyi a rhangeleke tiko ra Israyele a ri yisa eTikweni leri Tshembisiweke, Yesu u ta kongomisa “ntshungu lowukulu” wa vanhu lava chavaka Xikwembu ‘eTikweni leri Tshembisiweke’ ro antswa swinene, ku nga misava leyi basisiweke leyi nga ta hundzuriwa paradeyisi.—Nhlavutelo 7:9, 10, 14, 17; Luka 23:43.

Ntshembo wolowo wa risima wu hi tsundzuxa vuprofeta byin’wana lebyi tsariweke hi nkarhi wa tiko ra khale ra Egipta. Vuprofeta byebyo lebyi kumekaka eka Yobo 33:24, 25 byi vula leswaku Xikwembu xi ta ntshunxa vanhu “emugodini,” kumbe esirheni, hi ku va pfuxa eku feni. Ku engetela eka vanhu lava nga ta ponisiwa loko ku lovisiwa lavo homboloka, vanhu va timiliyoni lava sweswi va feke va ta pfuxeriwa evuton’wini va ri ni ntshembo wo hanya hilaha ku nga heriki emisaveni leyi nga Paradeyisi. (Mintirho 24:15) Nhlavutelo 21:3, 4 yi ri: “Ntsonga wa Xikwembu wu le vanhwini. . . . Xi ta sula mihloti hinkwayo ematihlweni ya vona, rifu a ri nge he vi kona, hambi ku ri ku kolola, ni xirilo ni xitlhavi a swi nge he vi kona.”

Matimu ni vuprofeta lebyi tshembekaka—nhloko-mhaka leyi yi ta tlhuvutsiwa eka xihloko lexi landzelaka xa swihloko leswi swa nxaxamelo, lexi nga ta dzika eka tiko ra khale ra Asiriya, ku nga mfumo lowukulu wa misava lowu landzeleke mfumo wa Egipta.