MARHUMBI ya swigodlo ni masirha ya le vuhosini swi kombisa vukulu, matimba ni ndlela leyi mfumo wa khale wa Meda na Peresiya a wu fuwe ha yona. Loko mimfumo leyimbirhi yi nga si hlangana, mfumo wa Vameda hi wona lowu a wu ri wukulu. Kambe hi 550 B.C.E., Vameda va sungule ku lawuriwa hi Hosi ya Peresiya ku nga Korexe wa Vumbirhi, loyi a veke Hosi ya Mfumo wa Meda-Peresiya. Tiko leri lerikulu, leri nga en’walungwini wa Nsonga-nkulu wa Peresiya ri hetelele ri ndlandlamukile ri suka eLwandle ra Aegea ku ya fika aEgipta ri hundza ri ya en’walungu-vupela-dyambu bya Indiya ku ya fika ni le Yudiya.

Ku sukela loko mfumo wa Meda-Peresiya wu hlule mfumo wa Babilona hi 539 B.C.E. wu fume tiko ra Yuda ku tlula kwalomu ka 200 wa malembe, ku fikela loko wu hluriwa hi Magriki hi 331 B.C.E. Tibuku to tala ta Bibele ti hlamusela swiendlakalo leswi xiyekaka leswi endlekeke hi nkarhi wolowo.

Bibele yi hi byela leswaku Hosi Korexe wa Vumbirhi u ntshunxe Vayuda lava a va ri evuhlongeni eBabilona, leswaku va tlhelela eYerusalema va ya pfuxeta tempele ya Xikwembu, leyi Vababilona va yi mbundzumuxeke hi 607 B.C.E. (Ezra 1:1-7; 6:3-5) Lexi tiyisekisaka mhaka leyi i vumbhoni lebyi tsariweke eribyeni ra vumba lebyi tiviwaka tanihi Ribye ra Korexe, lebyi tshuburiweke hi 1879 eka marhumbi ya Babilona wa khale. Marito lawa a ma tsariwe eribyeni rero, ma boxa vito ra Korexe naswona ma hlamusela ku tiyimisela kakwe ko tlherisela mahlonga ni vukhongeri bya wona etikweni ra rikwavo. Esaya mutsari wa Bibele u tsale marito ya vuprofeta bya Yehovha lebyi khumbaka Korexe a ku: “‘Hinkwaswo leswi ndzi swi tsakelaka u ta swi endla hi ku helela’; ni leswi ndzi swi vulaka malunghana na Yerusalema ndzi ku, ‘Wu ta pfuxiwa,’ ni tempele ndzi ku, ‘Masungulo ya wena ma ta vekiwa.’”—Esaya 44:28.

Ezra 6:3, 4 yi vula leswaku Korexe u lerise leswaku mali yo pfuxeta tempele ‘yi huma endlwini  ya hosi.’ Mhaka leyi leyi hlamarisaka yi pfumelelana kahle ni leswi tibuku ta matimu ti swi vulaka. Buku leyi nge Persia and the Bible yi ri: “Leri a ku ri endlelo leri nga cinciki ra tihosi ta le Peresiya leri a ri pfuna ku aka tindhawu to kwetsima eka mfumo wa tona.”

Bibele yi hlamusela leswaku vakaneti va Vayuda endzhakunyana va tsalele Dariyosi Lonkulu (loyi nakambe a vuriwaka Dariyosi wo Sungula) va hlasela Vayuda hi ku vula leswaku Korexe u pfumelele ku pfuxetiwa ka tempele. Dariyosi u lerise leswaku ku endliwa vulavisisi eka nawu wo sungula lowu tsariweke. Vuyelo byi ve byihi? Buku-nsongwa leyi tameleke xileriso xa Korexe yi kumiwe entsindza wa Ekibatana. Loko Dariyosi a hlamula u te: “Mina Dariyosi, ndzi humesa xileriso lexi. [Ku pfuxetiwa ka tempele] a swi endliwe hi ku hatlisa.” Vakaneti va tsandzekile ku yimisa ntirho wo pfuxeta tempele. *—Ezra 6:2, 7, 12, 13.

Van’wamatimu va seketela vuxokoxoko lebyi. Phela Ekibatana a ku ri ndhawu leyi Korexe a tshama eka yona hi ximumu, naswona swi nga ha endleka leswaku xileriso xakwe u xi endlele kwalaho. Nakambe swilo leswi vayimburi va swi kumeke swi kombisa leswaku tihosi ta Meda-Peresiya a ti ti tekela enhlokweni timhaka ta vukhongeri leti a ti khumba ndhawu ya tona yo kwetsima naswona a ti tsala mapapila leswaku ti tlhantlha swiphiqo swa kona.

Eka norho wakwe lowu huhuteriweke hi Xikwembu, muprofeta Daniyele u vone ntlhandlamano wa swivandzana swa mune swi ri karhi swi huma elwandle, xin’wana ni xin’wana xi yimela mfumo wa matimba wa misava. Xivandzana xo sungula i nghala leyi nga ni timpapa leyi yimelaka Babilona. Xa vumbirhi a xi “fana ni bere.” Rungula ri ya emahlweni ri ku: “Leswi a va xi byela swona hi leswi, ‘Suka u yima, u dya nyama yo tala.’” (Daniyele 7:5) Bere leyi chavisaka a yi fanekisela Meda-Peresiya.

Hi ku pfumelelana ni marito ya Daniyele, mfumo wa Meda-Peresiya a wu swi lava swinene ku hlula. Endzhakunyana ka loko Daniyele a vone xivono, Korexe u hlule Vameda kutani a ya lwa ni vaakelani vakwe Lydia na Babilona. N’wana wakwe wa jaha Cambyses wa Vumbirhi u hlule Egipta. Endzhakunyana vafumi va Meda-Peresiya va ndlandlamuxe mfumo wa vona.

Xana hi nga tiyiseka njhani hi nhlamuselo leyi? Eka xivono xin’wana lexi fambisanaka ni lexi, Daniyele u vone khuna “ri mpfhumpfha ri ya evupela-dyambu ni le n’walungwini ni le dzongeni.” Vuprofeta lebyi byi hetiseke loko mfumo wa Meda-Peresiya wu ‘mpfhumpfhela’ matiko man’wana ku katsa ni muti wa matimba wa Babilona. Ntsumi ya Xikwembu yi hlamusele Daniyele norho lowu yi ku: “Khuna leri u ri voneke ri ri ni timhondzo timbirhi ri yimela tihosi ta Meda na Peresiya.”—Daniyele 8:3, 4, 20.

Ku engetela kwalaho, eka malembe-xidzana mambirhi muti wa Babilona wu nga si hluriwa, muprofeta Esaya u profete hi vito ra hosi ya Peresiya leyi a yi nga si velekiwa leyi a yi ta hlula muti wa Babilona ni ndlela leyi a yi ta wu hlula ha yona. Esaya u te: “Yehovha u byele mutotiwa wakwe,  Korexe, loyi ndzi khomeke voko rakwe ra xinene, leswaku a hlula matiko, . . . ndzi pfula timbati ta swikhweketo swimbirhi emahlweni ka yena, lerova ni tinyangwa ti nga pfariwi.” (Esaya 45:1) Esaya na Yeremiya va profete leswaku “milambu” kumbe migerho ya le Babilona leyi cheletiwaka hi Nambu wa Yufrata, lowu tirhaka tanihi xisirhelelo a yi ta phya. (Esaya 44:27; Yeremiya 50:38) Van’wamatimu va Magriki ku nga Herodotus na Xenophon va tiyisekisa ku hetiseka ka vuprofeta bya Bibele, ku katsa ni leswaku Vababilona a va ri eku titlonyeni hi vusiku lebyi Korexe a hlaseleke muti wolowo. (Esaya 21:5, 9; Daniyele 5:1-4, 30) Hi ku hambukisa Nambu wa Yufrata, mavuthu ya Korexe ma kote ku nghena emutini hi ku olova hi tinyangwa leti a ti nga pfariwanga. Hi vusiku byin’we muti wa matimba wa Babilona wu hluriwile!

Hikwalaho, xiendlakalo lexi xi hetisisa vuprofeta byin’wana lebyi hlamarisaka. Muprofeta Yeremiya u profete leswaku vanhu va Xikwembu va ta yisiwa evukhumbini eBabilona ku ringana malembe ya 70. (Yeremiya 25:11, 12; 29:10) Vuprofeta byebyo byi hetiseke hi nkarhi lowu faneleke, naswona mahlonga ma pfumeleriwe ku tlhelela etikweni ra rikwavo.

Endzhakunyana ka loko mfumo wa Meda-Peresiya wu hlule Babilona, Daniyele u tsale vuprofeta lebyi hi pfunaka ku twisisa xiendlakalo xa nkoka eku hetisekeni ka xikongomelo xa Xikwembu hi vanhu. Ntsumi Gabriyele yi byele Daniyele hi ku kongoma loko Mesiya, ku nga “mbewu” leyi tshembisiweke eka Genesa 3:15 yi ta humelela! Ntsumi ya Xikwembu yi te: “Ku sukela eku humeni ka rito ro vuyisela ni ku pfuxa Yerusalema ku fika eka Mesiya lowa Murhangeri, ku ta va ni mavhiki ya nkombo, ni mavhiki ya 62,” lawa loko ma hlanganile ma endlaka mavhiki ya 69. (Daniyele 9:25) Xana vuprofeta lebyi byi sungule rini?

Hambileswi Korexe a pfumeleleke Vayuda leswaku va tlhelela etikweni ra rikwavo endzhaku ka ku wa ka muti wa Babilona, ku hele malembe yo tala muti wa Yerusalema ni makhumbi ya wona swi nga si pfuxetiwa. Hi 455 B.C.E, Hosi Atazekiseki u pfumelele mucheri wakwe wa vhinyo wa Muyuda Nehemiya, leswaku a tlhelela eYerusalema a ya rhangela ntirho wo pfuxeta tempele. (Nehemiya 2:1-6) Nkarhi lowu wu funghe ku sungula ka mavhiki ya 69.

Hambiswiritano, mavhiki ya 69 a ku nga ri mavhiki lama tolovelekeke ya nkombo wa masiku kambe a ku ri mavhiki ya malembe. Tibibele tin’wana ti hlamusela xiga lexi nge “mavhiki” tanihi “mavhiki ya malembe.” * (Daniyele 9:24, 25) Mesiya a ta humelela endzhaku ka nkarhi wa “mavhiki” ya 69 leri ha rin’we ri nga ni malembe ya nkombo, lawa loko ma hlanganisiwa ma endlaka malembe ya 483. Vuprofeta lebyi byi hetiseke hi 29 C.E. loko Yesu a khuvuriwa, ku nga malembe ya 483 ku sukela hi 455 B.C.E. *

Ku hetiseka ka vuprofeta bya Daniyele swi engetela eka vumbhoni byo tala lebyi a byi tiyisekisa ndlela leyi Yesu a ta vonaka ha yona. Nakambe vumbhoni lebyi byi hi nyika ntshembo hi vumundzuku. Yesu tanihi Hosi ya Mfumo wa Xikwembu wa le tilweni, u ta herisa vafumi lava nga ni tihanyi. Endzhaku ka sweswo, u ta hetisisa switshembiso swo tala swa le Bibeleni, ku katsa ni xitshembiso xa ku pfuxiwa ka vafi leswaku va ta kuma vutomi lebyi nga heriki emisaveni leyi nga Paradeyisi.—Daniyele 12:2; Yohane 5:28, 29; Nhlavutelo 21:3-5.