U twe leswaku swi tolovelekile ku va vantshwa va rhumelana marungula ni swifaniso swa timhaka ta masangu. U nga ha tivutisa, ‘Xana n’wana wa mina wa kondlo-a-ndzi-dyi a nga swi endla sweswo?’

U lava ku bula ni n’wana wa wena hi mhaka leyi—kambe u ta swi endla njhani? Loko u nga si hlamula, rhanga hi ku kambisisa leswaku ha yini vantshwa van’wana va endla tano naswona ha yini u fanele u karhateka. *

• Vantshwa van’wana va rhumelelana marungula ya timhaka ta masangu leswaku va tlanga hi mintlhaveko ya munhu un’wana loyi va n’wi tsakelaka.

• Minkarhi yin’wana, nhwanyana u rhumelela jaha xifaniso xa yena n’wini lexi a nga ambalangiki hikwalaho ka leswi jaha ri n’wi sindziseke ku endla tano.

• Minkarhi yin’wana jaha ri ta rhumela vanhu vo tala xifaniso xa ntombhi leyi nga ambalangiki hi leswi ri lavaka ku tsakisa vanghana va rona kumbe leswaku ri rihisela hi leswi yi ri tshikeke.

Ku nga khathariseki xivangelo xa kona, muntshwa la rhumelaka swifaniso swo tano swi ta n’wi peta ekhombyeni. Buku leyi vuriwaka CyberSafe, yi ri: “Hi ku rhumela xifaniso kumbe rungula, vutomi byi namba byi cincela makumu.”

Vanhu vo tala va rivala leswaku loko xifaniso xi kala xi va eka Internet, munhu la xi rhumeleke a nga ha swi koti ku lawula ndlela leyi xi nga ta tirhisiwa ha yona. Eka xiendlakalo xin’wana, xiviko xo koma xa mahungu ya le United States xa Federal Bureau of Investigation (FBI), xi vule leswaku nhwanyana wa malembe ya 18 “u tisungile loko a kuma leswaku xifaniso lexi a xi tekeke a nga ambalanga lexi a xi rhumeleke jaha rakwe hi selfoni, xi rhumeriwe ni vana va madzana lava a nghenaka na vona xikolo. Swichudeni swin’wana leswi handle ko kanakana, swi yeke emahlweni swi rhumela van’wana xifaniso xolexo, ku vuriwa leswaku swi dyise nhwanyana loyi mbitsi.”

Nakambe ku rhumelelana swilo leswi khumbaka timhaka ta masangu swi vanga milandzu. Hi xikombiso, etindhawini tin’wana vana lava rhumeleleke vana van’wana swilo leswi khumbaka timhaka ta masangu va hehliwe hi nandzu wo kombisa swifaniso swo navetisa rimbewu naswona ku laveke leswaku va tsarisa mavito ya vona tanihi lava nga ni nandzu wo pfinya. Tanihi mutswari, na wena u nga ha hehliwa hi nandzu wo tano loko vito ra wena ri kumeka eka kontraka ya selfoni kumbe loko u tsandzeka ku teka magoza yo sivela n’wana wa wena ku rhumela marungula, swifaniso kumbe tivhidiyo ta timhaka ta masangu.

Veka milawu leyi twisisekaka. Hambileswi u nga taka u nga yi lawuli hi ku helela ndlela leyi n’wana wa wena wa kondlo-a-ndzi-dyi a yi tirhisaka ha yona selfoni yakwe, u nga tiyiseka leswaku n’wana wa wena wa yi tiva milawu leyi u yi vekeke—swin’we ni vuyelo lebyi nga ta va kona loko a tlula milawu yoleyo. Nakambe tsundzuka leswaku tanihi mutswari, u ni mfanelo yo kambisisa leswi n’wana wa wena wa kondlo-a-ndzi-dyi a swi endlaka eka selfoni yakwe.—Nawu wa Bibele: Vaefesa 6:1.

Pfuna n’wana wa wena wa kondlo-a-ndzi-dyi ku anakanya hi xiphiqo xolexo. U nga ha ku: “Ku ni mavonelo yo tala malunghana ni leswi ku rhumelana swilo swa muxaka lowu swi vulaka swona. U vona onge swi vula yini?” “I swifaniso swa muxaka muni leswi u ehleketaka leswaku a hi swinene?” “Etindhawini tin’wana nawu wu teka n’wana la rhumelaka swifaniso swa n’wana un’wana la nga ambalangiki a ri ni nandzu wa vugevenga. Xana u ehleketa leswaku sweswo swi bihile?” “Ha yini swi hoxile ku rhumelana marungula, swifaniso kumbe tivhidiyo ta timhaka ta masangu?” N’wi yingiserisise loko a ri karhi a hlamusela naswona u n’wi pfuna ku anakanya hi vuyelo bya kona.—Nawu wa Bibele: Vaheveru 5:14.

Hlamusela swiyimo swo karhi leswi ngo anakanyiwa. U nga ha byela n’wana wa wena wa nhwanyana u ku: “A hi nge jaha ri sindzisa nhwanyana ku ri rhumela marungula kumbe swifaniso swa timhaka ta masangu. Xana u fanele a endla yini? Xana u ta ri rhumela leswaku vunghana bya vona byi nga heli? Xana u ta ala ku ri rhumela kambe a ya emahlweni a tlanga hi mintlhaveko ya rona? Xana u ta herisa vuxaka bya vona? Xana u ta byela munhu lonkulu?” Pfuna n’wana wa wena wa nhwanyana leswaku a anakanyisisa hi mhaka leyi. Entiyisweni u nga tirhisa ndlela leyi fanaka eka n’wana wa wena wa jaha.—Nawu wa Bibele: Vagalatiya 6:7.

Dyondzisa n’wana wa wena ndlela yo va ni vumunhu. N’wi vutise swivutiso swo fana ni leswi: Ku va ni ndhuma leyinene i swa nkoka ku fikela kwihi eka wena? Hi yihi mikhuva leyi u lavaka ku tiviwa ha yona? Xana u ta titwa njhani loko u khomise munhu un’wana tingana hikwalaho ko rhumela van’wana xifaniso xa yena lexi nga fanelangiki? U ta titwa njhani loko wo endla swilo leswinene? Pfuna n’wana wa wena wa kondlo-a-ndzi-dyi ku ‘hlayisa ripfalo lerinene.’—1 Petro 3:16.

N’wi vekele xikombiso lexinene. Bibele yi vula leswaku vutlhari bya Xikwembu byi tengile naswona a byi na vukanganyisi. (Yakobo 3:17) Xana mahanyelo ya wena ma fambisana ni marito wolawo? Buku leyi vuriwaka CyberSafe yi ri: “Hi fanele hi veka swikombiso leswinene naswona hi nga hlaleli swifaniso ni ti-Web site leti nga basangiki kumbe leti nga riki enawini.”