MABULOHO ya le Rhoma ma wela eka swilo swo tala swo hlamarisa swa khale. Sextus Julius Frontinus (35–c. 103 C.E.), ndhuna-nkulu ya Murhoma tlhelo khomixinara loyi a a langutela mphakelo wa mati, * u tsale a ku: “A ku ri mabuloho lamakulu yo hlamarisa lawa a ma ri ni mati yo tala ku tlula ya Magriki hambileswi na wona a ma dumile.”

Matiko yo tala ya khale a ma akiwa ekusuhi ni laha ku nga ni mati yo tala, tiko ra Rhoma na rona a swi ri tano. Hi ntolovelo, Nambu wa Tiber, minkova leyi a yi ri ekusuhi ni swihlovo a swi ri ni mati yo tala. Hambiswiritano, ku sukela hi va-400 B.C.E. ku ya emahlweni, muti wa Rhoma wu kule hi ku hatlisa naswona a ku ya ku laveka mati yo tala.

Tanihi leswi a ku ri ni vanhu va nga ri vangani lava a va ri na mati emakaya ya vona, Varhoma va ake tindhawu to tala to hlambela ta vanhu hinkwavo ni ta vanhu vo karhi ntsena. Ndhawu yo sungula yo hlambela leyi a yi ri ya vanhu hinkwavo edorobeni ra Rhoma, mati ya kona a ma ta ma huma ebulohweni ra Aqua Virgo, leri endliweke hi 19 B.C.E. Muaki wa buloho leri Marcus Agrippa, ku nga munghana lonkulu wa Khezari Awugusto, u nyikele hi rifuwo rakwe ro tala leswaku ku lulamisiwa ni ku kurisa fambiselo ra mphakelo wa mati eRhoma.

Tindhawu to hlambela ti tlhele ti va tindhawu leti vanhu a va hlangana eka tona, letikulu ta kona a ti ri ni mintanga ni tilayiburari. Loko mati lama humaka eka buloho ro karhi ma hundza etindhawini to hlambela, leswi ma nga siviwiki, nkarhi hinkwawo ma khulukela eka nkululo leswaku ma basisa thyaka, ku katsa ni thyaka leri humaka eka tindhawu to hlambela.

Loko u twa marito lama nge, “buloho ra Varhoma,” xana u anakanya hi muako lowu akiweke ku fana ni vurha, lowu akiweke wu va wukulu? Miako yo tano yi endla tiphesente ta 20 eka mabuloho wolawo naswona yo tala ya yona ku sunguriwe hi yona. Maakelo lawa lama durhaka swinene, a ma sirheleli  ntsena mabuloho leswaku ma nga khukhuriwi, kambe ma tlhela ma sirhelela ni masimu swin’we ni tindhawu ta vaakelani va vona. Hi xikombiso, buloho ra Aqua Marcia leri hetiweke ku akiwa hi 140 B.C.E., a ri lehe tikhilomitara ta 92 kambe a ri ri ni tindhawu leti akiweke ku fana ni vurha leti leheke tikhilomitara ta 11 kumbe ku tlula.

Loko vanjhiniyara va nga si aka buloho, va rhanga va kambisisa ku basa ka mati, ku enta ka wona, ndlela leyi ma khulukaka ha yona swin’we ni nantswo wa wona. Va tlhela va anakanyisisa hi rihanyo ra vanhu lava nwaka mati wolawo. Loko va vona swi fanela leswaku ku akiwa, vakambisisi va ndhawu va pima laha mati ya buloho ma nga ta hundza hi kona, ku enta ka rona ku katsa ni vukulu ni ku leha ka rona. A ku tirhisiwa mahlonga leswaku ma aka mabuloho wolawo. Ku nga ha hela malembe yo tala ku va mabuloho ma hela, swi tlhela swi koxa mali yo tala—ngopfu-ngopfu loko ku laveka miako leyi akiweke ku fana ni vurha.

Ku engetela kwalaho, mabuloho ma lava ku hlayisiwa ni ku sirheleriwa. Leswaku ma khathaleriwa, doroba ra Rhoma ri thole vanhu va kwalomu ka 700. A ku tlhela ku anakanyiwa hi ndlela yo ma khathalela loko ma akiwa. Hi xikombiso, ehansi ka mabuloho a ku endliwe ndhawu leyi munhu a kota ku nghena endzeni ka wona. Loko va lava ku lunghisiwa swilo leswikulu, vanjhiniyara a va hambukisela mati ekule ni ndhawu leyi onhakeke.

Eku sunguleni ka va-200 C.E., mabuloho lamakulu ya 11 a ma phakela doroba ra Rhoma mati. Ro sungula a ku ri Aqua Appia, leri akiweke hi 312 B.C.E. a ri lehe ku tlula 16 wa tikhilomitara naswona mati ya rona a ma khuluka ehansi ka misava. Le ra ha riki kona i ra Aqua Claudia, leri leheke kwalomu ka 69 wa tikhilomitara leri nga ni miako leyi akiweke ku fana ni vurha leyi leheke tikhilomitara ta kwalomu ka 10, naswona miako ya kona yo tala yi lehe timitara ta 27 ku ya ehenhla.

Xana mabuloho ya le dorobeni ma ni mati yo tanihi kwihi? Ma tele swinene. Buloho ra Aqua Marcia leri ku vulavuriweke ha rona eku sunguleni, hi siku ri yisa mati lama endlaka kwalomu ka 190 000 wa tikhubiki-mitara eRhoma. Loko mati ma fika etindhawini ta le dorobeni, ma fambisiwa hi phayiphi leyi yisaka mati emathangini ivi ku suka kwalaho ma yisiwa laha ma lavekaka kona leswaku ma ta tirhisiwa. Van’wana va ringanyeta leswaku mphakelo wa mati wa le Rhoma a wu ri wukulu swinene hikuva hi siku muaka-tiko un’wana ni un’wana a a ta kuma tilitara to tlula 1 000 ta mati.

Buku leyi nge, Roman Aqueducts & Water Supply yi vula leswaku loko mfumo wa Rhoma wu ri karhi wu kula, “ni mphakelo wa mati ya mabuloho a wu ya wu kula.” Lava humaka eAsia Minor, Furwa, Spaniya ni le Afrika N’walungu va ha hlamarisiwa hi miako leyi ya khale ya vunjhiniyara.