Ku Kuma Nsirhelelo eMisaveni Leyi Nga Ni Swirimbana Swo Tala

KU FAMBA endhawini leyi nga ni swibuluki leswi fuhlekiweke swi nga ku funyisa buwa. Kambe, xana a swi nga ta ku pfuna loko a wu ri na mepe lowu kombaka tindhawu leti nga ni swibuluki leswi fuhlekiweke? Ku engetela kwalaho, a hi nge u leteriwe leswaku u kota ku vona swibuluki leswi fuhlekiweke swo hambana-hambana. Swi le rivaleni leswaku vutivi byebyo byi nga hunguta khombo ra ku va u lamatiwa kumbe u dlayiwa.

Bibele yi nga fanisiwa ni mepe wolowo kun’we ni vuleteri lebyi u byi kumeke byo vona laha swibuluki swi fuhlekiweke kona. Bibele yi tamele vutlhari lebyi nga ta ka byi nga pimanisiwi na nchumu loko swi ta eku papalateni ka makhombo ni ku langutana ni swiphiqo leswi humelelaka evuton’wini.

Twana xitshembiso lexi xi tiyisaka nhlana lexi kumekaka eka Swivuriso 2:10, 11: “Loko vutlhari byi nghena embilwini ya wena ni vutivi byi tsakisa moya-xiviri wa wena, vuswikoti byo ehleketa byi ta ku rindza, ku twisisa ku ta ku hlayisa.” Vutlhari ni ku twisisa loku ku vulavuriwaka hakona laha a ku humi eka munhu, kambe ku huma eka Xikwembu. “Loko ku ri loyi a . . . yingisaka [vutlhari bya le tilweni], u ta tshama a sirhelelekile naswona a nge kavanyetiwi hi ku chava khombo.” (Swivuriso 1:33) A hi voneni ndlela leyi Bibele yi nga kurisaka nsirhelelo wa hina ha yona ni ku hi pfuna ku papalata swiphiqo swo tala.

Ku Papalata Timhangu Leti Dlayaka

Xiviko lexa ha ku humesiwaka hi Vandla ra Rihanyo ra Misava Hinkwayo (WHO [World Health Organization]) xi kombisa leswaku mafu ya misava hinkwayo hi lembe, lama vangiwaka hi timhangu ta le mapatwini ma kwalomu ka 1 171 000. Vanhu van’wana va kwalomu ka 40 wa timiliyoni va vaviseka naswona lava tlulaka nhungu wa timiliyoni va lamala vutomi bya vona hinkwabyo.

Hambileswi vuhlayiseki lebyi heleleke loko u ri karhi u chayela byi nga kotekiki, nhlayiseko wa hina vini wa antswa swinene loko hi landzela milawu ya mapato. Bibele loko yi vulavula hi valawuri va hulumendhe, lava simekaka milawu ya le mapatweni ni ku tiyiseka leswaku ya landzeriwa, yi ri: “Moya-xiviri wun’wana ni wun’wana a wu tiveke ehansi ka valawuri lava tlakukeke.” (Varhoma 13:1) Vachayeri va mimovha lava landzelaka ndzayo leyi va hunguta ku nghenisa vutomi ekhombyeni, hikwalaho ka vuyelo lebyi hi byi vonaka nkarhi na nkarhi lebyi hlomulaka mbilu.

Xin’wana lexi khutazaka ku chayela hi vukheta i ku xixima vutomi. Bibele yi vula leswi malunghana na Yehovha Xikwembu: “Hi wena u nga ni xihlovo xa vutomi.” (Pisalema 36:9) Kutani vutomi i nyiko leyi humaka eka Xikwembu. Xisweswo, a hi na mfanelo yo tekela un’wana nyiko yoleyo kumbe ku kombisa ku nga xiximi vutomi, ku katsa ni vutomi bya hina.—Genesa 9:5, 6.

Hi ntolovelo ku xixima vutomi bya munhu swi katsa ku tiyiseka leswaku timovha ni tiyindlu ta hina ti hlayisekile hilaha swi nga kotekaka hakona. Le Israyele wa khale vuhlayiseki a byi ri bya nkoka swinene eka swiyenge hinkwaswo swa vutomi. Hi xikombiso, loko ku akiwa yindlu, Nawu wa Xikwembu a wu lava leswaku lwangu ra yona—laha ndyangu  wu hungaselaka kona—ri va ni guma. “U fanele u tlhela u endla guma elwangwini ra wena, leswaku u nga veki nandzu wa ngati ehenhla ka yindlu ya wena, hikuva munhu . . . a nga wa a ri ehenhla ka yona.” (Deteronoma 22:8) Loko un’wana o tshuka a wile hikwalaho ka leswi nawu lowu wa vuhlayiseki wu nga landzeriwangiki, Xikwembu a xi vona n’wini wa yindlu a ri ni nandzu. A swi kanakanisi leswaku ku tirhisa nsinya lowu wa nawu wa rirhandzu lowu katsiweke eka nawu lowu, a swi ta hunguta makhombo emintirhweni kumbe ni le tindhawini to tihungasa eka tona.

Ku Lwisana Ni Swigodzomberi Leswi Dlayaka

Hi ku ya hi WHO, se ku na vanhu lava tlulaka magidi ya timiliyoni lava dzahaka emisaveni, naswona mafu ya kwalomu ka mune wa timiliyoni ma vangiwa hi fole. Nhlayo leyi yi languteriwe ku tlakuka yi ya eka timiliyoni ta khume eka malembe ya 20 ku ya ka 30 lama taka. Timiliyoni ta vadzahi ku katsa ni lava va tirhisaka swidzidziharisi “swo tihungasa,” va ta onha rihanyo ra vona ni vutomi bya vona hikwalaho ko godzomberiwa.

Hambiloko Rito ra Xikwembu ri nga ri boxi fole ni swidzidzirisi hi ku kongoma, kambe misinya ya milawu ya rona yi nga hi sirhelela eka mikhuva leyi. Hi xikombiso 2 Vakorinto 7:1 ya hi tsundzuxa: “A hi tibasiseni eka swilo hinkwaswo leswi nyamisaka nyama ni moya.” A swi kali swi lava u vutisa leswaku fole ni swidzidzirisi swi thyakisa miri kumbe swi wu nyamisa hi tikhemikhali leti nga ni khombo. Ku engetela kwalaho, Xikwembu xi lava leswaku mimiri ya hina yi “kwetsima” leswi vulaka ku tenga ni ku basa. (Varhoma 12:1) Xana a wu pfumeli leswaku ku tirhisa misinya leyi ya milawu swi nga hunguta ku veka vutomi ekhombyeni?

Ku Hlula Mikhuva Leyi Vekaka Vutomi eKhombyeni

Vanhu vo tala va hundzeleta loko va dya ni loko va nwa. Ku dya ku tlula mpimo swi nga vanga vuvabyi bya chukele, bya khensa ni bya mbilu. Ku nwa byala ku tlula mpimo swi vanga swiphiqo leswi engetelekeke, wo tanihi vundzendzele, ku tshwa ka xivindzi, ku hahluka ka mindyangu ni timhangu ta le mapatwini. Hi hala tlhelo, ku hundzeleta ku titsona swakudya ku nga va ni khombo kutani ku nga vanga swiphiqo swa ku dya leswi xungetaka vutomi swo tanihi anorexia nervosa.

Hambileswi Bibele yi nga riki buku ya swa vutshunguri, yi nyikela ndzayo leyi kongomeke emhakeni yo ringanisela eku dyeni ni le ku nweni. “Wena n’wananga, yingisa kutani u tlhariha, kutani u kongomisa mbilu ya wena endleleni. U nga vi exikarhi ka lava va nwaka ngopfu vhinyo, exikarhi ka lava va dyaka nyama hi makolo. Hikuva xidakwa ni munhu wa makolo va ta va ni vusiwana.” (Swivuriso 23:19-21) Kambe Bibele yi vula leswaku ku dya ni ku nwa swi fanele swi va swilo swo titsakisa ha swona. “Munhu un’wana ni un’wana u fanele a dya, kunene a nwa, a kuma leswinene entirhweni wakwe hinkwawo wa matimba. I nyiko leyi humaka eka Xikwembu.”—Eklesiasta 3:13.

Bibele yi tlhela yi hi khutaza ku va ni langutelo ro ringanisela emhakeni ya vutiolori, yi tiyisekisa leswaku “ku letela miri swa pfuna katsongo.” Kambe yi tlhela yi ku: “Ku tinyiketela loku nga ni vukwembu ku pfuna eka hinkwaswo, hileswi ku nga ni xitshembiso xa vutomi bya sweswi ni lebyi nga ta ta.” (1 Timotiya 4:8) U nga ha vutisa, ‘Ku tinyiketela loku nga ni vukwembu ku pfuna njhani sweswi?’ Ku pfuna hi tindlela to tala. Ku tinyiketela loku nga ni vukwembu a ko kurisa vuxaka bya moya evuton’wini bya munhu kambe ku kurisa timfanelo letinene to fana ni rirhandzu, ntsako, ku rhula ni ku tikhoma—leswi hinkwaswo ka swona swi endlaka munhu a va ni langutelo lerinene ni rihanyo lerinene.—Galatiya 5:22, 23.

Vuyelo Lebyi Nga Tsakisiki Bya Ku Tikhoma Loko Biha

Namuntlha, timiliyoni ti yi fularhele hinkwayo milawu ya mahanyelo. Ntungu wa AIDS (SIDA) i byin’wana bya vuyelo bya kona. Hi ku ya hi WHO, vanhu lava tlulaka 16 wa timiliyoni va file ku sukela loko ntungu wa AIDS wu nghenile, naswona sweswi kwalomu ka vanhu va 34 wa timiliyoni va khomiwe hi HIV, xitsongwatsongwana lexi vangaka AIDS. Vo tala lava khomiweke hi AIDS va tluletiwe yona hikwalaho ka ku oswa, hi tinayiti leti tirhisiwaka hi lava godzomberiweke hi swidzidzirisi kumbe eka mpompelo wa ngati leyi nga tengangiki.

 Mavabyi man’wana lama vangiwaka hi ku tikhoma loko biha i ku va ni swirhumbana eka swirho swa rimbewu, chovhele, vuvabyi bya xivindzi ni thusula. Hambileswi mavito lawa ya mavabyi a ma nga tirhisiwi enkarhini wa ku tsariwa ka Bibele, swirho leswi hlaseriwaka hi mavabyi lama tluletiwaka hikwalaho ka ku tikhoma loko biha lama tolovelekeke namuntlha a ma tiviwa. Hi xikombiso, Swivuriso 7:23 yi hlamusela vuyelo lebyi tsemaka nhlana bya vumbhisa tanihi ‘nseve lowu boxaka xivindzi.’ Thusula hi xitalo yi hlasela xivindzi hilaha vuvabyi bya xivindzi byi hlaselaka hakona. Ina, wa nga vona ndlela leyi ndzayo leyi ya Bibele yi nga enkarhini ha yona ni ku va ni rirhandzu, leswaku Vakreste ‘va papalata ngati ni vumbhisa’!—Mintirho 15:28, 29.

Xirimbana Xa Rirhandzu Ra Mali

Hikwalaho ko lava ku fuma hi xihatla, vanhu vo tala va tipeta ekhombyeni hi timali ta vona. Lexi vavisaka hileswaku, ku tihoxa koloko ekhombyeni hi xitalo ku vangela ku loveriwa hi mali kumbe ku dyeriwa hi timpfuvu u nga rimanga ehlalukweni. Hambiswiritano, eka nandza wa Xikwembu Bibele yi ri: “A a tirhe hi matimba, a endla ntirho lowunene hi mavoko yakwe, leswaku a kuma xo xi avela loyi a pfumalaka.” (Vaefesa 4:28) I ntiyiso, munhu la tirhaka hi matimba a hi minkarhi hinkwayo a vaka xigwili. Kambe, u ni ku rhula ka mianakanyo, ku tixixima hambi ku ri ku kuma mali leyi a nga yi nyikelaka eka swilo leswinene.

Bibele ya lemukisa: “Lava tiyimiseleke ku fuwa va wela endzingweni ni le ntlhan’wini ni le ku naveleni ko tala ka vuhunguki ni loku vavisaka, loku nghenisaka vanhu endzovisweni ni le ku onhakeni. Hikuva ku rhandza mali i rimitsu ra mixaka hinkwayo ya swilo swo biha, naswona hi ku lwela ku fikelela rirhandzu leri, van’wana va . . . titlhave hinkwako-nkwako  hi switlhavi swo tala.” (1 Timotiya 6:9, 10) Hi nga ka hi nga swi kaneti leswaku vo tala “lava tiyimiseleke ku fuwa” va fuwa hakunene. Kambe swi va koxa yini? Xana a hi ntiyiso leswaku rihanyo ra vona, ndyangu, vumoya hambi ku ri vurhongo bya vona bya kavanyeteka?—Eklesiasta 5:12.

Munhu la tlhariheke wa swi xiya leswaku “vutomi byakwe a byi humi eka swilo leswi a nga na swona.” (Luka 12:15) Mali ni rifuwo ro karhi swa laveka evanhwini vo tala. Entiyisweni, Bibele yi vula leswaku “mali i xisirhelelo,” kambe yi tlhela yi va “mpfuno wa vutivi hileswaku vutlhari hi byoxe byi londzovota vini va byona va hanya.” (Eklesiasta 7:12) Ku hambana ni mali, vutivi lebyinene ni vutlhari swi nga hi pfuna eka swiyimo hinkwaswo kambe ngopfu-ngopfu etimhakeni leti khumbaka vutomi bya hina.—Swivuriso 4:5-9.

Laha Vutlhari Byi Ri Byoxe Byi Nga Hi Sirhelelaka Kona

Vutlhari bya ntiyiso ku nga ri khale ‘byi ta londzovota vini va byona va hanya’ hi ndlela leyi nga hlamuselekiki—byi ta hi sirhelela eka “nhlomulo lowukulu” lowu tshinelaka hi xihatla lexikulu loko Xikwembu xi herisa lavo biha. (Matewu 24:21) Hi ku ya hi Bibele, hi nkarhi wolowo vanhu va ta va va lahlela mali ya vona eswitarateni tanihi “swilo leswi nga pfuniki.” Ha yini? Hikuva va ta va va dyondze ku vava leswaku nsuku ni silivhere swi nge va xaveli vutomi “esikwini ra ku hlundzuka ka Yehovha.” (Ezekiyele 7:19) Hi hala tlhelo, “ntshungu lowukulu” lowu hi vutlhari wu ‘vekeke xuma xa wona etilweni’ hi ku rhangisa swilo swa moya emahlweni evuton’wini bya wona, wu ta vuyeriwa eka vuvekisi bya wona lebyi tshembekaka kutani wu kuma vutomi lebyi nga heriki emisaveni leyi nga paradeyisi.—Nhlavutelo 7:9, 14; 21:3, 4; Matewu 6:19, 20.

Xana hi nga byi kuma njhani vumundzuku lebyi, lebyi sirhelelekeke? Yesu wa hlamula: “Leswi swi vula vutomi lebyi nga heriki, ku nghenisa ka vona vutivi ha wena, Xikwembu xi ri xin’we xa ntiyiso, ni loyi u n’wi rhumeke, Yesu Kreste.” (Yohane 17:3) Timiliyoni ti kume vutivi lebyi eRitweni ra Xikwembu ku nga Bibele. Vanhu volavo a vo va ni ntshembo lowu tsakisaka wa vumundzuku ntsena kambe va tsakela ku rhula ni nsirhelelo sweswi. Swi hilaha mupisalema a vuleke hakona: “Ndzi ta pavalala ni ku etlela hi ku rhula, hikuva wena u ri wexe, Wena Yehovha, u endla leswaku ndzi tshama ndzi sirhelelekile.”—Pisalema 4:8.

Xana u nga ehleketa hi xihlovo xin’wana xa vutivi lexi nga pfunaka ku hunguta ku vekiwa ka rihanyo ni vutomi bya wena ekhombyeni, ku fana ni Bibele? A ku na buku leyi nga ni matimba ku fana ni Bibele naswona a ku na buku yin’wana leyi nga ku pfunaka ku kuma nsirhelelo wa ntiyiso eka misava leyi nga ni swirimbana swo tala. Hikwalaho ka yini u nga yi emahlweni u yi kambisisa?

[Bokisi/Xifaniso eka tluka 6]

Rihanyo Ro Antswa Ni Nsirhelelo—Hi Ku Pfuniwa Hi Bibele

Nhwanyana un’wana loyi vito ra yena ku nga Jane * a a tshamela ku dzaha mbangi, fole, khokheyini, amphetamines, LSD, ni swidzidzirisi swin’wana leswaku a balekela swiphiqo swa vutomi. Nakambe a ri xindzendzele. Hi ku vula ka Jane, yena ni nuna wakwe a vo tifanela. Vumundzuku bya vona a byi languteka byi ri bya ntima. Kutani Jane u vulavurisane ni Timbhoni ta Yehovha. Hiloko a sungula ku va kona eminhlanganweni ya Vukreste naswona a hlaya Xihondzo xo Rindza ni munghana wa xona, Xalamuka!, ivi a rungulela nuna wa yena leswi a swi kumaka eka tona. Havambirhi va sungule ku dyondza Bibele ni Timbhoni. Loko va ri karhi va tlangela mimpimanyeto ya Yehovha leyi tlakukeke, va tshike ku tirhisa swilo hinkwaswo leswi godzombelaka. Ku ve ni vuyelo byihi? Endzhaku ka malembe yo hlayanyana Jane u tsarile: “Vutomi bya hina lebyintshwa byi hi tisele ntsako lowukulu. Ndza n’wi nkhensa swinene Yehovha hi matimba yo basisa ya Rito ra yena ni ku ntshunxeka eka vutomi lebyi a hi byi hanya ivi hi hanya vutomi lebyinene.”

Nkoka wo va mutirhi la tshembekeke wu kombisiwa hi mhaka ya Kurt, loyi ntirho wa yena a wu katsa ku khathalela fambiselo ra khompyuta. A ku laveka switirho leswintshwa kutani muthori wa Kurt, u n’wi nyike ntirho wo swi lava hi mali ya le hansi. Kurt u kume munhu loyi a swi xavisaka naswona va pfumelelanile emhakeni ya timali. Hambiswiritano, matsalana wa laha a va ta swi xava kona u endle xihoxo eka ntsengo lowu tsariweke, lerova nxavo a wu hungutiwile hi kwalomu ka $40 000 ta le United States (R290 000). Loko a xiye xihoxo lexi, Kurt u tivise khampani ya kona, kutani mufambisi wa yona u te, emalembeni ya 25 a ri karhi a tirha a nga si tshama a vona ku tshembeka ka muxaka lowu. Kurt u hlamusele leswaku ripfalo ra yena ri kongomisiwa hi Bibele. Vuyelo bya kona hi leswaku mufambisi u kombele tikopi ta 300 ta Xalamuka! leti vulavulaka hi ku tshembeka ebindzwini, leswaku a ta ti nyika vatirhi-kulobye. Kurt, hikwalaho ka ku tshembeka ka yena u tlakusiwile entirhweni.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xifaniso eka tluka 7]

“Mina Yehovha, ndzi Xikwembu xa wena, Loyi a ku dyondziselaka ku ku pfuna.”—ESAYA 48:17