Mhaka Ya Vutomi

Ku Tirha Kun’wana Ni Kun’wana Laha A Ndzi Laveka Kona

HI KU VULA KA JAMES B. BERRY

A ku ri 1939. Ku Hohloka Lokukulu ka Ikhonomi a ku endla vutomi byi tika eUnited States, naswona nyimpi a yi lumekiwile eYuropa. Mina ni ndzisana ya mina Bennett hi suke ekaya eMississippi hi ya eHouston, le Texas hi ya xambila.

SIKU rin’wana loko ximumu xi ya eku heleni hi twe xitiviso lexi chavisaka lexi a xi nga twali kahle eka xiya-ni-moya: Masocha ya Hitler ma hlasele Poland. Buti wa mina u te: “Armagedoni yi sungurile!” Hiloko hi namba hi ku yi thya mintirho ya hina. Hi ya eHolweni ya Mfumo leyi nga ekusuhi kutani hi hlanganyela minhlangano ro sungula. Hikwalaho ka yini hi ye eHolweni ya Mfumo? I nge ndzi sungula eku sunguleni.

Ndzi tswaleriwe eHebron, le Mississippi hi 1915. A hi tshama emapurasini. Swichudeni swa Bibele, hilaha Timbhoni ta Yehovha a ti vitaniwa hakona, a ti fika endhawini ya ka hina kan’we hi lembe kutani ti va ni nkulumo eka yin’wana ya miti ya kwalaho. Hikwalaho vatswari va mina a va ri ni tibuku to tala ta Bibele. Mina na Bennett a hi swi kholwa leswi vuriwaka hi tibuku leti: Tihele a ti hisi, moya-xiviri wa fa, lavo lulama va ta tshama emisaveni hi masiku. Hambiswiritano, a ka ha ri ni swo tala swo swi dyondza. Endzhaku ka loko se ndzi hete xikolo, mina ni buti wa mina hi kongome eTexas hi ya xambila.

Loko hi hetelele hi kume Timbhoni eHolweni ya Mfumo ti hi vutisile loko hi ri maphayona. A hi nga swi tivi leswaku phayona a ku ri mutirheli wa nkarhi hinkwawo wa Timbhoni ta Yehovha. Kutani va hi vutisile leswaku hi nga swi rhandza ku chumayela. Hi te: “Ina!” A hi ehleketa leswaku va ta hi nyika un’wana leswaku hi famba na yena a ta hi komba leswaku swi endlisiwa ku yini. Ematshan’wini ya sweswo, va lo hi nyika mepe, kutani va ku: “Tirhani kwalaho!” Phela, mina na Bennett a hi nga tivi nchumu hi ku chumayela, naswona a swi hi nyangatsa ku khomisiwa tingana. Eku heteleleni,  hi hoxe khadi ra nsimu ebokisini ra poso kutani hi tlhelela eMississippi!

Ku Endla Ntiyiso Wa Bibele Wu Va Wa Hina

Loko hi fika ekaya, hi hlaye tibuku ta Timbhoni siku rin’wana ni rin’wana nkarhi lowu ringanakanyana lembe. Ekaya a ku nga ri na gezi, kutani nivusiku a hi tirhisa ndzilo loko hi hlaya. Emasikwini wolawo malandza ya zoni kumbe valanguteri lava famba-fambaka, a va endzela mavandlha ya Timbhoni ta Yehovha ni Timbhoni leti nga toxe leswaku va ya titiyisa hi tlhelo ra moya. Un’wana wa malandza lawa, ku nga Ted Klein, u endzele vandlha ra hina kutani a famba na mina na Bennett entirhweni wo chumayela hi yindlu ni yindlu, hi xitalo a tala ku famba na hina hi ri vambirhi. U hi hlamusele hi ntirho wa vuphayona leswaku a wu vula yini.

Ku tshama hi ri na yena hakunene swi hi endle hi hleketa hi ku endla leswi engetelekeke leswaku hi tirhela Xikwembu. Kutani hi April 18, 1940, Makwerhu Klein u khuvule mina, Bennett na sesi wa hina Velva. Vatswari va hina na vona a va ri kona loko hi khuvuriwa, naswona a va tsakile hi xiboho lexi hi xi endleke. Endzhaku ka malembe mambirhi na vona va khuvuriwile. Havambirhi ka vona va tshame va tshembekile eka Xikwembu kukondza va fa—Tatana u fe hi 1956 kutani Manana a fa hi 1975.

Loko Makwerhu Klein a ndzi vutisa leswaku ndzi nga phayona, ndzi n’wi byele leswaku ndzi nga swi tsakela, kambe a ndzi na mali, a ndzi na swiambalo, a ndzi na nchumu. U te: “Swi lulamile ndzi ta swi lulamisa sweswo.” Kunene u swi lulamisile. U rhange hi ku rhumela fomo ya mina ya vuphayona. Kutani a ndzi teka hi ya swin’we eNew Orleans, mpfhuka wa kwalomu ka 300 wa tikhilomitara kutani a ndzi komba makamara yo saseka ehenhla ka Holo ya Mfumo. A ma ri ya maphayona. Ku nga ri khale ndzi rhurhele kwalaho kutani ndzi sungula ntirho wa mina wa vuphayona. Timbhoni ta le New Orleans a ti pfuneta hi ku nyika maphayona swiambalo, timali ni swakudya. Ninhlikanhi, vamakwerhu a va tisa swakudya kutani va swi siya enyangweni kumbe va hi vekela swona exigwitsirisini. Makwerhu la nga ni xitolo xo xavisa swakudya lexi nga ekusuhi a a tshamela ku hi rhamba loko a pfala leswaku hi ta kuma swakudya leswa ha hisaka—swo fana ni nyama, xinkwa, nyama ya homu leyi cheriweke biriviri yi pfanganisiwa ni tinyawa ni tiphayi—leswi saleke siku rero.

Ku Langutana Ni Madzolonga Ya Ntshungu Wa Vapfukeri

Endzhaku ka nkarhi, ndzi averiwe ku ya phayona eJackson, le Mississippi. Mina ni mutirhi-kulorhi loyi a a ha ri ntsongo hi hlangane ni ntshungu wa vapfukeri kwalaho, naswona swi tikomba onge vayimeri va kwalaho lava vekaka milawu hi vona a va hlohlotela ntshungu lowu wa vapfukeri! A swi ri tano ni le ka xiavelo xa hina lexi tlhandlameke—eColumbus, kwale Mississippi. Tanihi leswi a hi chumayela eka vanhu va tinxaka hinkwato, valungu van’wana a va hi venga. Vo tala a va hi vona nandzu wo vanga madzolonga. Mulawuri la nga ni ntokoto wa nhlangano wa Vuthu ra Amerika, lowu rhandzaka tiko ra wona swinene, a a ri ni vonelo rero. Minkarhi yo tala u tlhontlhe ntshungu wa vapfukeri leswaku wu hi hlasela.

Ro sungula laha hi nga hlaseriwa kona eColumbus, ntshungu wa vapfukeri a wu hi sale endzhaku loko hi ri karhi hi fambisa timagazini exitarateni. Wu hi susumetele efasitereni ra xitolo xin’wana. Ntshungu wu hlengeletanile leswaku wu ta vona leswi a swi humelela. Ku nga ri kungani maphorisa ma fikile, kutani ma hi rhwala ma hi yisa ehubyeni. Ntshungu wa vapfukeri wu hi sale endzhaku loko hi ya ehubyeni, wu huwelela emahlweni ka vatirhela-mfumo hinkwavo leswaku loko ho suka edorobeni hi siku ro karhi, hi nga famba ha ha hanya. Loko ho suka endzhaku ka siku rero, kumbexana hi ta famba hi ri mintsumbu! Hi swi vone  swi antswa ku suka edorobeni rero swa xinkarhana. Kambe endzhaku ka mavhiki ma nga ri mangani, hi tlhelerile kutani hi sungula ku chumayela nakambe.

A swi tekanga nkarhi hiloko ntlawa wa vavanuna va nhungu wu hi hlasela ivi wu hi hoxa etimovheni ta vona timbirhi hi nkani. Va hi yise ekhwatini, va hi hluvurisa swiambalo swa hina kutani va hi namulela ka 30 hi bandi ra mina! A va ri ni swibalesa ni mapindza, ku vula ntiyiso, a hi nga ha tikoti hi ku chuha. A ndzi ehleketa leswaku va ta hi bohelela kutani va hi hoxela enambyeni. Va handzulele tibuku ta hina kutani va ti hangalasa va tlhela va bananisa gramafoni ya hina ni xikundzu xa nsinya.

Loko va hi namulerile, va hi byele leswaku hi ambala, kutani hi teka ndlela leyi nghenaka ekhwatini hi nga languti endzhaku. Loko hi ri karhi hi famba, a hi ehleketa leswaku loko ho va ni xivindzi xo hundzuluka, va ta hi balesela hi fa—swi helela kwalaho hi hina! Kambe endzhaku ka timinete ti nga ri tingani, hi va twe va chayela movha va famba.

Eka nkarhi wun’wana, ntshungu wa vapfukeri lowu hlundzukeke wu hi hlongorisile, kutani swi boha leswaku hi bohelela swiambalo swa hina etinhan’wini kutani hi hlambela enambyeni hi baleka. Endzhakunyana ka sweswo, hi khomiwile hi hehliwa hi ku vanga madzolonga. Hi hete mavhiki manharhu ekhotsweni hi nga si gweviwa. Xiendlakalo xa kona xi hangalasiwe eColumbus hinkwaro. Swichudeni swa kholichini ya le kusuhi swi kale swi pfumeleriwa ku huma ka ha ri na nkarhi leswaku swi ta ya twa nandzu wa kona. Loko siku ri fika, yindlu ya huvo a yi lo mphaa—ku yimiwe ni hi milenge! Lava va nyikelaka vumbhoni eka Mfumo a va katsa vafundhisi vambirhi, meyara ni phorisa.

Gqweta leri nga Mbhoni leri vitaniwaka G. C. Clarke ni munghana wa rona a va rhumeriwile leswaku va ta hi yimela. Va kombele leswaku nandzu lowu wa leswaku hi vanga madzolonga wu herisiwa hikuva a ku nga ri na vumbhoni. Gqweta leri a ri tirha na Makwerhu Clarke, hambi leswi a ri nga ri Mbhoni ya Yehovha, ri vule marito ya ntikelo hi hina. Nkarhi wun’wana u kale a byela muavanyisi a ku: “Vanhu va ri Timbhoni ta Yehovha ta penga. Xana ta penga hakunene? Thomas Edison a a penga!” U kombetele eka rivoni kutani a ku: “Kambe languta rivoni leri!” Edison, loyi a sunguleke ku endla rivoni leri, van’wana a va ta n’wi teka a ri la pengaka, kambe a nga kona loyi a nga kanetanaka ni leswi a swi endleke.

Endzhaku ko yingisela vumbhoni, murhangeri wa huvo ya vuavanyisi u byele muchuchisi a ku, “A wu na vumbhoni lebyi twalaka bya leswaku a va vanga madzolonga, naswona va ni mfanelo yo endla ntirho lowu. U nga tlheli u va vuyisa laha eka huvo leyi ya vuavanyisi kutani u tlanga hi nkarhi wa Mfumo ni mali swin’we ni nkarhi wa mina, kukondza u va ni vumbhoni lebyi twalaka!” Ku va ku hlula ka hina!

Hambiswiritano, endzhaku ka sweswo muavanyisi u hi vitanele hala a tirhelaka kona. A a swi tiva leswaku tiko hinkwaro a ri nga xi rhandzi xiboho lexi a xi endleke. Kutani u hi tsundzuxile: “Leswi ndzi swi vuleke a swi fambisana ni nawu, kambe lexi ndzi nga mi byelaka xona n’wina vambirhi hi leswaku: Humani mi nyamalala, loko swi nga ri tano va ta mi dlaya!” A hi swi tiva leswaku u vula ntiyiso, kutani hi nyamalarile edorobeni rero.

Ku suka kwalaho ndzi joyine Bennett na Velva lava a va tirha eClarksville, eTennessee, va ri maphayona yo hlawuleka. Endzhaku ka tin’hweti ti nga ri tingani hi averiwe eParis, le Kentucky. Endzhaku ka lembe ni hafu loko hi ri kusuhi ni  ku sungula vandlha kwalaho, mina na Bennett hi kume xirhambo xo hlawuleka swinene.

Ntirho Wa Vurhumiwa

Loko hi vona xirhambo xo ya eka ntlawa vumbirhi wa Xikolo xa Bibele xa Gilead xa Watchtower, hi te, ‘Va endle xihoxo! Hikwalaho ka yini va rhamba vafana lava ha riki vatsongo va le Mississippi lava nga riki nchumu, exikolweni xexo?’ A hi ehleketa leswaku va lava vanhu lava dyondzekeke, kambe hambi swi ri tano hi yile. A ku ri ni swichudeni swa 100 eka ntlawa wolowo, naswona khoso ya kona yi teke tin’hweti ta ntlhanu. Siku ro thwasa a ku ri January 31, 1944 naswona a hi swi langutele hi mahlo-ngati ku ya tirha ensin’wini yimbe. Kambe emasikwini wolawo, pasi ro endza ni vhisa a swi teka nkarhi, kutani swichudeni a swi averiwa eUnited States swa xinkarhana. Endzhaku ka ku va hi tirhe xinkarhana tanihi maphayona eAlabama ni le Georgia, mina na Bennett hi hetelele hi kume swiavelo swa hina—hi yisiwe eBarbados, le West Indies.

Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava a ya ha tinyike matimba, naswona ntirho ni tibuku ta Timbhoni ta Yehovha a swi yirisiwile etindhawini to tala, ku katsa ni le Barbados. Loko hi fika egedeni, vatirhela-mfumo va pfule tiputumede ta hina kutani va languta ivi va kuma tibuku leti a hi ti tumbetile. Hi ehlekete hi ku, ‘Swi herile ha hina.’ Ematshan’weni ya sweswo, mutirhela-mfumo un’wana u hi byele hi ku olova a ku: “Mi ta hi khomela leswi hi bohekaka ku secha tibege ta n’wina; tin’wana ta tibuku leti ti yirisiwile eBarbados.” Hambiswiritano, u hi tshikile hi hundza ni buku yin’wana ni yin’wana leyi a yi ri etibegeni ta hina! Endzhaku ka nkarhi loko hi chumayele vatirhela-mfumo, va vule leswaku a va xi tivi xivangelo xa ku yirisiwa ka tibuku. Endzhaku ka tin’hweti ti nga ri tingani ku yirisiwa ku herisiwile.

Ntirho wa hina wa nsimu a wu famba kahle le Barbados. A hi fambisa kwalomu ka 15 wa tidyondzo ta Bibele ha un’we, naswona swo tala swa swichudeni leswi swi endle nhluvuko hi tlhelo ra moya. Swi hi tsakisile ku vona van’wana va vona va ta eminhlanganweni ya vandlha. Hambiswiritano, hikwalaho ka leswi tibuku leti a ti yirisiwile nkarhinyana wo leha, vamakwerhu va kwalaho a va nga swi tivi leswaku minhlangano yi fanele yi fambisiwa njhani. Kambe, hi xihatla hi swi kotile ku letela vamakwerhu vo hlayanyana lava nga ni vuswikoti. Hi tsakele ku pfuna swo tala swa swichudeni swa hina ku sungula vutirheli bya Vukreste ni ku vona vandlha ri ya ri kula.

Ku Kurisa Ndyangu

Endzhaku ka tin’hweti ta 18 ndzi ri eBarbados, a ku laveka ndzi ya endliwa vuhandzuri kutani a ndzi boheka ku tlhelela eUnited States. Loko ndzi ri kwale, ndzi tekane ni Mbhoni leyi vito ra yona ku nga Dorothy loyi a ndzi tsalelana na yena. Mina ni nsati wa mina hi phayone eTallahassee, le Florida, kambe endzhaku ka tin’hweti ta tsevu hi rhurhele eLouisville, eKentucky, laha Mbhoni yin’wana yi ndzi nyikeke ntirho. Makwerhu wa mina Bennett u ye emahlweni ni vutirheli bya yena eBarbados ku ringana malembe yo tala. Hi ku famba ka nkarhi u tekane ni murhumiwa un’wana kutani va tirha tanihi valanguteri va xifundzha eswihlaleni. Eku  heteleleni, va boheke ku tlhelela eUnited States hikwalaho ka mavabyi. Va ye emahlweni va khathalela mavandlha lama vulavulaka Xipaniya entirhweni wo endzela mavandlha ku fikela loko Bennett a fa hi 1990 a ri ni malembe ya 73.

Hi 1950, Dorothy u kume n’wana wa hina wo sungula wa n’hwanyana loyi hi n’wi thyeke Daryl. Hi hetelele hi ri ni vana va ntlhanu. N’wana wa hina wa vumbirhi Derrick u fe a ri ni malembe mambirhi ni hafu ntsena hikwalaho ka vuvabyi bya nkhenunkhenu. Kambe hi kume Leslie hi 1956 ivi a tlhandlamiwa hi Everett hi 1958. Mina na Dorothy hi tikarhatele ku kurisa vana va hina hi ndlela ya ntiyiso wa Bibele. Nkarhi hinkwawo a hi ringeta ku va ni dyondzo ya ndyangu ya Bibele ya vhiki ni vhiki ni ku yi endla yi va leyi tsakisaka eka vana hinkwavo. Loko Daryl, Leslie na Everett va ha ri vatsongo, a hi va nyika swivutiso leswi va faneleke va ya swi kambisisa ivi va swi hlamula vhiki leri landzelaka. Va tlhele va endla minkombiso ya loko va chumayela hi yindlu ni yindlu. Un’wana a nghena laha ku vekiwaka kona timpahla a tiendla n’wini wa muti. Lowun’wana a a yima ehandle kutani a gongondza. A va vula leswi hlekisaka loko va tlhontlhana, kambe leswi swi va pfune ku kurisa rirhandzu ra vona hi ntirho wo chumayela. A hi tlhela hi chumayela na vona nkarhi na nkarhi.

Loko xijahatana xa hina xa rikotse, ku nga Elton, xi tswariwa hi 1973, Dorothy a ri ni kwalomu ka 50 wa malembe kasi mina a ndzi ya eka 60. Evandlheni a va hi vitana Abrahama na Sara! (Genesa 17:15-17) Majaha ya hina hi xitalo a ma teka Elton ma famba na yena ensin’wini. A hi swi vona leswaku a ku ri vumbhoni lebyi nga ni matimba eka vanhu ku vona mindyangu—vamakwavo va xinuna ni va xisati, vatswari ni vana—yi tirha swin’we, yi avelana ntiyiso wa Bibele ni van’wana. Vabuti wa Elton a va cincana hi ku n’wi pakatsa kutani va n’wi khomisa xiphephana xa Bibele hi voko. Minkarhi yo tala vanhu a va yingisa loko va pfula rivanti va vona xin’wanana lexi xi nga emakatleni ya buti wa xona. Vafana lava a va dyondzise Elton ku nyika munhu xiphephana ni ku vula marito ma nga ri mangani loko se va hete ku vulavula. Yoleyo i ndlela leyi a sunguleke ha yona ku chumayela.

Eka malembe lawa hinkwawo hi swi kotile ku pfuna van’wana ku tiva Yehovha. Eku heleni ka va-1970, hi rhurhile eLouisville hi ya eShelbyville, le Kentucky, hi ya pfuna laha a ku ri ni xilaveko kona. Loko hi ri kwalaho a hi vonanga ku kula ka vandlha ntsena kambe hi tlhele hi pfuneta ku kuma xitandi ni ku aka Holo ya Mfumo. Hi ku famba ka nkarhi hi komberiwe ku ya pfuna eka vandlha rin’wana leri nga le kusuhi.

Swiphiqo Swa Vutomi Bya Ndyangu

A ndzi navela onge hinkwavo vana va hina va nga tshama endleleni ya Yehovha, kambe a swi vanga tano. Loko va kurile naswona va nga ha tshami ekaya, vanharhu va vana va hina eka lava mune lava hanyaka va tshike ndlela ya ntiyiso. Hambiswiritano, jaha ra hina Everett u landzele xikombiso xa mina kutani a nghenela vutirheli bya nkarhi hinkwawo. Endzhakunyana u tirhe eyindlu-nkulu ya Timbhoni ta Yehovha ya misava hinkwayo le New York naswona hi 1984 u rhamberiwe eka ntlawa wa vu-77 wa le Gilead. Endzhaku ko thwasa, u ye exiavelweni xa yena eSierra Leone, eVupela-dyambu bya Afrika. Hi 1988 u tekane na Marianne phayona leri humaka eBelgium. Ku sukela nkarhi wolowo va tirhe swin’we va ri varhumiwa.

Hilaha mutswari un’wana ni un’wana a nga ehleketaka hakona, a swi hlomula mbilu eka hina ku vona vana va hina vanharhu va tshika ndlela ya ntiyiso leyi enerisaka sweswi ni leyi yi hi khomeleke ntshembo wo xonga wa vutomi lebyi nga heriki enkarhini lowu taka emisaveni leyi nga paradeyisi. Nkarhi wun’wana a ndzi tivona nandzu. Kambe ndzi kuma nchavelelo hi ku tiva leswaku hambi ku ri van’wana va vana va Yehovha va moya kumbe tintsumi va tshike ku n’wi tirhela—hambileswi Yehovha a tshinyaka hi rirhandzu ni musa naswona a nga swi endli swihoxo. (Deteronoma 32:4; Yohane 8:44; Nhlavutelo 12:4, 9) Leswi swi ndzi dyondzise leswaku hambi loko vatswari va nga ringeta hi matimba ku kurisa vana va vona hi ndlela ya Yehovha, van’wana va nga ha ala ku amukela ntiyiso.

Ku fana ni nsinya lowu hungiwaka hi timheho, hi fanele hi voyama eka maxangu yo hambana-hambana ni swiphiqo leswi hi hlangavetanaka na swona. Emalembeni lawa hinkwawo, ndzi kume leswaku dyondzo ya Bibele ya nkarhi na nkarhi ni ku ya eminhlanganweni swi ndzi nyika matimba yo voyama ni ku hambeta ndzi hanya hi tlhelo ra moya. Leswi ndzi yaka ndzi kula naswona ndzi vona swihoxo leswi ndzi swi endleke enkarhini  lowu hundzeke, ndzi ringeta ku languta leswinene swa kona. Phela, loko hi tshama hi tshembekile, mintokoto yo tano yi engetela eku kuleni ka hina hi tlhelo ra moya. Loko ho dyondza swo karhi eka yona, swilo leswi vavisaka evuton’wini swi nga hundzuka leswi akaka.—Yakobo 1:2, 3.

Sweswi mina na Dorothy a ha ha ri na matimba yo tirha hilaha hi nga rhandzaka hakona entirhweni wa Yehovha. Kambe ha tsaka hi nseketelo wa vamakwerhu lava rhandzekaka va Vakreste. Kwalomu ka nhlangano wun’wana ni wun’wana vamakwerhu va hi byela ndlela leyi va yi tlangelaka ha yona ku va kona ka hina. Naswona va tinyika nkarhi wo hi pfuna hi tindlela hinkwato hilaha swi nga kotekaka hakona—hambi ku ri ku hi lunghisela yindlu ni movha.

Kan’we endzhaku ka nkarhi wo leha hi kota ku nghenela vuphayona bya nkarhinyana naswona hi fambisa tidyondzo ni vanhu lava tsakelaka. Nchumu lowu wu hi tsakisaka nkarhi hinkwawo i ku kuma marungula lama humaka eka jaha ra hina leri tirhaka eAfrika. Ha ha ri ni dyondzo ya ndyangu ya Bibele hambi leswi hi yi endlaka hi ri vambirhi ntsena. Ha tsaka hi ku va hi nyikele hi malembe yo tala swinene entirhweni wa Yehovha. Wa hi tiyisekisa leswaku ‘a nga ka a nga rivali ntirho wa hina ni rirhandzu leri hi ri kombiseke hikwalaho ka vito ra yena’—Vaheveru 6:10.

[Xifaniso eka tluka 25]

Velva, Bennett na mina hi ri karhi hi khuvuriwa hi Ted Klein hi April 18, 1940

[Swifaniso eka tluka 26]

Ndzi ri ni nsati wa mina Dorothy, eku sunguleni ka va-1940 na hi 1997

[Xifaniso eka tluka 27]

Nkulumo ya le rivaleni leyi nge, “Hosana Ya Ku Rhula” yi ri karhi yi tivisiwa ebazini ra le dorobeni ra Barbados

[Xifaniso eka tluka 27]

Buti wa mina Bennett emahlweni ka yindlu ya varhumiwa