Vahasimoniya Ni Ndzhaka Ya Vona

LOKO Yesu a ri emisaveni, Vayuda a va avanile va va mintlawa-ntlawa, ntlawa wun’wana ni wun’wana wu lwela ku lawula vanhu. Lexi hi xi vonaka loko hi hlaya Tievhangeli ni matsalwa ya lembe-xidzana ro sungula, ya Josephus, n’wamatimu wa Muyuda.

Vafarisi ni Vasaduki va vonakala va ri vona va nga ni nkucetelo wa matimba, va ni vuswikoti byo soholota mavonelo ya vanhu, hambi ku ri ku va endla va ala Yesu tanihi Mesiya. (Matewu 15:1, 2; 16:1; Yohane 11:47, 48; 12:42, 43) Hambiswiritano a ku kona laha ku vulavuriwaka hi mintlawa leyi ya matimba eMatsalweni ya Xiheveru.

Ro sungula loko Josephus a vulavula hi Vasaduki ni Vafarisi a ku ri mhaka leyi endlekeke hi lembe xidzana ra vumbirhi B.C.E. A ku ri nkarhi lowu Vayuda vo tala a va nghenela Vuheleni lebyi a byi rhandzeka hi nkarhi wolowo, ku nga ndhavuko wa Magriki ni filosofi ya vona. Vangwa leri a ri ri kona exikarhi ka Vuheleni ni Vuyuda ri nyanyile loko vafumi va Seleucus va nyamise tempele eYerusalema, va yi nyiketela eka Zeus. Xihontlovila, lexi nga Murhangeri wa Vayuda, Judah Maccabee, la humaka endyangwini lowu tivekaka tanihi Vahasimoniya, u rhangele vuthu ra vapfukeri, leri wutleke tempele emavokweni ya Magriki. *

Malembe lama landzeleke, endzhaku ka ku pfukela ni ku hlula ka Vamaccabee, a ma xiyeka swinene hi mboyamelo wo sungula mimpambukwa leyi a yi phikizana hi tidyondzo, wun’wana ni wun’wana wu lwela ku koka Vayuda vo tala. Kambe hikwalaho ka yini ku pfuke mboyamelo lowu? Hikwalaho ka yini Vayuda va ve mintlawa-ntlawa hi ndlela leyi? Ku kuma nhlamulo, a hi kambisiseni Matimu ya Vahasimoniya.

Ku Andza Ka Ku Tilawula Ni Ku Avana

Endzhaku ko fikelela pakani ya yena ya vukhongeri, yo pfuxelela vugandzeri etempeleni ya Yehovha, Judah Maccabee u hundzuke n’watipolitiki. Xisweswo Vayuda vo tala va n’wi landzerile. Hambiswiritano u ye emahlweni a lwisana ni vafumi va Seleucus, a endla xinghana ni Varhoma, kutani a kunguhata ku simeka Xifundzha xa Vayuda. Endzhaku ka ku fa ka Judah enyimpini, vamakwavo Jonathan na Simon va ye emahlweni ni nyimpi leyi. Varhangeri va Seleucus eku sunguleni va kanetane swinene na Vamaccabee. Kambe hi ku famba ka nkarhi, vafumi va pfumelelanile hi swa politiki, va pfumelela vamakwavo lava va Vahasimoniya leswaku va tilawula hi mpimo wo karhi.

Hambileswi va nga va rixaka ra vaprista, a ku na Muhasimoniya ni un’we la tshameke a va muprista lonkulu. Vayuda vo tala a va vona onge xikhundla lexi xi fanele xi tekiwa hi va ndyangu wa Zadok, loyi a hlawuriweke hi Solomoni leswaku a va muprista lonkulu. (1 Tihosi 2:35; Ezekiyele 43:19) Jonathan u tirhise nyimpi ni vukanganyisi leswaku a sindzisa  va Seleucus leswaku va n’wi veka a va muprista lonkulu. Kambe endzhaku ka rifu ra Jonathan, makwavo wa yena Simon u endle leswi tlulaka sweswo. Hi September 140 B.C.E., ku endliwe xitiviso xa nkoka eYerusalema, lexi hlayisiweke eswiphambatini swa bronze, lexi tsariweke hi Xigriki: “Hosi Demetrius [mufumi wa Seleucus wa Mugriki] u veke [Simon] a va muprista lonkulu, a n’wi endla Munghana ni ku n’wi xixima. . . . Vayuda ni vaprista va vona va endle xiboho leswaku Simoni a va murhangeri wa vona ni muprista lonkulu hilaha ku nga heriki ku fikela loko muprofeta la tshembekaka a fika.”—1 Maccabees 14:38-41 (buku ya matimu leyi kumekaka eka Apocrypha).

Ku nyikiwa ka Simon xikhundla xa ku va mufumi tlhelo muprista lonkulu—yena ni va yindlu yakwe—swi amukeriwe hi mfumo wa Vaseleucus na hi “Nhlengeletano Leyikulu” ya vanhu va ka vona. Loku a ku ri ku cinca lokukulu ematin’wini. Hi laha n’wamatimu Emil Schürer a swi vekaka ha kona, xikan’we-kan’we loko ku sunguriwe ntlhandlamano wa vafumi hi Vahasimoniya, “lexi a xi va karhata ngopfu a ku nga ha ri ku hetisisa Torah [Nawu wa Xiyuda] kambe a ku ri ku hlayisa matimba ya vona ya swa politiki.” Hambiswiritano, leswaku a nga hlundzukisi va Yuda, Simon u tirhise xithopo lexi nge “murhangeri wa vanhu” ematshan’wini ya lexi nge “hosi.”

Van’wana a va nga tsakanga hi loko Vahasimoniya va vunga hinkwaswo, vukhongeri ni tipolitiki. Hi ku ya hi swidyondzi swo tala, a ku ri hi nkarhi lowu laha rixaka ra Qumran ri sunguleke kona. Muprista wa nyimba ya Zadok, loyi ku anakanyiwaka leswaku hi yena ku vulavuriwaka ha yena ematsalweni ya Qumran tanihi “Mudyondzisiwa wa leswo Lulama” loyi a sukeke eYerusalema, a rhangela ntlawa lowu lwisanaka ni mfumo eMananga ya Yuda ekusuhi ni Lwandle leri Feke. Yin’wana ya Matsalwa-songwa ya Lwandle Leri Feke, leyi vulavulaka hi buku ya Habakuku yi sola “Muprista wo Biha loyi a a vitaniwa hi vito ra ntiyiso eku sunguleni, kambe loko se a fuma eIsrayele mbilu ya yena yi sungule ku homboloka.” Vadyondzi vo tala va anakanya leswaku Jonathan kumbe Simon, un’wana wa vona a nga fanelekela nhlamuselo leyi ya mufumi loyi a nga “Muprista wo Biha.”

Simon u ye emahlweni a lwa leswaku a kurisa ndhawu leyi a fumaka eka yona. Hambiswiritano ku fuma ka yena ku hele bya mati loko ma halaka loko mukon’wana wa yena Ptolemy, a n’wi funyise buwu swin’we ni vana va yena va xinuna vambirhi, loko va ri karhi va tidyela swilovolovo ekusuhi na Yeriko. Matshalatshala lawa yo lava ku kuma xikhundla ma xaxile. John Hyrcanus, n’wana wa Simon loyi a ha hanya u lumiwe ndleve hi kungu ro lava ku n’wi dlaya. U khome vanhu lava a va lava ku n’wi dlaya, kutani a teka vurhangeri tlhelo a va muprista lonkulu, a siva tata wakwe.

Ku Ndlandlamuxa Kun’wana Ni Ku Xanisiwa

Eku sunguleni John Hyrcanus u langutane ni nxungeto wa mavuthu ya Siriya, kambe hi 129 B.C.E. vatlhandlami va Seleucus va hluriwile hi Vaparthia. Malunghana ni vuyelo bya nyimpi leyi ya Vaseleucus, mudyondzi wa Muyuda Menahem Stern u tsarile: “Tirhelo hinkwaro ra mfumo hi ku famba ka karhi ri wile.” Xisweswo Hyrcanus “u swi kotile ku endla leswaku Yudiya ri tifuma ni ku sungula ku ndlandlamuka hi tindlela to hambana-hambana.” Hakunene u ri ndlandlamuxile.

Leswi a a nga ha kavanyetiwiki hi nxungeto wa Vasiriya, Hyrcanus u sungule ku hlasela tindhawu leti nga le handle ka Yudiya, a ti endla ti va ehansi ka yena. Vanhu va tindhawu teto a va boheka ku amukela Xiyuda, loko swi nga ri tano miti ya vona a yi ta mbundzuxiwa. Rin’wana ra matsima ri endliwile eka Vaidumaea (Vaedomu). Hi tsima leri Stern u te: “Ku hundzuriwa ka Vaidumaea a ku ri ka muxaka wun’wana, tanihi leswi a ku katsa ku hundzula rixaka hinkwaro ku nga ri vanhu vo karhi ntsena.” Tin’wana ta tindhawu leti hluriweke a ku ri Samariya, laha Hyrcanus a mbundzuxeke tempele ya Vasamariya leyi a yi akiwe eNtshaveni ya Gerazim. Loko a phofula ku hlekisa ka ku sindzisiwa ka vanhu leswaku va hundzuka, hi Vahasimoniya, n’wamatimu Solomoni Grayzel wa tsala: “Ntukulu wa Mattathias [tata wa Yudah Maccabee] u tlula nsinya wa nawu—ku nga ntshunxeko wa vukhongeri—lowu xitukulwana lexi hundzeke a xi wu sirhelela.”

Ku Humelela Ka Vafarisi Ni Vasaduki

A ku ri hi nkarhi wa ku fuma ka Hyrcanus laha Josephus a nga sungula kona ku vulavula hi ku  andza ka nkucetelo wa Vafarisi ni Vasaduki. (Josephus u vulavule hi Vafarisi lava a va ri kona hi nkarhi wa ku fuma ka Jonathan.) A nga vuli leswaku va huma kwihi. Swidyondzi swin’wana swi va teka va ri ntlawa lowu humaka eka Hasidim, ku nga ntlawa lowu a a wu yima na Yudah Maccabee eka swikongomelo swa yena swa vukhongeri, kambe va n’wi tshikile loko a sungula ku hisekela politiki.

Vito Mufarisi ri yelana ni rito ra Xiheveru leri vulaka “lava hlamulekeke,” hambi leswi van’wana va ri tekaka ri yelana ni rito leri nge “vahlamuseri.” Vafarisi a va ri swidyondzi leswi humaka eka vanhu ntsena, a va nga ri va rixaka ro hlawuleka. A va tihambanisa eka mihivahivani leyi nga tengangiki hi ku tirhisa filosofi ya vona, yo tirhisa milawu ya le tempeleni ya vutengi bya vaprista, eka swiyimo swa siku ni siku. Vafarisi va sungule ndlela yintshwa yo hlamusela Matsalwa ni dyondzo leyi hi ku famba ka nkarhi yi tivekeke tanihi nawu wa nomu. Hi nkarhi wa ku fuma ka Simon va ve ni nkucetelo wa matimba loko van’wana va vona va hlawuriwe ku va swirho swa Gerousia (huvo ya vakulukumba), leyi hi ku famba ka nkarhi yi tiviweke hi ra Sanedri.

Josephus u vula leswaku John Hyrcanus a ha ri n’wana wa xikolo ni museketeri wa Vafarisi eku sunguleni. Hambiswiritano, ku ni nkarhi lowu Vafarisi va nga n’wi tshinya hikwalaho ka leswi a a nga lavi ku tshika vuprista. Leswi swi vange leswaku va tlulana milenge. Hyrcanus u yirise milawu ya vukhongeri ya Vafarisi. Leswaku a engetela nxupulo, u sungule ku yima ni vakaneti va Vafarisi, ku nga Vasaduki.

Vito Vasaduki ri vonaka ri yelana ni Muprista Lonkulu Zadok, loyi xitukulwana xa yena a xi byarhe vuprista ku sukela enkarhini wa Solomoni. Hambiswiritano, a hi hinkwavo Vasaduki lava a va ri va nyimba leyi. Hi ku ya hi Josephus, Vasaduki a va ri va rixaka leri fuweke etikweni naswona a va nga seketeriwi hi vanhu vo tala. Profesa Schiffman u ri: “Vo tala va vona . . . a va ri vaprista kumbe va tekane ni lava va humaka emindyangwini ya vuprista.” Kutani, i khale va tshinelelane ni lava va nga le swikhundlheni swa le henhla. Hikokwalaho, ku andza ka nkucetelo wa Vafarisi etimhakeni ta vutomi bya vanhu ni dyondzo ya Vufarisi yo lava leswaku vanhu va va lava tengeke onge i vaprista, swi tekiwe ku ri nxungeto lowu nga ta tekela Vasaduki xindzhuti xa vona xa ntumbuluko. Kambe, emalembeni yo hetelela ya ku fuma ka Hyrcanus Vasaduki va tlhele va kuma matimba yo lawula.

Ku Andza Ka Tipolitiki, Ku Hunguteka Ka Ku Tinyiketela eVukhongerini

N’wana wa Hyrcanus wa mativula, Aristobulus, u fume lembe rin’we kutani a fa. U ye emahlweni ni nawu lowu sindzisaka vanhu ku hundzuka, eka Vaiturean kutani a teka xiphemu xa le henhla xa Galeliya xi va ehansi ka Vahasimoniya. Kambe ntlhandlamano wa vafumi wa Vahasimoniya wu fikelele nhlohlori ya matimba ya wona eku fumeni ka makwavo Alexander Jannaeus, loyi a fumeke ku sukela 103-76 B.C.E.

Alexander Jannaeus u tshike endlelo ro sungula kutani a ti veka ku va muprista lonkulu tlhelo hosi. Hasahasa exikarhi  Vahasimoniya ni Vafarisi yi ve ni matimba lerova ku ve ni nyimpi ya xin’wana manana, leyi eka yona ku feke Vayuda va 50 000. Loko nhlaselo wu yimilenyana, Jannaeus u khome vaxandzuki va 800 a va belela, ku nga nchumu lowu a wu endliwa hi tihosi ta vuhedeni. Loko va ri karhi va fa, vasati va vona ni vana va vona va dlayiwile emahlweni ka vona, Jannaeus yena a ri karhi a dya swilovolovo ni tihlantswa ta yena. *

Ku nga khathariseki vulala bya yena ni Vafarisi, Jannaeus a ri n’watipolitiki wa xiviri. U swi xiyile leswaku Vafarisi a va va ni valandzeri lava engetelekaka. Loko a ri ekusuhi ni ku fa, u nyike Salome Alexandra nsati wakwe xileriso xa leswaku va sala va endla xinakulobye na vona. Jannaeus u hlawule yena ku ri ni ku hlawula vana va yena va majaha, tanihi mutlhandlami wa yena emfun’weni. U tikombise a ri mufumi la nga ni vuswikoti, tiko ri ve ni nguva yo rhula ehansi ka ku fumiwa hi Vahasimoniya hi nkarhi wa yena. (76-67 B.C.E.). Vafarisi va tlhele va vekiwa eswikhundleni swa vulawuri ni milawu leyi a yi lwisana ni vukhongeri bya vona yi susiwile.

Eku feni ka Salome, vana va yena va xinuna Hyrcanus wa Vumbirhi, loyi a a ri muprista lonkulu na Aristobulus wa Vumbirhi, va sungule ku lwela vuhosi. Havambirhi a va nga tlharihanga loko swi ta etimhakeni ta politiki ni vusocha, vutlharhi lebyi vakokwa wa vona a va ri na byona, naswona swi tikomba onge a va nga swi xiyi leswaku Varhoma a va tata mikondzo endhawini ya vona ku sukela loko ku we mfumo wa Seleucus. Hi 63 B.C.E. vamakwavo lava havambirhi va balekele eka mufumi wa Murhoma Pompey, loko a ri eDamaska, kutani va kombela leswaku a va pfuna eka mholovo ya vona. Hi lembe rero, Pompey ni mavuthu yakwe va gwirimile va ya eYerusalema kutani va sungula ku lawula timhaka. Lawa a ku ri masungulo ya ku wa ka mfumo wa Vahasimoniya. Hi 37 B.C.E., Yerusalema wu hluriwe hi Hosi Heroda Lonkulu wa le Idumaean, loyi Huvo ya Rhoma a yi n’wi veke ku va “Hosi ya Yudiya,” “munghana wa vanhu va Rhoma.” Mfumo wa Vahasimoniya a wu nga ha ri kona.

Ndzhaka Ya Vahasimoniya

Nkarhi wa Vahasimoniya, ku sukela eka Judah Maccabee ku ya eka Aristobulus wa Vumbirhi, wu veke xisekelo xa ku hambana exikarhi ka vukhongeri loku a ku ri kona loko Yesu a ri emisaveni. Vahasimoniya va sungule hi nkhinkhi wo gandzela Xikwembu, kambe sweswo swi xaxile ku sala ku rhangisa mintsako ya vona. Vaprista va vona lava a va ri ni lunghelo ro hlanganisa vanhu leswaku va landzela Nawu wa Xikwembu, va kongomise tiko ekheleni ro lwela swa politiki. Hi nkarhi wolowo mavonelo yo hambana-hambana ya vukhongeri ma sungule ku hangalaka. Vahasimoniya a va nga ha ri kona, kambe vanhu lava nga ehansi ka Heroda na Rhoma a va ha ta hambeta va lwela vulawuri bya swa vukhongeri hikwalaho ka nkucetelo wa Vasaduki ni Vafarisi ni van’wana.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Chati eka tluka 30]

(Leswaku u swi vona kahle, pfula nkandziyiso hi woxe)

Ntlhandlamano Wa Vahasimoniya

Judah Maccabee

Jonathan Maccabee

Simon Maccabee

↓

John Hyrcanus

↓ ↓

Aristobulus

Salome Alexandra — u tekane na — Alexander Jannaeus

↓ ↓

Hyrcanus wa Vumbirhi

Aristobulus wa Vumbirhi

[Xifaniso eka tluka 27]

Judah Maccabee u lave tindlela ta leswaku Vayuda va tifuma

[N’wini wa Xifaniso]

The Doré Bible Illustrations/Dover Publications, Inc.

[Xifaniso eka tluka 29]

Loko Vahasimoniya va lwela ku kuma vulawuri lebyi engetelekeke emitini leyi nga riki ya Vayuda

[N’wini wa Xifaniso]

The Doré Bible Illustrations/Dover Publications, Inc.