Kereke Na Mfumo Le Byzantium

MUSUNGURI wa Vukreste u yi veke erivaleni ndlela leyi valandzeri va yena va faneleke va hambana ha yona ni vanhu va misava lava xandzukeleke Xikwembu. Yesu u byele valandzeri vakwe a ku: “Loko a mi ri xiphemu xa misava, misava a yi ta rhandza leswi nga swa yona. Kutani leswi mi nga riki xiphemu xa misava, kambe ndzi mi hlawuleke emisaveni, hikwalaho ka sweswo misava ya mi venga.” (Yohane 15:19) Yesu u byele Pilato, muyimeri wa mfumo wa politiki wa le nkarhini wa yena a ku: “Mfumo wa mina a hi xiphemu xa misava leyi.”—Yohane 18:36.

Leswaku Vakreste va hetisisa vutihlamuleri bya vona byo chumayela “ku ya fika endhawini ya le kule swinene ya misava,” a va fanele va papalata ku yengiwa hi timhaka

 ta misava. (Mintirho 1:8) Ku fana na Yesu, Vakreste vo sungula a va nga ta hlanganyela etimhakeni ta politiki. (Yohane 6:15) Munhu un’wana ni un’wana a a kota ku swi vona leswaku Vakreste lava tshembekaka a va nga ri na swikhundlha swa vulawuri etikweni. Xiyimo xexo xi cincile endzhaku.

“Xiphemu Xa Misava”

Loko vaapostola va fe hinkwavo, varhangeri va vukhongeri va sungule ku tilanguta hi ndlela yin’wana ni ku va ni vonelo lerintshwa hi misava. Hi mahlo ya mianakanyo, va sungule ku vona “mfumo” wa le misaveni, lowu hi hala tlhelo a wu ri xiphemu xa yona. Hi nga dyondza swo karhi loko hi kambisisa ndlela leyi vukhongeri ni politiki swi ganganeke ha yona eMfun’weni wa Byzantium. Lowu i Mfumo wa Rhoma Vuxa, laha ntsindza wa kona a wu ri eByzantium (laha sweswi ku vuriwaka Istanbul).

Endhawini leyi vukhongeri a byi ri ni nhlohlotelo lowukulu, Kereke ya Byzantium leyi xitiko xa yona a xi ri eByzantium, a yi ri ni vulawuri lebyikulu. N’wamatimu wa kereke, Panayotis Christou, u tshame a ku: “Vaaki va le Byzantium a va teka mfumo wa vona wa laha misaveni wu ri lowu yimelaka Mfumo wa Xikwembu.” Kambe valawuri va mfumo wolowo a va nga pfumelelani na swona. Hikwalaho, vuxaka bya Kereke ni Mfumo a byi pfa byi xaxa. The Oxford Dictionary of Byzantium yi ri: “Tibixopo ta Constantinople [kumbe Byzantium] a ti hanya hi ku tihundzula mavala, ku katsa ni ku tiveka ehansi ka mufumi wa matimba hikwalaho ka vutoya . . . , ku tirhisana ni hosi . . . ni ku lwisana hi matimba ni leswi hosi yi rhandzaka swona.”

Mufundhisi wa Constantinople, loyi a  nga murhangeri wa Kereke ya le Vuxeni, u ve ni nkucetelo lowukulu. Hi yena a vekeke hosi exiluvelweni, kutani a langutela leswaku yi yima hi milenge yi lwela vukhongeri bya Orthodox. Nakambe mufundhisi loyi a a fume ngopfu, tanihi leswi a a lawula rifuwo lerikulu ra kereke. U kume matimba hi ku seketeriwa hi tinghwendza to tala ku tlula vanhu ntsena va kereke yakwe.

Hakanyingi mufundhisi a a lwisana ni hosi. A a swi kota ku yi byela leswaku u ni matimba ya ku yi hlongola ekerekeni—a endla ku rhandza ka yena hi vito ra Xikwembu—kumbe a tirhisa mano man’wana lawa tihosi a ti susiwa ha wona exitulwini.

Leswi vulawuri bya tiko a byi hohloka hakatsongo-tsongo ehandle ka ntsindza, hakanyingi tibixopo a ti va ni matimba swinene emadorobeni ya tona, ku fana ni valawuri va xifundzha, lava tibixopo a ti va pfuna leswaku va vhoteriwa. Tibixopo a ti katseka eka timhaka ta vuavanyisi ni ta mabindzu loko kereke yi katseka—ni loko yi nga katseki. Mhaka leyi a yi hoxa xandla a ku ri leswaku vafundhisi ni tinghwendza,  lava a va titsongahata eka tibixopo ta le ndhawini ya ka vona, a va tele swinene.

Tipolitiki Ni Ku Xavisiwa Ka Swikhundlha

Hilaha swi kombisiweke hakona laha henhla, ntirho wa vufundhisi wu pfuvane hi ku helela ni tipolitiki. Ku tlula kwalaho, vafundhisi vo tala a va lava mali yo tala loko va ta ku endlela mintirho ya vona ya vukhongeri. Vafundhisi vo tala lava nga ni swikhundlha swa le henhla a va hanya emafurheni. Loko kereke yi ri karhi yi kuma matimba ni rifuwo, vusweti bya vaapostola ni ku chava Xikwembu swi nyamalarile. Vafundhisi van’wana ni tibixopo a va hakela mali kunene leswaku va ta hlawuriwa. Ku xaviwa ka swikhundlha a ku tolovelekile ku ya fika eka swikhundlha swa le henhla swinene swa vufundhisi. Vafundhisi lava seketeriwaka hi van’watipolitiki lava fumeke va lwele swikhundlha swa vufundhisi emahlweni ka hosi.

Leswaku ku kuceteriwa murhangeri wa vukhongeri lonkulu a ku tirhisiwa swifumbarheriso. Loko Hosi ya Xisati Zoe (c. 978-1050 C.E.) yi endle leswaku ku dlayiwa nuna wa yona Romanus wa Vunharhu kutani yi lava ku tekiwa hi xigangu xa yona lexi a xi ta va Hosi Michael wa Vumune, yi hatlise yi vitana Mufundhisi Alexius endlwini ya vuhosi. Loko mufundhisi a ri kwalaho u twe hi ta rifu ra Romanus ni leswaku ntirho a wu ta fambisiwa hi mufundhisi. Ku va kereke yi tlangela Good Friday hi madyambu wolawo a swi endlanga leswaku Alexius a antsweriwa hi xiyimo. Kambe u amukele nyiko ya hosi ya xisati kutani a endla leswi yi n’wi kombeleke swona.

Ku Tiveka eHansi Ka Hosi

Minkarhi yin’wana loko ka ha fuma Mfumo wa Byzantium, hosi yi tirhise mfanelo ya yona ya ku hlawula mufundhisi wa Constantinople. Hi minkarhi yoleyo, a a nga ri kona loyi a a ta va mufundhisi loko hosi yi nga swi lavi naswona, loko yona yi nga swi lavi, munhu a a nga ta va mufundhisi nkarhi wo leha loko a kala a vekiwa.

Hosi Andronicus wa Vumbirhi (1260-1332) u boheke ku cinca vafundhisi minkarhi ya kaye. Hakanyingi sweswo a a swi endlela ku veka mufundhisi loyi a a ta pfumelelana na yena eka xin’wana ni xin’wana. Hi ku ya hi buku leyi nge The Byzantines, mufundhisi un’wana u kale a tsala ni le hansi a tshembisa hosi leswaku u ta “endla xin’wana ni xin’wana lexi yi xi lavaka, hambi xi nga ri enawini, a tlhela a tshembisa leswaku a a ta papalata ku endla xin’wana ni xin’wana lexi hosi yi nga xi tsakeriki.” Tihosi ti ringete kambirhi ku lawula kereke hi ku teka hosana ya le ndyangwini wa vuhosi ti yi nyika ntirho wa vufundhisi. Hosi Romanus wo Sungula u teke n’wana wakwe Theophylact a n’wi nyika ntirho wa vufundhisi a ha ri ni malembe ya 16 ntsena.

Loko mufundhisi a nga endli leswi hosi yi lavaka swona, a yi n’wi sindzisa ku tshika ntirho wakwe kumbe yi lerisa huvo ya vafundhisi leswaku yi n’wi susa exikhundlheni xakwe. Buku leyi nge Byzantium yi ri: “Le Byzantium valawuri vo tala lava tlakukeke kun’we ni Hosi va [hoxe] xandla swinene eku hlawuriweni ka tibixopo.”

Leswi mufundhisi a a tirhisana na yona, hosi yi tlhele yi rhangela etihubyeni ta tikereke. Hi yona a yi rhangela eka minjhekanjhekisano, yi hlela swihloko leswi vulavulaka hi ripfumelo yi tlhela yi phikizana ni tibixopo swin’we ni vaxandzuki, naswona a ku ri yona a yi ri ni rito ro hetelela—ku nga rifu emhandzini. Hosi a yi tlhela yi tiyisekisa ni ku tirhisa milawu leyi a yi vekiwa hi huvo. Lava a va yi kaneta a yi va teka va ri vapfukeri va yona ni valala va kereke ni Xikwembu. Mufundhisi un’wana wa lembe-xidzana ra vutsevu u te: “A ku fanelanga ku endliwa nchumu eKerekeni lexi  lwisanaka ni ku rhandza ka Hosi ni swileriso swa yona.” Tibixopo leti a ti ri ehubyeni—ku nga vanhu lava nga ni mano, lava pfumelelaka xin’wana ni xin’wana, vanhu lava kuceteriwaka hi ku olova hi swiendlo swa vutlhari swa ku tsakisa van’wana—a va nga lwisani na munhu, ku fana ni murhangeri wa vona.

Hi xikombiso, loko Mufundhisi Ignatius (c. 799-878 C.E.) a ale ku endlela Holobye-nkulu Bardas xilalelo, holobye loyi u tirihiserile. Bardas u hehle Ignatius hi ku endla xikungu ni vuxengi. Mufundhisi loyi u khomiwile kutani a hlongoriwa. Holobye loyi u sive mufundhisi loyi hi ku hlawula Photius, munhu la tolovelekeke loyi endzhaku ka masiku ya tsevu se a ri exikhundlheni xa le henhla xa kereke, a hetelela a ve mufundhisi. Xana Photius a a xi fanelekela xikhundlha xolexo? U hlamuseriwe tanihi wanuna loyi “a a tinavelela swikhundlha, a a tikurisa swinene naswona a a ri ni vutshila lebyikulu bya tipolitiki.”

Tidyondzo Ta Tipolitiki

Xintu ni vuxandzuki hakanyingi a swi tumbetiwa hi nkaneto wa tipolitiki, naswona timhaka ta tipolitiki a ti kucetele tihosi to tala ematshan’weni yo kuceteriwa hi ku navela ku sungula tidyondzo letintshwa. Kahle-kahle, hosi a yi endla ku rhandza ka yona loko swi ta eka mfanelo ya ku simeka tidyondzo ni ku lerisa vanhu leswaku va yingisa kereke.

Hi xikombiso, Hosi Heraclius (575-641 C.E.) u ringete hi matimba leswaku a herisa njhekanjhekisano lowu a wu ri kona malunghana na Kreste, loyi a ku vuriwa leswaku u ta avanyisa mfumo wa yona lowu se a wu swi twile naswona se a wu tsekatseka. Leswaku a herisa njhekanjhekisano lowu, u simeke dyondzo leyintshwa leyi vitaniwaka Monothelitism. * Kutani, ku endlela leswaku swifundzha swa le dzongeni swa mfumo wakwe swi n’wi seketela, Heraclius u hlawule mufundhisi lontshwa wa le Aleksandriya, ku nga Cyrus wa le Phasis, loyi a amukeleke dyondzo leyi a yi seketeriwa hi hosi. Hosi a yi tshikanga Cyrus a ri mufundhisi ntsena kambe yi tlhele yi n’wi endla majisitarata wa le Egipta, a lawula vafumi hinkwavo va kwalaho. Hi ku chavisa vanhu, Cyrus u swi kotile ku seketeriwa hi tikereke to tala ta le Egipta.

Vuyelo Lebyi Vavaka

Xana swiendlakalo leswi a swi ta vula yini hi rito ni moya wa xikhongelo xa Yesu laha a vuleke leswaku valandzeri vakwe a ‘va nga ta va xiphemu xa misava’?—Yohane 17:14-16.

Varhangeri lava a va tivula Vakreste eminkarhini ya Byzantium ni le ndzhakunyana va kume vuyelo byo vava hi ku katseka ka vona etimhakeni ta tipolitiki ni ta tinyimpi ta misava. Xana matimu lawa yo koma ya ku byela yini? Xana Xikwembu na Yesu Kreste va va tsakerile varhangeri va Kereke ya le Byzantium?—Yakobo 4:4.

Vukreste bya ntiyiso a byi pfuniwanga nchumu hi varhangeri va vukhongeri vo tano lava tinavelelaka swikhundlha ni swigangu swa vona swa tipolitiki. Ku pfuvapfuvana loku nga fanelangiki ka vukhongeri ni tipolitiki ku byi yimele hi ndlela yo biha vukhongeri lebyi tengeke lebyi dyondzisiweke hi Yesu. Onge hi nga dyondza eka matimu kutani hi tshama ‘hi nga ri xiphemu xa misava.’

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 10]

“A A FANA NI XIKWEMBU LEXI TIFAMBA-FAMBELAKA ETILWENI”

Swilo leswi endliweke hi Mufundhisi Michael Cerularius (c. 1000-1059) swi fana ni leswi nga endliwaka hi murhangeri wa kereke etimhakeni ta Mfumo ni ku tinavelela swikhundlha loku katsekaka. Endzhaku ka loko a ve mufundhisi, Cerularius a a lava xikhundlha lexi tlakukeke. U hlamuseriwe tanihi munhu la tikurisaka, la tinyungubyisaka ni la tiyisaka voko—“a a fana ni xikwembu lexi tifamba-fambelaka etilweni.”

Hikwalaho ko navela ku titlakusa, Cerularius u hambane na mupapa eRhoma hi 1054, kutani a sindzisa hosi leswaku yi pfumelelana na swona. Leswi a tsakisiweke hi ku hlula kakwe, Cerularius u hlele leswaku a veka Michael wa Vutsevu exiluvelweni kutani a n’wi pfuna leswaku a kuma nseketelo lowukulu. Endzhaku ka lembe, Cerularius u sindzise hosi yoleyo leswaku yi tshika ku va hosi kutani a veka Isaac Comnenus (c. 1005-1061) exiluvelweni.

Ku lwisana ka vafundhisi ni tihosi ku kurile. Cerularius—loyi a a tiyiseka leswaku vanhu va ta n’wi seketela—u endle minxungeto, a lava swilo hi nkani a tlhela a tirhisa madzolonga. N’wamatimu wa nkarhi wolowo u te: “U vhumbhe ku wa ka Hosi hi marito ya nhlambha lawa a ma tshama ma ri enon’wini, a ku, ‘Ndzi ku bvutamise exiluvelweni dadavala ndzi wena; kambe ndzi ta ku lovisa.’” Hambiswiritano, Isaac Comnenus u lerise leswaku a khomiwa, a pfaleriwa kutani a hlongoleriwa le Imbros.

Sweswo swi kombisa ndlela leyi mufundhisi wa le Constantinople a a ri na vuntswaka ha yona ni ndlela leyi a a lwisana ni hosi ha yona. Hakanyingi Hosi a yi fanele yi langutana ni vanhu vo tano, lava a va ri vativi va tipolitiki lava va nga ni vutshila, lava kotaka ku lwisana ni hosi ni vuthu.

[Mepe/Xifaniso lexi nga eka tluka 9]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Mpimo Wa Mfumo wa Byzantine

Ravenna

Rome

MACEDONIA

Constantinople

Black Sea

Nicaea

Ephesus

Antioch

Jerusalem

Alexandria

Mediterranean Sea

[Xihlovo Xa Kona]

Map: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Swifaniso leswi nga eka tluka 10, 11]

Comnenus

Romanus wa Vunharhu (eximatsini)

Michael wa Vumune

Hosi ya Xisati Zoe

Romanus wo Sungula (eximatsini)

[Swihlovo Swa Kona]

Comnenus, Romanus III, and Michael IV: Courtesy Classical Numismatic Group, Inc.; Empress Zoe: Hagia Sophia; Romanus I: Photo courtesy Harlan J. Berk, Ltd.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 12]

Photius

[Xifaniso lexi nga eka tluka 12]

Heraclius ni n’wana wakwe

[Swihlovo Swa Kona]

Heraclius and son: Photo courtesy Harlan J. Berk, Ltd.; all design elements, pages 8-12: From the book L’Art Byzantin III Ravenne Et Pompose