Ku Khuvuriwa Ka Clovis—Malembe Ya 1 500 Ya Vukhatoliki Le Furwa

“HI VITO ra Mupapa bum,” ku vula rungula leri a ri tsariwe eka bomo leyi kumiweke ekerekeni ya le Furwa leyi Mupapa John-Paul wa Vumbirhi a a ta yi endzela hi September 1996. Lexi a ku ri xikombiso lexi nga tolovelekangiki xa ku lwisana ni ku ta ka yena ka vuntlhanu etikweni ra Furwa. Nilokoswiritano, hi lembe rero vanhu va kwalomu ka 200 000 va ye eReims ku nga doroba ra le Furwa leswaku va ta hlanganyela na mupapa eku tlangeleni ka malembe ya 1 500 ya ku hundzuka ka Hosi Clovis wa Mufrank a va Mukhatoliki. I mani hosi leyi ku vuriwaka leswaku nkhuvulo wa yona wu vitaniwe nkhuvulo wa minkhuvulo hinkwayo eFurwa? Naswona ha yini ku tlangeriwa ka wona ku vange njhekanjhekisano?

Mfumo Lowu Waka

Clovis u velekiwe kwalomu ka 466 C.E., a ri n’wana wa Childeric wo Sungula, hosi ya Vafrank va Masalian. Endzhaku ko hluriwa hi Varhoma hi 358 C.E., rixaka leri ra le Jarimani ri pfumeleriwe ku tshama endhawini leyi sweswi yi vitaniwaka Belgium loko ntsena ro sirhelela ndzilakana ri tlhela ri yisa masocha ya rona ma ya pfuna vuthu ra Varhoma. Ku va ekusuhi swinene ni Mafurwa ya le Rhoma swi vange leswaku Vafrank lava va hundzuriwa hakatsongo-tsongo va va Varhoma. Childeric wo Sungula a a ri munghana wa Varhoma, kutani a a lwisana ni tinxaka tin’wana ta Majarimani, to tanihi Mavisigoth ni Masaxon. Xisweswo Mafurwa ya le Rhoma a ma n’wi tsakela ngopfu.

Xifundzha xa Rhoma xa Gaul a xi sukela eNambyeni wa Rhine, en’walungwini xi ya ePyrenees, edzongeni. Hambiswiritano, endzhaku ka rifu ra Ndhuna-nkulu wa Murhoma Aetius hi 454 C.E., a ku nga ri na mufumi etikweni rero. Ku tlula kwalaho, ku hluriwa ka Romulus Augustulus, hosi yo hetelela le Rhoma, hi 476 C.E. swin’we ni ku wa ka xiphemu xa le vupela-dyambu xa Mfumo wa Rhoma swi endle leswaku xiyimo xa tipolitiki xi nga tshamiseki exifundzheni xexo. Hikwalaho, xifundzha xa Gaul a xi fana ni kuwa leri wupfeke leri rindzeleke ku khiwa hi rin’wana ra tinxaka leti a ti tshama kona. A swi hlamarisi leswi endzhaku ka ku tlhandlama tata wakwe, Clovis a sunguleke ku lava ku ndlandlamuxa mindzilakana ya mfumo wakwe. Hi 486 C.E., u hlule muyimeri wo hetelela wa Rhoma le Gaul enyimpini ekusuhi ni muti wa Soissons. Ku hlula loku ku endle leswaku a fuma tindhawu hinkwato leti nga exikarhi ka nambu wa Somme, en’walungwini, ni nambu wa Loire, exikarhi ni le vupela-dyambu bya Gaul.

Munhu Loyi A A Ta Va Hosi

Ku hambana ni tinxaka tin’wana ta le Jarimani, Vafrank va tshame va ri vahedeni. Hambiswiritano,  ku tekana ka Clovis na Clotilda loyi a a ri n’wana wa hosi ya le Burgundy, ku byi kucetele swinene vutomi bya yena. Clotilda loyi a a ri Mukhatoliki la hisekaka u phikelerile a kucetela nuna wakwe leswaku a hundzuka. Hi ku ya hi matimu lama tsariweke hi lembe-xidzana ra vutsevu C.E. hi Gregory wa le Tours, a ku ri hi 496 C.E., hi nkarhi wa ku lwa ka Tolbiac (Zülpich, eJarimani) ni rixaka ra le Alemanni, laha Clovis a tshembiseke ku tshika vuhedeni loko Xikwembu xa Clotilda xo n’wi pfuna leswaku a hlula. Hambileswi masocha ya Clovis a ma ri kusuhi ni ku hluriwa, hosi ya Alemanni yi dlayiwile kutani masocha ya yona ma tinyiketa. Hi ku ya hi Clovis, Xikwembu xa Clotilda hi xona xi n’wi pfuneke leswaku a hlula. Vo tala va pfumela leswaku Clovis u khuvuriwe hi “Mukwetsimi” Remigius ekerekeni ya le Reims, hi December 25, 496 C.E. Hambiswiritano, van’wana va anakanya leswaku u khuvuriwe ndzhakunyana hi 498/9 C.E.

Matshalatshala ya Clovis yo teka mfumo wa le Burgundy le dzonga-vuxa a ma humelelanga. Kambe matshalatshala yakwe yo lwisana ni Mavisigoth ma humelerile loko hi 507 C.E., a va hlurile le Vouillé, ekusuhi ni le Poitiers, ku hlula loku nga endla leswaku a fuma tindhawu to tala ta le dzonga-vupela-dyambu bya Gaul. Hikwalaho ka ku hlula loku, Clovis u vekiwe ku va muyimeri wa Mfumo wa le Vuxeni wa Rhoma, ku nga Anastasius. Xisweswo u kume xikhundlha lexi tlulaka xa tihosi hinkwato ta le vupela-dyambu, naswona Mafurwa ya le Rhoma a ma teka vuhosi byakwe byi ri bya le nawini.

Leswi a a fuma ni tindhawu ta Vafrank lava tshamaka ekusuhi ni le Rhine evuxeni, Clovis u hundzule Paris wu va ntsindza wakwe. Eka malembe yakwe yo hetelela, u tiyise mfumo wakwe hi ku wu nyika nawu lowu tsariweke, lowu vuriwaka Lex Salica, a tlhela a hlengeleta huvo ya kereke le Orléans leswaku a ta hlamusela vuxaka bya Kereke ni Mfumo. Loko a fa, kumbexana hi November 27, 511 C.E., a ku ri yena ntsena hosi ya swifundzha swinharhu swa le Gaul.

The New Encyclopædia Britannica yi vula leswaku ku hundzuka ka Clovis a va Mukhatoliki ku ve “nkarhi wa nkoka ematin’wini ya le vupela-dyambu bya Yuropa.” Ha yini ku hundzuriwa ka hosi leyi a yi ri muhedeni ku ri ka nkoka? Mhaka ya kona hileswaku Clovis u hlawule Vukhatoliki tanihi leswi a a lwisana ni Vuarius.

Njhekanjhekisano Wa Vuarius

Kwalomu ka 320 C.E., Arius, mufundhisi wa le Aleksandriya, le Egipta u sungule ku dyondzisa tidyondzo letintshwa malunghana ni Vunharhu-un’we. Arius u arile leswaku N’wana a a ringana na Tatana. N’wana a a nga ta va Xikwembu kumbe a ringana na Tatana, tanihi leswi yena a nga na masungulo. (Vakolosa 1:15) Malunghana ni moya lowo kwetsima, Arius a a pfumela leswaku  a wu ri munhu kambe a wu nga ringani na Tatana ni N’wana. Dyondzo leyi, leyi hangalakeke swinene, yi vange ku kanetana lokukulu ekerekeni. Hi 325 C.E., eHubyeni ya Nicea, Arius u hlongoriwile etikweni naswona tidyondzo takwe ti yirisiwile. *

Kambe leswi a swi wu herisanga njhekanjhekisano. Ku kwetlembetana hi tidyondzo leti ku ye emahlweni ku ringana malembe ya kwalomu ka 60, laha tihosi leti landzeleke a ti seketela tidyondzo leti tona ti ti hlawulaka. Eku heteleleni, hi 392 C.E., Hosi Theodosius wo Sungula u endle leswaku Vukhatoliki lebyi nga enawini swin’we ni dyondzo ya byona ya Vunharhu-un’we byi va vukhongeri bya Mfumo wa Rhoma. Hi nkarhi lowu fanaka, Vagoth a va hundzuleriwe eka Vuarius hi Ulfilas, mubixopo wa Mujarimani. Tinxaka tin’wana ta Majarimani a ti hlwelanga ku amukela muxaka lowu wa “Vukreste.” *

Hi nkarhi wa Clovis, Kereke ya Khatoliki le Gaul a yi ri ekhombyeni. Mavisigoth lama nga swirho swa Vuarius a ma ringeta ku herisa Vukhatoliki hi ku lwisana ni ku siviwa ka vabixopo lava feke. Ku tlula kwalaho, kereke a yi ri enyimpini leyikulu ya ku lwisana ni vugwinehi bya vapapa vambirhi, laha vafundhisi va mintlawa leyi hambaneke a va dlayana eRhoma. Ku engetela eka mpfilumpfilu wolowo, vatsari van’wana va Khatoliki a va sungule mhaka ya leswaku lembe ra 500 C.E. a ri ta fungha ku hela ka misava. Hikwalaho, ku hundzuriwa ka muhluri la nga Mufrank a va Mukhatoliki a ku tekiwa tanihi xiendlakalo lexinene, lexi twarisaka “gidi ra malembe lerintshwa ra vakwetsimi.”

Kambe Clovis a a susumetiwa hi yini? Hambileswi a swi ri erivaleni leswaku ni mhaka ya vukhongeri a yi katseka, entiyisweni a a ri ni tipakani ta tipolitiki emianakanyweni yakwe. Hi ku hlawula Vukhatoliki, Clovis u rhandziwe hi Makhatoliki yo tala lama nga Mafurwa ya le Rhoma a tlhela a seketeriwa hi ntlawa wa vafundhisi lava nga ni nkucetelo. Leswi swi endle leswaku a kota ku lawula lava phikizanaka na yena eka swa tipolitiki. The New Encyclopædia Britannica yi vula leswaku “ku hlula ka yena tiko ra Gaul ku ve nyimpi ya ku ntshunxeka ejokweni ra vaxandzuki lava a va vengiwa va Vaarius.”

Kahle-kahle Clovis A A Ri Munhu Wa Muxaka Muni?

Emahlweni ka nkhuvo lowu veke kona hi 1996, bixopo-nkulu wa le Reims, ku nga Gérard Defois, u hlamusele Clovis tanihi “xikombiso xa munhu la ku kunguhateke hi vutshila ku hundzuka kakwe.” Hambiswiritano, n’wamatimu wa Mufurwa ku nga Ernest Lavisse u te: “Ku hundzuka ka Clovis a ku byi cincanga nikatsongo vumunhu byakwe; Evhangeli leyinene ni yo rhula a yi nghenanga embilwini yakwe.” N’wamatimu  un’wana u te: “Ematshan’weni yo gandzela Odin [xikwembu xa le Norse] u gandzele Kreste kambe a tshamisa sweswo a nga hundzuki.” Ku fana na Constantine loyi a nga hundzuka a va Mukreste hi vito ntsena, Clovis u sungule ku tiyisa vuhosi byakwe hi ku yayarhela vanhu hinkwavo lava a va lwisana ni vuhosi byakwe. U yayarhele “maxaka yakwe hinkwawo ni lawa a ma ri ya le kule.”

Endzhaku ka ku fa ka Clovis, ku sunguriwe ku endla mintsheketo yo n’wi endla mukwetsimi la nga ni ndhuma ematshan’weni ya nhenha leyi nga ni tihanyi. Mhaka ya Gregory wa le Tours, leyi tsariweke endzhakunyana ka lembe-xidzana, yi tekiwa tanihi matshalatshala lama kunguhatiweke yo fanisa Clovis na Constantine, hosi yo sungula ku amukela “Vukreste” ya le Rhoma. Naswona hi ku vula leswaku Clovis a a ri ni malembe ya 30 loko a khuvuriwa, swi tikomba onge Gregory u ringeta ku n’wi fanisa na Kreste.—Luka 3:23.

Endlelo rero ri yisiwe emahlweni hi lembe-xidzana ra vukaye hi Hincmar, bixopo wa le Reims. Hi nkarhi lowu tikereke a ti lwetana hi vanhu, matimu lawa a ma tsaleke malunghana ni bixopo wa le mahlweni ka yena, ku nga “Mukwetsimi” Remigius, kumbexana a ma tsaleriwa ku tlakusa kereke yakwe ni ku engetela rifuwo ra yona. Eka rungula rakwe u tsale leswaku tuva ro basa ri te ni xikutsu xa mafurha leswaku ri ta tota Clovis loko a khuvuriwa—ku nga leswi endlekeke loko Yesu a totiwa hi moya lowo kwetsima. (Matewu 3:16) Xisweswo Hincmar u kombise ku yelana exikarhi ka Clovis, Reims ni mufumi kutani a pfumelelana ni mhaka ya leswaku Clovis a a ri mutotiwa wa Hosi. *

Nkhuvo Lowu Nga Ni Njhekanjhekisano

Charles de Gaulle khale ka muungameri wa Mufurwa u tshame a ku: “Hi ku vona ka mina, matimu ya Furwa ma sungula eka Clovis, loyi a hlawuriweke ku va hosi ya le Furwa hi Vafrank, lava tekeke vito ra vona va ri nyika Furwa.” Kambe, a hi vanhu hinkwavo va pfumelelanaka ni mhaka leyi. Ku tlangeriwa ka malembe ya 1 500 Clovis a khuvuriwile ku vange njhekanjhekisano. Etikweni leri Kereke ni Mfumo swi hambanisiweke ximfumo ku sukela hi 1905, vo tala va sole ku hlanganyela ka Mfumo eka leswi a va swi teka swi ri ntirho wa vukhongeri. Loko huvo ya muti wa Reims yi tivise makungu ya ku hakelela xiteji lexi a xi ta tirhisiwa loko mupapa a endzile, ntlawa wo karhi wu lwisane ni xiboho xolexo ehubyeni. Van’wana a va vona onge kereke a yi ringeta ku pfuxa nhlohlotelo wa yona le Furwa. Xin’wana lexi rharhanganiseke nhlengeletano leyi a ku ri ku teka Clovis a ri xikombiso xa mulweri wa ntlawa wa National Front tlhelo musunguri wa mintlawa ya Makhatoliki.

Van’wana va sole nhlengeletano leyi hi ku ya hi matimu. Va vule leswaku ku khuvuriwa ka Clovis a ku hundzulanga Furwa ri va ra Makhatoliki, tanihi leswi vukhongeri lebyi ana se a byi dzime timitsu hi nkarhi wa Mafurwa ya le Rhoma. Naswona a va vula leswaku ku khuvuriwa kakwe a ku nga funghi ku tswariwa ka Furwa tanihi tiko. A va anakanya leswaku ku tswariwa ka rona ku vangiwe hi ku avanyisiwa ka mfumo wa Charlemagne hi 843 C.E., laha hosi yo sungula ya Furwa ku nga Charles la vuriwaka Bald, ku nga ri Clovis.

Malembe Ya 1 500 Ya Vukhatoliki

Vukhatoliki le Furwa byi fambisa ku yini namuntlha endzhaku ka malembe lama tlulaka 1 500, tanihi “n’wana wa xisati lonkulu wa Kereke”? Furwa ri ve tiko leri nga ni Makhatoliki lama khuvuriweke yo tala ku tlula ya matiko  hinkwawo, ku fikela hi 1938. Sweswi i tiko ra vutsevu, ri tluriwa hi matiko yo tanihi Philippines na United States. Hambileswi ku nga ni Makhatoliki ya 45 wa timiliyoni le Furwa, i 6 wa timiliyoni ntsena lama yaka nkarhi na nkarhi eXilalelweni xa wona. Nkambisiso wa sweswinyana exikarhi ka Mafurwa lama nga Makhatoliki wu paluxe leswaku 65 wa tiphesente ta wona “ma honisa dyondzo ya Kereke malunghana ni timhaka ta rimbewu,” naswona eka 5 wa tiphesente Yesu a hi wa “nkoka nikatsongo.” Mimboyamelo yo tano yo biha hi yona yi susumeteleke mupapa leswaku a vutisa hi nkarhi lowu a endzile ha wona le Furwa hi 1980, a ku: “N’wina Mafurwa, mi endle yini hi switshembiso leswi mi swi endleke loko mi khuvuriwa?”

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Mepe lowu nga eka tluka 27]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

MASAXON

Nambu wa Rhine

Nambu wa Somme

Soissons

Reims

Paris

GAUL

Nambu wa Loire

Vouillé

Poitiers

PYRENEES

MAVISIGOTH

Rhoma

[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

Ku khuvuriwa ka Clovis hi ku ya hi tsalwa ra voko ra lembe-xidzana ra vu-14

[Xihlovo Xa Kona]

© Cliché Bibliothèque nationale de France, Paris

[Xifaniso lexi nga eka tluka 28]

Ribye leri vatliweke leri kombisaka ku khuvuriwa ka Clovis (xifaniso xa le xikarhi) ehandle ka Kereke ya Reims, le Furwa

[Xifaniso lexi nga eka tluka 29]

Ku ya ka John Paul wa Vumbirhi le Furwa a ya tlangela ku khuvuriwa ka Clovis ku pfuxe njhekanjhekisano