Ku Omisa Ntsumbu Wa Mufi—Xana Swi Fanerile Eka Vakreste?

Loko a ri kusuhi ni ku fa, Yakobe, kokwa wa hina wo tshembeka u endle xikombelo lexi xo hetelela: “Ndzi lahleni ni vatata wa mina ebakweni leri nga ensin’wini ya Efroni lowa Muheti, ebakweni leri nga ensin’wini ya Makapela, lowu nga emahlweni ka Mamre etikweni ra Kanana.”—Genesa 49:29-31.

YOSEFA u yingise xikombelo xa tata wakwe hi ku endla mukhuva lowu a wu tolovelekile aEgipta hi nkarhi wolowo. U lerise “malandza yakwe, tin’anga, leswaku va tota tata wakwe hi mafurha yo sivela ku onhaka.” Hi ku ya hi rungula leri kumekaka eka Genesa ndzima 50, tin’anga ti hete masiku lama tolovelekeke ya 40 ti lunghiselela ntsumbu lowu. Ku omisiwa ka ntsumbu wa Yakobe ku endle leswaku swirho swa ndyangu lowukulu ni vanhu lava tlakukeke va le Egipta va nanayila eka mpfhuka wa tikhilomitara ta kwalomu ka 400 va yisa ntsumbu wa Yakobe le Hebroni a ya lahliwa kona.—Genesa 50:1-14.

Xana swi nga koteka leswaku ntsumbu wa Yakobe lowu omisiweke wu kumeka siku rin’wana? A swi tshembisi. Israyele a yi ri ndhawu leyi nga ni mati yo tala, leswi endlaka leswaku swi nga olovi ku yimbula swilo swo fana ni sweswo. (Eksoda 3:8) Swilo swa khale leswi endliweke hi ntsompfu ni ribye swi tele, kambe swo tala swa swilo leswi nga tiyangiki ngopfu swo tanihi malapi, madzovo ni mintsumbu leyi omisiweke a swi swi kotanga ku yimela ndzhongo ni ku cinca ka xiyimo xa ndhawu.

Kahle-kahle ku omisa ntsumbu a swi endlisiwa ku yini? A swi endliwa hi xivangelo xihi? Xana ni Vakreste va nga swi endla?

Xana Mukhuva Lowu Wu Sungule Kwihi?

Ku omisa ntsumbu a swi endleriwa ku hlayisa ntsumbu wa munhu kumbe wa xiharhi leswaku wu nga boli. Van’wamatimu va pfumela leswaku ku omisa ntsumbu ku sungule le Egipta, kambe ni Vaasiriya, Vaperesiya ni Vaskita va khale a va ri na wona mukhuva wolowo. Kumbexana ku hisekela ku omisa ntsumbu ku lumekiwe hileswi vanhu va kumeke mintsumbu leyi a yi lahliwe esaveni ra le mananga naswona a yi sirhelelekile hi ntumbuluko. Malahlelo yo tano a ma sivela ndzhongo ni moya leswaku swi nga fiki eka ntsumbu, xisweswo a wu nga hatli wu bola. Van’wana va anakanya leswaku ku omisa ntsumbu ku sungule loko mintsumbu yi ta kumiwa yi hlayisiwile eka natron (sodium carbonate), ku nga alkali leyi teleke le Egipta ni le tindhawini ta le kusuhi.

 Xikongomelo xa muomisi wa mintsumbu i ku kavanyeta ntirho wa tibakhteriya lowu sungulaka endzhakunyana ka loko munhu a file, ivi ti endla leswaku ntsumbu wu bola. Loko to siveriwa, ntsumbu wu ta tshika ku bola kumbe wu bola endzhaku ka nkarhi wo leha swinene. Ku laveka swilo swinharhu: ku endla leswaku ntsumbu wu vonaka onge wa ha hanya, ku sivela ku bola ni ku endla leswaku ntsumbu wu nga hlaseriwi hi switsotswana.

Vaegipta va khale a va omisa mintsumbu ngopfu-ngopfu hikwalaho ka swivangelo swa vukhongeri. Dyondzo ya vona ya vutomi bya le ndzhaku ka rifu a yi fambisana ni ku navela ka vona ka leswaku vafi va tshama va ri karhi va tirhisana ni lava hanyaka. A va pfumela leswaku mimiri ya vona a yi ta tirhisiwa hilaha ku nga heriki naswona a yi ta tlhela yi nyikiwa vutomi. Hambileswi ku omisa mintsumbu a ku tolovelekile, ku ta fikela sweswi, a ku si kumiwa rungula ra le Egipta leri hlamuselaka ndlela leyi a ku endliwa ha yona. Rungula leri hlamuselaka mhaka leyi i ra Herodotus n’wamatimu wa Mugriki wa lembe-xidzana ra vuntlhanu B.C.E. Hambiswiritano, ku vikiwe leswaku loko ku ringetiwa ku tirhisa vuthala lebyi nyikeriweke hi Herodotus, a ku vanga ni nhlanga yo baleka ngati.

Xana Vakreste Va Nga Swi Tirhisa?

Ntsumbu wa Yakobe wu omisiwe hi vanhu lava a va nga ri va vupfumeri lebyi fanaka ni bya yena. Kambe, ha swi tiva leswaku loko Yosefa a yisa ntsumbu wa tata wakwe eka tin’anga, a nga kombelanga leswaku va endla swikhongelo ni mihivahivana leyi kumbexana a yi fambisana ni ku omisa ntsumbu, tanihi leswi aEgipta a ku endliwa sweswo enkarhini wolowo. Yakobe na Yosefa a va ri vanhu va ripfumelo. (Vaheveru 11:21, 22) Hambileswi swi tikombaka ku nga ri xileriso xa Yehovha, ku hlayisiwa ka ntsumbu wa Yakobe a ku soriwi eMatsalweni. Ku omisa ntsumbu wa Yakobe a ku nga ri xikombiso lexi tiko ra Israyele kumbe vandlha ra Vukreste a ri fanele ri xi landzela. Entiyisweni, a ku na swileriso swo karhi leswi vulavulaka hi mhaka leyi eRitweni ra Xikwembu. Endzhaku ka loko ntsumbu wa Yosefa wu omisiwile le Egipta, mukhuva wolowo a ka ha vulavuriwanga ha wona eMatsalweni.—Genesa 50:26.

Mintsumbu ya vanhu leyi onhakeke leyi kumiweke emasirheni ya le Palestina yi kombisa leswaku a ku nga ri mukhuva wa Vaheveru ku omisa mintsumbu ya vafi leswaku yi tshama nkarhi wo leha. Hi xikombiso, ntsumbu wa Lazaro a wu nga omisiwanga. Hambileswi a a phutseriwe hi lapi, vanhu lava a va ri kona va karhatekile loko ku humesiwa xileriso xa ku susa ribye leri a ri pfale sirha. Leswi Lazaro se a ri ni masiku ya mune a file, makwavo wa yena wa xisati a a tiyiseka leswaku loko ku pfuriwa sirha ku ta va ni risema.—Yohane 11:38-44.

Xana ntsumbu wa Yesu Kreste wu omisiwile? Rungula ra Tievhangeli a ri yi seketeli mhaka leyi. Hi nkarhi wolowo, Vayuda a va tolovele ku tota ntsumbu hi mirhi ni mafurha yo nun’hwela loko va nga si wu lahla. Hi xikombiso, Nikodema u nyikele hi mirhi yo nun’hwela yo tala swinene leswaku ku totiwa ntsumbu wa Yesu. (Yohane 19:38-42) Ha yini ku tirhisiwe mirhi yo tarisa xileswi? Ku rhandza Yesu hi mbilu hinkwayo swin’we ni ku n’wi xixima swi nga ha va swi n’wi susumetele leswaku a humesa nyiko yo tano. A hi fanelanga hi gimeta hileswaku ku tirhisiwa ko tano ka mirhi a ku endleriwa ku hlayisa miri wa yena leswaku wu nga boli.

Xana Mukreste u fanele a lwisana ni mukhuva wa ku omisa ntsumbu wa mufi? Loko hi anakanya kahle, ku omisa ntsumbu ko va ku hlwerisa swilo leswi nga papalatekiki. Hi vumbiwe hi ntshuri, naswona loko hi fa hi tlhelela entshurini. (Genesa 3:19) Kambe munhu la feke u ta tshama nkarhi wo tanihi kwihi a nga si lahliwa? Loko swirho swa ndyangu ni vanghana va huma ekule naswona va navela ku vona ntsumbu, a swi kanakanisi leswaku ntsumbu wakwe wu fanele wu hlayisiwa hi ndlela yo karhi.

Kutani, hi ku ya hi Matsalwa a ku na xilaveko xa  ku karhateka loko nawu wa laha u tshamaka kona wu lava leswaku ntsumbu wu hlayisiwa kumbe loko swi laviwa hi swirho swa ndyangu. Vafi “a va tivi nchumu nikatsongo.” (Eklesiasta 9:5) Loko va ri emianakanyweni ya Xikwembu, va ta pfuxeriwa ku ya hanya emisaveni leyintshwa leyi xi yi tshembiseke.—Yobo 14:13-15; Mintirho 24:15; 2 Petro 3:13.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 31]

KU OMISA NTSUMBU KA LE NKARHINI LOWU HUNDZEKE NI KA SWESWI

Le Egipta wa khale, ku omisa ntsumbu a ku titshege hi xiyimo xa ndyangu. Ndyangu lowu fumeke kumbexana a wu hlawula maendlelo lama landzelaka:

A ku tirhisiwa ntsompfu leswaku ku kokiwa byongo byi humesiwa hi tinhompfu. Endzhaku ka sweswo, xipalapala a xi totiwa swidzidzirisi leswi faneleke. Goza leri landzelaka a ku ri ku humesiwa ka swirho hinkwaswo swa le ndzeni handle ka mbilu ni tinso. Loko va lava ku humesa leswi nga ekhwirini a va fanele va ri handzula, kambe leswi a swi tekiwa swi ri xidyoho. Leswaku va hetisisa mhaka leyi yo tika, vaomisi va mintsumbu va le Egipta a va lava munhu la vuriwaka muhandzuri leswaku a ta handzula ntsumbu. Loko a heta ku handzula ntsumbu a a namba a baleka hi ku hatlisa, hikuva la endlaka sweswo a a xupuriwa hi ku rhukaniwa a tlhela a khandliwa hi maribye.

Loko leswi nga ekhwirini se swi humesiwile, khwiri a ri hlantswiwa hi vukheta. N’wamatimu Herodotus u tsarile: “A va tata khwiri hi mira lowu tengeke swinene lowu kandziweke, lowu nga ni cassia, ni muxaka wun’wana ni wun’wana wa mirhi yo nun’hwela handle ka murhi wa risuna, kutani va rhunga laha ku handzuriweke kona.”

Endzhaku ka sweswo, ntsumbu a wu humesiwa mati lama nga eka wona hi ku wu loveka eka natron ku ringana masiku ya 70. Endzhaku ka sweswo, ntsumbu a wu hlantswiwa kutani wu phutseriwa kahle hi lapi. Lapi ra kona a ri totiwa mafi lama a ma tirha tanihi vurimba, kutani ntsumbu lowu omisiweke a wu vekiwa ebokisini ra pulanga leri sasekisiweke swinene leri a ri endleriwe ku hoxa ntsumbu.

Namuntlha, ku omisa ntsumbu ku nga endliwa hi nkarhi wo koma swinene. Hi ntolovelo ku endliwa hi ku nghenisa swihalaki leswi eneleke swo sivela ku onhaka emisiheni, ekhwirini ni le xifuveni. Hi ku famba ka nkarhi ku endliwe swihalaki swo hambana-hambana ku tirhisiwa swona. Hambiswiritano, hikwalaho ka ku chipa ni vuhlayiseki, endlelo leri tirhisiwaka ngopfu ra ku hlayisa ntsumbu hi leri vuriwaka formaldehyde.

[Xifaniso]

Bokisi ra nsuku ra Hosi Tutankhamen