Nchumu Wa Nkoka Swinene Ku Tlula Rifuwo Ra Le Egipta

MUXE u hlayiwa exikarhi ka vanhu lava dumeke swinene ematin’wini. Tibuku ta mune ta Bibele—ku sukela eka Eksoda ku ya eka Deteronoma—ti vulavula hi ndlela leyi Xikwembu xi tirhisaneke ha yona ni tiko ra Israyele hi nkarhi lowu Muxe a a ri murhangeri wa rona. Hi yena a va rhangeleke eka Riendzo ra vona ro huma aEgipta, a a ri muhlanganisi wa ntwanano wa Nawu naswona u kongomise Vaisrayele va ya fika endzilakaneni wa Tiko leri Tshembisiweke. Muxe u kulele endyangwini wa Faro, kambe u vekiwe ku va murhangeri wa vanhu va Xikwembu, a va muprofeta, muavanyisi a tlhela a va mutsari la huhuteriweke hi Xikwembu. Kambe, ‘a a ri munhu wo rhula ku tlula vanhu hinkwavo.’—Tinhlayo 12:3.

Swilo swo tala leswi Bibele yi swi hlamuselaka mayelana na Muxe, hi leswi humeleleke eka malembe ya yena ya 40 yo hetelela, ku sukela loko tiko ra Israyele ri ntshunxiwa evuhlongeni ku fikela loko Muxe a fa a ri ni malembe ya 120. Loko a ri ni malembe ya 40 ku ya eka 80, a a ri murisi eMidiyani. Kambe buku yin’wana yi ri, “kumbexana xiphemu lexi tsakisaka swinene xa vutomi bya yena, lexi hi nga riki na vuxokoxoko bya xona,” i xa malembe ya yena ya 40 yo sungula ku sukela eku tswariweni ka yena ku fikela loko a baleka aEgipta. Xana i yini leswi hi nga swi kumaka malunghana ni nkarhi lowu? Xana ndlela leyi Muxe a kurisiweke ha yona, yi nga ha va yi byi khumbe njhani vumunhu bya yena? Hi yihi minkucetelo leyi a langutaneke na yona? Hi yihi mintlhontlho leyi a nga ha vaka a langutane na yona? Xana swilo leswi hinkwaswo swi nga hi dyondzisa yini?

Vuhlonga Bya Le Egipta

Buku ya Eksoda yi vula leswaku Faro u sungule ku chava Vaisrayele hi ku vona ndlela leyi va andzaka ha yona aEgipta. Hi ku anakanya leswaku a a ta va ‘tlharihela,’ u ringete ku hunguta nhlayo ya vona hi ku va endla mahlonga, va himeteriwa hi tindhuna leti va langutelaka—va rhwexiwa mindzhwalo yo tika, va pfuva misava va tlhela va pimeriwa ku endla switina swo karhi hi siku.—Eksoda 1:8-14; 5:6-18.

Ndlela leyi tiko ra Egipta leri Muxe a tswaleriweke eka rona, ri hlamuseriwaka ha yona, yi pfumelelana kahle ni matimu. Matsalwa ya khale swin’we ni swifaniso leswi nga eka sirha rin’wana, swi hlamusela ndlela leyi mahlonga a ma foroma switina ha yona eka lembe-xidzana ra vumbirhi B.C.E. kumbe emahlweni ka rona. Tindhuna leti a ti langutela ntirho wa ku foroma switina, a ti hlela mahlonga  ya madzana-dzana hi mintlawa ya vanhu va 6 ku ya eka 18, leyi nga ni foromani. A ku ceriwa misava yo endla switina naswona byanyi a byi tleketliwa byi yisiwa laha switina swi foromiwaka kona. Vatirhi lava humaka eka tinyimba to hambana-hambana a va ka mati, kutani va pfuva misava ni byanyi hi swikomu. Switina a swi nga foromiwi a swo chuluriwa kunene. Vatirhi a va rhwala joko leri nga ni switina leswi omisiweke hi dyambu, va swi yisa laha ku akiwaka kona, minkarhi yin’wana a va famba endhawini leyi khupukelaka. Varhangeri lava va nga Vaegipta, lava khomeke tinhonga, a vo titshamela kumbe va famba-famba va vona loko ntirho wu ya emahlweni.

Buku yin’wana ya khale ya tinkota, yi kombisa leswaku vatirhi va 602 va forome switina swa 39 118, leswi vulaka leswaku munhu un’we u forome switina swa 65 hi siku rero. Naswona buku yin’wana ya lembe-xidzana ra vu-13 B.C.E. yi ri: “Vanhu lava a va endla . . . switina leswi va pimeriweke swona siku ni siku.” Swilo leswi hinkwaswo swi fambisana kahle ni ntirho lowu Vaisrayele a ku languteriwe leswaku va wu endla hilaha swi hlamuseriweke hakona ebukwini ya Eksoda.

Ntshikilelo a wu yi hungutanga nhlayo ya Vaheveru. Ematshan’weni ya sweswo, “loko [Vaegipta] va va tshikilela ngopfu, a va ya va andza ngopfu . . . , lerova va va ni ku chava lokukulu hikwalaho ka vana va Israyele.” (Eksoda 1:10, 12) Kutani Faro a lerisa tinsungukati ta Vaheveru leswaku n’wana un’wana ni un’wana wa mufana wa Muisrayele loyi a ha ku tswariwaka, a dlayiwa, endzhaku a lerisa vanhu vakwe hinkwavo leswaku na vona va endla tano. Hi nkarhi lowu wo chavisa, Yokebedi na Amirama va tswale n’wana wo saseka wa mufana, ku nga Muxe.—Eksoda 1:15-22; 6:20; Mintirho 7:20.

A Tumbetiwa, A Kumiwa Kutani A Hlayisiwa

Vatswari va Muxe va honise xileriso xa Faro xa ku dlaya vana lava ha ku velekiwaka kutani va tumbeta xifanyetana xa vona. Xana va endle leswi ku nga khathariseki vakamberi lava a va hamba va hlota tincece? A hi tiyiseki. Hambiswiritano, endzhaku ka tin’hweti tinharhu vatswari va Muxe a va nga ha ta swi kota ku n’wi tumbeta. Mana wakwe loyi a a nga tivi leswaku a nga endla yini, u endle bokisi hi papirasi kutani a ri tota hi ntita, ku endlela leswaku ri nga ngheniwi hi mati kutani a n’wi lata endzeni ka rona. Ku nga ha vuriwa leswaku Yokebedi u xi yingisile xileriso xa Faro xa ku teka n’wana un’wana ni un’wana wa Muheveru loyi a ha ku tswariwaka a n’wi hoxa enambyeni wa Nayili, hambiloko a nga endlanga swona leswi a swi languteriwile. Sesi wa Muxe, Meriyamu, a a tshamela ekusuhi ni kwalaho a n’wi rindza.—Eksoda 1:22–2:4.

Leswaku Yokebedi a a lava leswaku Muxe a kumiwa hi n’wana wa Faro loko a ta, a ta hlamba enambyeni, kumbe e-e, a hi swi tivi, kambe sweswo hi leswi nga humelela. N’wana wa hosi u swi vonile leswaku n’wana loyi, a a ri n’wana wa Vaheveru. Xana a ta endla yini? Xana a a ta landza xileriso xa tata wakwe, kutani a lerisa leswaku a dlayiwa? Doo, u endle hilaha vavasati vo tala va endlaka hakona hi ntumbuluko. U n’wi twele vusiwana.

Hi ku copeta ka tihlo, Meriyamu se a a fikile. U n’wi vutisile: ‘Xana ndzi nga ku vitanela wansati wa  Muheveru leswaku a ta ku wundlela n’wana loyi ke?’ Van’wana va anakanya leswaku mhaka leyi yo va xitori. Sesi wa Muxe a a nga pfumelelani ni xileriso xa Faro, loyi yena ni vatsundzuxi vakwe va kunguhateke ku va ‘tlharihela’ eka ndlela leyi va tirhisanaka ni Vaheveru ha yona. Kambe, vuhlayiseki bya Muxe byi tiyisekisiwe ntsena loko n’wana wa hosi a pfumelelana ni kungu ra sesi wakwe. N’wana wa Faro u te, “famba,” hiloko Meriyamu a ya vitana mana wakwe. Hikwalaho ka ntwanano lowu wo hlamarisa, Yokebedi u hiriwile leswaku a kurisa n’wana wa yena, a ri karhi a sirheleriwe hi nawu.—Eksoda 2:5-9.

Ntwela-vusiwana lowu n’wana wa hosi a wu kombiseke, wu hambana swinene ni tihanyi ta tata wakwe. A a swi tiva kahle leswaku n’wana loyi i wa rixaka rihi. Kambe ntwela-vusiwana lowu humaka embilwini wu endle leswaku a n’wi teka a va n’wana wakwe, naswona ku pfumela ka yena leswaku a kurisiwa hi wansati wa Muheveru, swi kombisa leswaku a a nga ri na xona xihlawuhlawu lexi tata wakwe a a ri na xona.

Ku Kurisiwa Ni Ku Dyondzisiwa Ka Yena

Yokebedi “a teka n’wana a ya n’wi wundla. N’wana a kula. Hiloko a n’wi tisa eka n’wana wa Faro kutani a va n’wana wa yena.” (Eksoda 2:9, 10) Bibele a yi vuli leswaku Muxe u hete nkarhi wo tanihi kwihi a ri ni vatswari va yena. Van’wana va anakanya leswaku u tshame na vona kukondza a tshika ku mama—a ri ni malembe mambirhi kumbe manharhu—kambe swi nga ha endleka a hete nkarhi wo leha a ri na vona. Buku ya Eksoda yo vula ntsena leswaku a “kula” a ri ni vatswari va yena, kambe a yi boxi leswaku u hete malembe mangani a ri na vona. Handle ko kanakana Amirama na Yokebedi va tirhise nkarhi lowu leswaku va dyondzisa n’wana wa vona leswaku i Muheveru ni ku n’wi dyondzisa hi Yehovha. Leswaku va swi kotile ku nghenisa ripfumelo ni ku rhandza vululami embilwini ya Muxe, sweswo a swi ta vonaka hi ku famba ka nkarhi.

Loko se a tlhelela eka n’wana wa Faro wa nhwanyana, Muxe u dyondzisiwe “vutlhari hinkwabyo bya Vaegipta.” (Mintirho 7:22) Leswi swi katsa vuleteri lebyi endleke Muxe a fanelekela ntirho wa le ka hulumendhe. Tidyondzo ta Vaegipta a ti katsa tinhlayo, jometiri, ntivo-vuaki, ntivo-vuxongi ni sayense. Handle ko kanakana, vandyangu wa le vuhosini swi nga ha endleka va lave leswaku a dyondzisiwa ni vukhongeri bya le Egipta.

Swi nga ha endleka leswaku Muxe a a ri ni vana van’wana va le vuhosini loko a kuma dyondzo leyi yo hlawuleka. Van’wana lava a va kuma dyondzo leyi yo hlawuleka, i “vana va tihosi ta matiko mambe, lava va rhumeriweke kumbe va thumbiweke va ta aEgipta leswaku va ta ‘hluvukisiwa’ kutani va tlhelela emakaya va ya fuma hi ku tirhisa” leswi va swi dyondzeke eka Faro. (The Reign of Thutmose IV, hi Betsy M. Bryan) Swi nga ha endleka leswaku tindhawu to hlayisa vana ta le vuhosini a ti dyondzisa vantshwa leswaku va fanelekela ku tirha etihubyeni. * Matsalwa lama kovotliweke ya le nkarhini wa Mfumo wa le Xikarhi wa le Egipta ni le nkarhini wa Mfumo Lowuntshwa, ma kombisa leswaku valanguteri vo hlayanyana va Faro swin’we ni tindhuna-nkulu ta hulumendhe a va ha vitaniwa leswaku i “Vana Lava Humaka eVuhlayiselweni Bya Vana” hambiloko se va kurile.

Vutomi bya le vuhosini a byi ta va ndzingo eka Muxe. A ku ri ni rifuwo, vulovolovo ni ku xiximeka. A byi tlhela byi va ndzingo emhakeni ya ku tikhoma lokunene. Xana Muxe a ta endlisa ku yini? Xana a a ta wu veka kwihi ntshembo wakwe? Xana a a ta titeka a ri mugandzeri wa Yehovha, xaka ra Vaheveru lava tshikileriweke, kumbe a a ta hlawula vulovolovo bya mfumo wa Egipta?

 Ku Endla Xiboho Xa Nkoka

Loko Muxe a ri ni malembe ya 40, naswona hi nkarhi lowu a a fanele se a ri Muegipta wa xiviri, ‘u sukile a ya vona mintirho yo nonon’hwa leyi vamakwavo a va yi endla.’ Leswi a swi endleke hi nkarhi wolowo swi kombisa leswaku a a nga yelanga ku ya valanga ntsena; a a navela ku va pfuna. U vone Muegipta a ri karhi a ba Muheveru, hiloko a nghenelela, a dlaya muxanisi wa kona. Xiendlo lexi xi kombisa leswaku minkarhi hinkwayo Muxe a a ehleketa hi vamakwavo. Handle ko kanakana, wanuna loyi a dlayiweke a a ri ndhuna ya tiko leyi a yi ri karhi yi endla ntirho wa yona. Hi ku vona ka Vaegipta, Muxe a a fanele a tshembeka swinene eka Faro. Kambe, lexi endleke Muxe a teka goza leri, i ku rhandza ka yena vululami, ku nga mfanelo leyi a yi kombiseke hi siku leri landzelaka loko a holovela Muheveru loyi a himetela makwavo hi tihanyi. Muxe a a navela ku ntshunxa Vaheveru evuhlongeni bya tihanyi, kambe loko Faro a vona ndlela leyi a xandzukeke ha yona kutani a ringeta ku n’wi dlaya, Muxe u boheke ku balekela eMidiyani.—Eksoda 2:11-15; Mintirho 7:23-29. *

Nkarhi lowu Muxe a a lava ku ntshunxa vanhu va Xikwembu ha wona a wu nga fambisani ni wa Yehovha. Hambiswiritano, matshalatshala ya yena a ma kombisa leswaku u ni ripfumelo. Vaheveru 11:24-26 yi ri: “Hi ripfumelo Muxe, loko a kurile, u ale ku vuriwa n’wana wa N’wa-Faro, a hlawula ku xaniseka ni vanhu va Xikwembu ku ri ni ku tiphina hi xidyoho swa nkarhinyana.” Hikwalaho ka yini? “Hikuva u langute ndzhukano wa Kreste wu ri rifuwo lerikulu ku tlula xuma xa le Egipta; hikuva a a languta swinene-nene eku nyikiweni ka hakelo.” Ku tirhisiwa ka rito leri nge “Kreste” eka Muxe, leri vulaka “mutotiwa,” swa fanela swinene hikuva hi ku famba ka nkarhi u kume xiavelo xo hlawuleka lexi humaka eka Yehovha hi ku kongoma.

Wa nga anakanya hi mhaka leyi! Phela ndlela leyi Muxe a kurisiweke ha yona hi leyi a yi kumiwa ntsena hi vana va le vuhosini aEgipta. Dyondzo leyi a yi ta endla leswaku a kuma ntirho wa kahle swinene ni ku tshama emafurheni, kambe hinkwaswo a nga swi amukelanga. Eka yena, emfun’weni wa Faro lowa mutshikileri, a ku nga ri na nchumu lowu antswaka ku tlula ku rhandza Yehovha ni ku rhandza vululami. Ku tiva ka yena switshembiso leswi Xikwembu xi swi tshembiseke vakokwa wakwe, ku nga Abrahama, Isaka na Yakobe ni ku anakanyisisa ha swona, swi endle leswaku Muxe a hlawula ku endla ku rhandza ka Xikwembu. Leswi swi endle leswaku Yehovha a kota ku tirhisa Muxe leswaku a endla ntirho wo hlawuleka swinene, eku hetisiseni ka switshembiso swa Yena.

Hinkwerhu hi langutane ni ntlhontlho wo hlawula swilo leswi nga swa nkoka swinene. Swi nga ha endleka na wena u langutane ni ntlhontlho wo tika ku fana na Muxe. Xana u ta yi tshika mikhuva yo karhi kumbe vulovolovo byo karhi, hambiloko u ta lahlekeriwa swinene? Loko u langutane ni ntlhontlho wo karhi, tsundzuka leswaku Muxe u teke ku va munghana wa Yehovha swi ri swa nkoka swinene ku tlula rifuwo ra le Egipta, naswona a nga tisolanga.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 11]

Ntirho Wo Kurisa N’wana Wa Munhu Un’wana

Hi ntolovelo vamanana va timamisela vana va vona. Hambiswiritano, eka buku leyi nge Journal of Biblical Literature, xidyondzi lexi vuriwaka Brevard Childs xi vula leswaku “minkarhi yin’wana eka mindyangu ya le vuhosini [eka matiko ya le Dzonga-vupela-dyambu bya Asia ni ya le N’walungu-vuxa bya Afrika] a ku thoriwa munhu leswaku a kurisa n’wana. Mukhuva lowu a wu tlhela wu tirhisiwa ngopfu loko manana a nga swi koti ku mamisa n’wana wakwe kumbe loko mana wa n’wana a nga tiviwi. Munhu la thoriweke a a kurisa n’wana a tlhela a n’wi mamisa ku fikela loko ku hela nkarhi lowu a nga ta va a vekeriwe wona.” Ku ni matsalwa yo hlayanyana ya khale swinene, ya le matikweni ya Dzonga-vupela-dyambu bya Asia ni ya le N’walungu-vuxa bya Afrika, lama vulavulaka hi mintwanano yo kurisela munhu n’wana. Matsalwa lawa ma nyikela xitiyisekiso malunghana ni mukhuva lowu a wu tolovelekile ku sukela hi nkarhi wa Vasumer ku ya fika eku heleni ka nkarhi wa Magriki aEgipta. Swilo leswi matsalwa lawa ma talaka ku swi boxa i vanhu lava katsekaka, nkarhi lowu muwundli a nga ta wu heta a ri karhi a kurisa n’wana, swipimelo swa ntirho wa kona, swakudya leswi a swi dyiwa hi n’wana, ndziho lowu nga ta humesiwa loko ntwanano lowu wu tshoviwa, miholo ni ndlela leyi miholo yi nga ta humesiwa ha yona. Childs u vula leswaku hi ntolovelo, “munhu a a wundla n’wana nkarhi wo ringana malembe mambirhi ku ya eka manharhu. Muwundli a a kurisela n’wana ekaya ra yena, kambe nkarhi wun’wana a a fanele a yisa n’wana eka n’wini wakwe leswaku a ya n’wi vona.”

[Swifaniso leswi nga eka tluka 9]

Fambiselo ro endla switina ra le Egipta a ri cincanga ku sukela enkarhini wa Muxe, hilaha swi kombisiweke hakona eka xifaniso lexi xa khale

[Swihlovo Swa Kona]

Above: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.; below: Erich Lessing/Art Resource, NY