Mhaka Ya Vutomi

Ku Tiyisiwa Hi Vumakwerhu Bya Hina Bya Misava Hinkwayo

HI KU VULA KA THOMSON KANGALE

Hi April 24, 1993, ndzi rhambiwe ku ya va kona loko ku nyiketeriwa rhavi lerintshwa, leri nga ni miako ya 13, eLusaka, le Zambia. Leswi ku famba a swi nga ndzi oloveli, makwerhu un’wana wa xisati wa Mukreste, loyi a hi valangisa eka muako lowu, u ndzi vutise hi tintswalo a ku, “Xana u nga swi tsakela leswaku ndzi ku khomela xitulu, leswaku minkarhi yin’wana u ta kota ku wisa?” Ndzi muntima naswona yena i mulungu, kambe sweswo a nga ri na mhaka na swona. Ndzi susumeteleke ku n’wi khensa hi mbilu hinkwayo hikuva tintswalo ta yena ti endle leswaku ndzi kota ku valanga muako hinkwawo wa rhavi.

EMALEMBENI lama hundzeke, mintokoto yo fana ni leyi yi tsakise mbilu ya mina, yi tlhela yi ndzi tiyisekisa leswaku enhlengeletanweni ya Vukreste ya Timbhoni ta Yehovha, ku ni rirhandzu leri Kreste a vuleke leswaku valandzeri vakwe va xiviri va ta vonaka ha rona. (Yohane 13:35; 1 Petro 2:17) Mi nge ndzi mi chumbutela leswaku swi tise ku yini leswaku ndzi tolovelana ni Vakreste lava le ndzhaku hi 1931, hi lembe leri va twariseke ku navela ka vona ku tiviwa hi vito leri sekeriweke eBibeleni, leri nge Timbhoni ta Yehovha.—Esaya 43:12.

Vutirheli Bya Mina Byo Sungula eAfrika

Hi November 1931, a ndzi ri ni malembe ya 22 hi vukhale naswona a ndzi tshama eKitwe, exifundzheni lexi vuriwaka Copperbelt, lexi kumekaka eRhodesia N’walungu (laha sweswi ku nga Zambia). Munghana wa mina loyi a ndzi tlanga na yena bolo ya milenge, hi yena a ndzi hlanganiseke  ni Timbhoni. Ndzi ye eka yin’wana ya minhlangano ya tona ndzi tlhela ndzi tsalela rhavi leri nga eCape Town, eAfrika Dzonga, ndzi kombela ku rhumeriwa buku leyi pfunaka ku dyondza Bibele leyi nge, The Harp of God. * Buku leyi a yi tsariwe hi Xinghezi, kutani a swi ndzi tikela ku yi twisisa tanihi leswi ririmi leri a ndzi nga ri tivi kahle.

Xifundzha xa Copperbelt, lexi nga empfhukeni wa tikhilomitara ta kwalomu ka 240 edzonga-vupela-dyambu bya Tiva ra Bangweulu, ekusuhi ni laha ndzi kuleleke kona, a xi thola vanhu vo tala vo huma eka swifundzha swin’wana, lava a va tirha emigodini ya koporo. Mintlawa yo hambana-hambana ya Timbhoni a yi hlangana kwalaho minkarhi hinkwayo leswaku yi va ni dyondzo ya Bibele. Hi ku famba ka nkarhi, ndzi rhurhile eKitwe ndzi ya edorobeni leri nga ekusuhi ra Ndola, laha ndzi nga fika ndzi hlanganyela ni ntlawa wa Timbhoni. Hi nkarhi wolowo, a ndzi ri murhangeri wa xipano xa bolo ya milenge, lexi vitaniwaka Prince of Wales. Nakambe a ndzi tirha ekaya ra mulungu la nga mininjhere wa khamphani ya African Lakes Corporation, leyi yi nga ni switolo etindhawini to hambana-hambana eAfrika xikarhi.

A ndzi nga dyondzanga ku ya kwihi naswona Xinghezinyana lexi a ndzi xi tiva a ndzi xi dyondze eka valungu lava a ndzi tirha eka vona. Hambiswiritano, a ndzi navela ku yisa tidyondzo ta mina emahlweni naswona ndzi endle xikombelo xo dyondza exikolweni xa Plumtree, eRhodesia Dzonga (sweswi ku nga Zimbabwe). Hambiswiritano, hi nkarhi wolowo, ndzi tlhele ndzi tsalela rhavi ra le Cape Town. Ndzi va tivise leswaku ndzi yi kumile buku leyi nge The Harp of God naswona a a ndzi navela ku tirhela Yehovha nkarhi hinkwawo.

Ndzi hlamarile loko ndzi kuma nhlamulo ya vona leyi nge: “Ha swi tlangela leswi u navelaka ku tirhela Yehovha. Hi ku khutaza leswaku u khongela hi mhaka leyi, naswona Yehovha u ta ku pfuna leswaku u wu twisisa ku antswa ntiyiso, u ta tlhela a ku kumela ndhawu leyi u nga ta n’wi tirhela u ri eka yona.” Endzhaku ko hlaya papila leri hi ku phindha-phindha, ndzi vutise Timbhoni ti nga ri tingani leswaku ndzi nga endla yini. Ti te: “Loko hakunene u swi rhandza ku tirhela Yehovha, u nga ha yima-yimi, sungula sweswi.”

Ndzi khongele hi mhaka leyi vhiki hinkwaro naswona eku heteleleni ndzi kunguhate ku tshika tidyondzo ta mina ta xikolo kutani ndzi ya emahlweni ni dyondzo ya mina ya Bibele ni Timbhoni. Hi lembe leri tlhandlamaka, hi January 1932, ndzi kombise ku tinyiketela ka mina eka Yehovha Xikwembu hi ku khuvuriwa ematini. Endzhaku ka loko ndzi rhurhile eNdola ndzi ya edorobeni ra le kusuhi ra Luanshya, ndzi hlangane na Jeanette, la nga mupfumeri-kulorhi, kutani hi tekana hi September 1934. Loko hi tekana, Jeanette ana se a ri ni n’wana wa mufana ni wa nhwanyana.

Hakatsongo-tsongo, ndzi endle nhluvuko hi tlhelo ra moya, naswona hi 1937 ndzi nghenele vutirheli bya nkarhi hinkwawo. Endzhakunyana ka sweswo, ndzi hlawuriwe ku va nandza la famba-fambaka, loyi sweswi a vitaniwaka mulanguteri wa xifundzha. Valanguteri lava famba-fambaka  va endzela mavandlha ya Timbhoni ta Yehovha leswaku va ma tiyisa hi tlhelo ra moya.

Ku Chumayela eMalembeni Ya Khale

Hi January 1938, ndzi komberiwe ku endzela hosi ya muntima, leyi vitaniwaka Sokontwe, leyi kombeleke leswaku Timbhoni ta Yehovha ti yi endzela. Ndzi fambe masiku manharhu hi xikanyakanya leswaku ndzi ya fika laha yi tshamaka kona. Loko ndzi yi byele leswaku ndzi rhumeriwe eka yona malunghana ni papila leri yi ri tsaleleke hofisi ya hina ya le Cape Town, yi tlangele hi mbilu ya yona hinkwayo.

Ndzi fambe hi yindlu ni yindlu, ndzi endzela vanhu lava yi va fumaka, ndzi tlhela ndzi va rhambela endhawini leyi vuriwaka insaka (ku nga ntsendzele). Hiloko ndzi vulavula ni ntshungu lowu lowu hlengeletaneke. Leswi swi endle leswaku ndzi sungula tidyondzo to tala ta Bibele. Hosi ya muti lowu swin’we ni matsalana wa yona, hi vona vo sungula ku va valanguteri va mavandlha ya kwalaho. Namuntlha ku ni mavandlha yo tlula 50 exifundzheni lexi, lexi sweswi xi vitaniwaka Samfya.

Ku sukela hi 1942 ku ya eka 1947, a a ndzi tirha exifundzheni lexi nga ekusuhi ni Tiva ra Bangweulu. A a ndzi heta masiku ya khume ndzi tirha ni vandlha ha rin’we. Leswi vachumayeri va timhaka ta moya a va nga talanga, hi titwe hilaha Hosi ya hina Yesu Kreste, a titweke hakona, loko a ku: “Ina, ntshovelo i wukulu, kambe vatirhi a hi vangani. Hikokwalaho, kombelani N’wini wa ntshovelo leswaku a rhumela vatirhi entshovelweni wakwe.” (Matewu 9:36-38) Hi nkarhi wolowo, ku famba-famba a swi tika, kutani hi ntolovelo Jeanette a a sala eLuanshya ni vana, loko mina ndzi endzela mavandlha. Hi nkarhi wolowo, mina na Jeanette a hi ri ni vana van’wana vambirhi, kambe un’wana wa vona u fe a ri ni khume ra tin’hweti.

Hi minkarhi yoleyo timovha ni mapatu a swi nga talanga. Siku rin’wana ndzi teke riendzo ra tikhilomitara to tlula 200, hi xikanyakanya xa Jeanette. Minkarhi yin’wana loko ndzi fanele ndzi tsemakanya xinambyana, a a ndzi pakatsa xikanyakanya emakatleni, ndzi xi khoma hi voko rin’we ivi lerin’wana ndzi hlambela ha rona. Nhlayo ya Timbhoni yi engeteleke hi ndlela leyi hlamarisaka le Luanshya, naswona hi 1946, lava veke kona eXitsundzuxweni xa rifu ra Kreste a va ri 1 850.

Ku Kanetiwa eNtirhweni Wa Hina

Siku rin’wana hi nkarhi wa Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, khomixinara wa xifundzha xa le Kawambwa, u ndzi vitanile kutani a ku: “Ndzi lava leswaku u tshika ku tirhisa tibuku ta Sosayiti ya Watch Tower hikuva sweswi ti yisiriwile. Kambe ndzi nga ku nyika switirho leswi u nga swi tirhisaka leswaku u tsala tibuku tin’wana leti u nga ti tirhisaka eka ntirho wa wena.”

Ndzi hlamule ndzi ku: “Ndzi enerisekile hi tibuku leti hi nga na tona. A ndza ha lavi tin’wana.”

Hiloko a ku: “Wa tlanga wena, a wu ma tivi Maamerika, (hi nkarhi wolowo tibuku ta hina a ti kandziyisiwa eUnited States). Ma ta ku lahla.”

Hiloko ndzi ku: “Lava ndzi tirhisanaka na vona a va nge ndzi lahli.”

Kutani u vutisile: “Xana a wu nge swi koti ku khutaza mavandlha ya n’wina leswaku ma humesa minyikelo yo pfuna enyimpini hilaha vukhongeri byin’wana byi endlaka hakona?”

Ndzi n’wi hlamule ndzi ku: “Ntirho wolowo i wa vanhu lava tirhelaka mfumo.”

U te: “Hikwalaho ka yini u nga yi ekaya, u ya anakanyisisa hi mhaka leyi?”

Ndzi angule ndzi ku: “Eka Eksoda 20:13 na 2 Timotiya 2:24, Bibele yi hi lerisa leswaku hi nga tshuki hi dlaya hambi ku ri ku lwa.”

Hambileswi ndzi tshikiweke ndzi famba, hi ku famba ka nkarhi ndzi vitaniwile hi khomixinara wa xifundzha xa doroba ra Fort Rosebery, leri sweswi ri vitaniwaka Mansa. U te: “Ndzi ku vitanele ku ku byela leswaku hulumendhe yi ti yirisile tibuku ta n’wina.”

Ndzi te: “Ina, ndzi yi twile mhaka leyi.”

“Kutani u fanele u ya emavandlheni ya n’wina hinkwawo, u byela vanhu lava u gandzelaka na vona leswaku va tisa tibuku hinkwato haleno. Wa swi twa xana?”

Ndzi te: “Wolowo a hi ntirho wa mina. I ntirho wa vanhu lava tirhelaka hulumendhe.”

Ku Hlangana Loku Nga Languteriwangiki Loku Tswaleke Mihandzu

Endzhaku ka nyimpi, hi hambete hi chumayela. Hi 1947, a ndza ha ku heta ku endzela vandlha rin’wana emutini lowu vitaniwaka Mwanza, loko ndzi vutisa laha ndzi nga xavaka kona tiya. Ndzi lerisiwe ku ya ekaya ra Nkul. Nkonde, laha a ku ri ni  kamara leri ku nweriwaka tiya eka rona. Nkul. Nkonde ni nsati wakwe, va ndzi amukele hi malwandla. Ndzi kombele Nkul. Nkonde leswaku loko ndzi ri karhi ndzi nwa tiya, yena a hlaya ndzima leyi nge, “Tihele, I Ndhawu Leyi U Wisaka Eka Yona U Ri Ni Ntshembo,” leyi nga ebukwini leyi nge “Let God Be True.”

Loko se ndzi hete ku nwa tiya ndzi n’wi vutisile: “Xana u ri yini hi tihele?” Hi ku hlamarisiwa hi leswi a swi hlayeke, u sungule ku dyondza Bibele ni Timbhoni naswona hi ku famba ka nkarhi u khuvuriwile swin’we ni nsati wakwe. Hambileswi a tshikeke Vumbhoni, nsati wakwe ni vana a va byi tshikanga. Kahle-kahle, un’wana wa vana va yena, Pilney, wa ha tirha erhavini ra Timbhoni ta Yehovha eZambia. Hambileswi mana wa Pilney se a dyuhaleke swinene, kambe wa ha ri Mbhoni leyi tshembekeke.

Ku Tshamanyana eAfrika Vuxa

Rhavi ra hina leri nga eRhodesia N’walungu, leri simekiweke eku sunguleni ka lembe ra 1948, le Lusaka, ri ndzi avele ku ya tirha eTanganyika (sweswi ku nga Tanzania). Mbhoni yin’wana yi helekete mina ni nsati wa mina, eka riendzo ra hina leri eka rona a hi fanele hi khandziya tintshava ni swintshabyana hi milenge. Riendzo leri ri hi tekele masiku manharhu naswona a ri karharisa. Leswi mina a ndzi rhwale bokisi ra tibuku, nsati wa mina a a rhwale swiambalo swa hina naswona Mbhoni leyin’wana a yi rhwale swo etlela ha swona.

Loko hi fika eMbeya hi March 1948, hi fike hi tirha swinene leswaku hi pfuna vamakwerhu va endla mindzulamiso leswaku va fambisana swinene ni tidyondzo ta Bibele. Hi xikombiso, endhawini yoleyo vanhu a va hi tiva hi ri ma-Watchtower. Hambileswi vito leri nge Timbhoni ta Yehovha ri amukeriweke hi vamakwerhu, kambe a va nga ri tirhisi. Ku engetela kwalaho, Timbhoni tin’wana a ti fanele ti tshika mikhuva yin’wana leyi fambisanaka ni ku xixima vafi. Kambe nchumu lowu a wu tika ngopfu ku wu endla eka vo tala, a ku ri ku tsarisa vukati bya vona ximfumo, va endla leswaku byi xiximeka eka vanhu hinkwavo.—Vaheveru 13:4.

Hi ku famba ka nkarhi ndzi ve ni lunghelo ra ku tirha etindhawini tin’wana ta Afrika Vuxa, ku katsa ni le Uganda. Ndzi hete kwalomu ka tsevu wa mavhiki ndzi ri aEntebbe ni le Kampala, laha vo tala va pfuniweke leswaku va tiva ntiyiso wa Bibele.

Ndzi Rhambiwa Ku Ya eDorobeni Ra New York

Endzhaku ka ku tirha nkarhinyana le Uganda, ndzi fike eDar es Salaam, ku nga ntsindza wa Tanganyika, eku sunguleni ka lembe ra 1956. Loko ndzi fika kwalaho, papila leri humaka eyindlu-nkulu ya Timbhoni ta Yehovha, a ri ndzi rindzile. A ri ndzi byela leswaku ndzi lunghiselela ku ya eNew York, ndzi ya entsombanweni wa misava hinkwayo lowu nga ta khomiwa ku sukela hi July 27 ku ya eka August 3, 1958. A ndzi tsake ndzi tsaka ni swikunwana.

Loko siku ro famba ri fika, mina ni mulanguteri un’wana la famba-fambaka, ku nga Luka Mwango, hi khandziye xihaha-mpfhuka hi suka eNdola hi ya eSalisbury (sweswi ku nga Harare), Rhodesia Dzonga, ku suka kwalaho hi ya eNairobi, le Kenya. Ku suka kwalaho hi ye eLondon, le Nghilandhi, laha hi nga fika hi amukeriwa hi malwandla. Loko hi ya eku etleleni hi vusiku lebyi hi fikeke ha byona eNghilandhi, a hi tsakile swinene, hi ri karhi hi vulavula hi ndlela leyi hina vantima hi amukeriweke ha yona hi malwandla, hi valungu. Leswi swi hi khutaze ngopfu.

Eku heteleleni hi fike eNew York, laha ntsombano wu khomeriweke kona. Siku rin’wana entsombanweni lowu, ndzi nyikele xiviko xa ntirho wa  Timbhoni ta Yehovha ta le Rhodesia N’walungu. Hi siku rero vanhu lava a va ri kona, a va ri kwalomu ka 200 000, eTimbaleni ta Polo, le Dorobeni ra New York ni le Xitediyamu xa Yankee. Vusiku byebyo a ndzi byi phahanga hikuva a ndzi ehleketa hi lunghelo leri ndzi veke na rona entsombanweni.

Makhati ma nga ri mangani, ntsombano wu herile, kutani hi tlhelela ekaya. Loko hi ri eriendzweni ro ya ekaya, hi tlhele hi kombisiwa malwandla lamakulu hi vamakwerhu va le Nghilandhi. Vun’we lebyi hi byi voneke exikarhi ka vanhu va Yehovha, ku nga khathariseki muvala kumbe rixaka ra vona, a hi nge byi rivali nikatsongo!

Ntirho Swin’we Ni Miringo

Hi 1967, ndzi vekiwe ku va nandza wa muganga—mutirheli loyi a endzelaka swifundzha. Hi nkarhi wolowo, nhlayo ya Timbhoni ta le Zambia, yi engeteleke yi tlula 35 000. Hi ku famba ka nkarhi, leswi rihanyo ra mina a ri nga ha nyawuli, ndzi tlhele ndzi averiwa ku va mulanguteri wa xifundzha eCopperbelt. Eku heteleleni, Jeanette, u sungule ku vabya naswona hi December 1984, u file a tshembekile eka Yehovha.

Endzhaku ka rifu rakwe, ndzi karhateke ngopfu loko swirho swa ndyangu wa ka vona swi ndzi lumbeta leswaku hi mina ndzi nga n’wi dlaya hi ku n’wi loya. Kambe vanhu van’wana lava a va tiva vuvabyi bya Jeanette naswona va vulavuleke ni dokodela wa yena, va hlamusele swirho swa ndyangu ntiyiso wa mhaka. Ku tlhele ku ta ndzingo wun’wana. Maxaka man’wana a ma lava leswaku ndzi fambisana ni mukhuva wa xintu lowu vuriwaka ukupyanika. Endhawini leyi ndzi humaka eka yona, mukhuva lowu wu koxa leswaku loko munhu a feriwa hi munghana wakwe wa vukati, u fanele a va ni vuxaka bya rimbewu ni xaka ra le kusuhi ra mufi. Kambe a ndzi pfumelanga.

Eku heteleleni, ntshikilelo wa maxaka wu herile. Ndzi tsake ngopfu hileswi Yehovha a ndzi pfuneke leswaku ndzi yima ndzi tiya. Endzhaku ka loko ku hele n’hweti ku sukela nsati wa mina a lahliwile, makwerhu un’wana wa xinuna u te eka mina kutani a ku: “Makwerhu Kangale, u ve xikhutazo lexikulu eka hina hi nkarhi wa rifu ra nsati wa wena hikuva ku hava nchumu ni wun’we lowu nga fambisaniki ni ku rhandza ka Xikwembu, lowu u wu endleke. Hi ku khensa ngopfu.”

Ntshovelo Wo Hlamarisa

Sweswi se ku hele malembe ya 65 ku sukela loko ndzi sungule vutirheli bya nkarhi hinkwawo, tanihi Mbhoni ya Yehovha. Eka malembe lawa hinkwawo, swi ndzi tsakise ngopfu ku vona madzana ya mavandlha ma simekiwa, ni ku akiwa ka Tiholo to tala ta Mfumo etindhawini leti ndzi tshameke ndzi tirha eka tona ndza ha ri mulanguteri la famba-fambaka! Hi 1943 a ku ri ni Timbhoni ta kwalomu ka 2 800, kambe sweswi hi engeteleke hi va vahuweleri va Mfumo vo tlula 122 000 eZambia. Ina, n’wexemu vanhu vo tlula 514 000 va ve kona eXitsundzuxweni etikweni leri, leri nga ni vaaka-tiko lava nga ehansi ka 11 wa timiliyoni.

Sweswi Yehovha wa ha ndzi hlayisile. Loko ndzi lava vutshunguri, makwerhu la nga Mukreste u ndzi yisa exibedlhele. Mavandlha ma ha ndzi rhamba leswaku ndzi nyikela tinkulumo, kutani leswi swa ndzi khutaza swinene. Vandlha leri ndzi hlanganyelaka eka rona ri hlela leswaku vamakwerhu va xisati va Vakreste va ndzi basisela yindlu, naswona vamakwerhu va xinuna va ndzi heleketa eminhlanganweni vhiki ni vhiki. Ndza swi tiva leswaku a ndzi nga ta wu kuma nkhathalelo wo fana ni lowu wa rirhandzu loko a ndzi nga ri nandza wa Yehovha. Ndza n’wi khensa hi leswi a hambeteke a ndzi tirhisa evutirhelini bya nkarhi hinkwawo ni hi vutihlamuleri byo tala lebyi ndzi byi byarheke ku ta fika sweswi.

A ndza ha voni kahle, naswona loko ndzi ya eHolweni ya Mfumo, ndzi wisa ko tala endleleni. Nkwama wa mina wa tibuku se wa ndzi tikela masiku lawa, kutani ndza wu vevukisa hi ku humesa tibuku leti ndzi nga taka ndzi nga ti tirhisi eminhlanganweni. Vutirheli bya mina bya nsimu, ndzi tala ku byi endla hi ku fambisa tidyondzo ta Bibele ni lava taka ekaya ra mina. Kambe, ndza tsaka loko ndzi anakanya hi malembe lawa ma hundzeke, ni ku vona ku andza loku hlamarisaka loku veke kona! Ndzi tirhe ensin’wini leyi eka yona, marito ya Yehovha lama tsariweke eka Esaya 60:22, ma hetisekeke hi ndlela leyi xiyekaka. Yona yi ri: “Lontsongo u ta va gidi, kasi lontsongo ngopfu u ta va tiko ra matimba. Mina Yehovha, ndzi ta swi hatlisisa hi nkarhi wa swona.” Ina, ku andza koloko ndzi ku vonile ku humelela, ku nga ri laha Zambia ntsena ni le misaveni hinkwayo. *

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Swifaniso leswi nga eka tluka 24]

Thomson a ri emahlweni ka muako wa rhavi ra le Zambia

[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

Rhavi ra Zambia namuntlha