Alexander Wa Vutsevu—Mupapa Loyi Varhoma Va Nga N’wi Rivaliki

“LOKO ku khumbiwa vito ra Alexander wa Vutsevu, Makhatoliki ma sala ma ninginisa ni tinhloko.” (Geschichte der Päpste seit dem Ausgang des Mittelalters [Matimu Ya Vapapa Ku Sukela Eku Heleni Ka Malembe Ya Le Xikarhi]) “Mahanyelo yakwe a ma nga rhandziwi hi munhu . . . Xikhundlha xa yena xi tise ndzhukano eKerekeni. Lava voneke mahanyelo ya va ka Borgia va vule leswaku a ma bihe hi ndlela leyi tsemaka nhlana, lerova ni namuntlha vanhu va ha rila ha wona, hambileswi se ku hundzeke malembe yo tlula mune wa madzana.”—L’Église et la Renaissance (1449-1517) (Kereke Na Renaissance).

Ha yini tibuku teto ta matimu leti xiximiwaka leti vulavulaka hi Kereke ya Rhoma Khatoliki, ti tirhisa marito yo tlhava swonghasi loko ti vika hi ta mupapa ni ndyangu wa ka vona? Xana a va lo onha yini loko va ta soriwa hi ndlela yoleyo? Nkombiso lowu endliweke eRhoma (ku sukela hi October 2002 ku fikela hi February 2003) lowu vuriwaka I Borgia—l’arte del potere (Va Ka Borgia—Vutshila Bya Vulawuri), a wu vulavula hi timfanelo leti vapapa va tinyikeke tona, ngopfu-ngopfu Rodrigo Borgia, kumbe Alexander wa Vutsevu (mupapa ku sukela hi 1492 ku fikela hi 1503).

Ndlela Leyi A Kumeke Xikhundlha Ha Yona

Rodrigo Borgia u velekiwe hi 1431 endyangwini lowu tivekaka ngopfu eJátiva, emfun’weni wa Aragon, laha sweswi ku nga Spain. Malume wa yena Alfonso de Borgia, loyi a a ri bixopo wa le Valencia, u n’wi hlawulele tidyondzo exikolweni, a endla leswaku Rodrigo a kuma swikhundlha swa vufundhisi (laha a a holeriwa). Loko a ri ni malembe ya 18, Rodrigo loyi se a a ri mufundhisi-nkulu ehansi ka vukongomisi bya Alfonso, u rhurhele eItaly, laha a fikeke a dyondzela vugqweta. Loko Alfonso a va Mupapa Calixtus wa Vunharhu, u endle leswaku Rodrigo ni ntukulu wakwe un’wana va va vafundhisi-nkulu. Pere Lluís Borgia u nyikiwe xikhundlha xa vulawuri emadorobeni yo hambana-hambana. Hi ku hatlisa Rodrigo u ve xandla xa muungameri wa kereke, ku nga xikhundlha lexi a tirheke eka xona ehansi ka vapapa vo hambana-hambana, leswi endleke leswaku a kuma swikhundlha swin’wana swa muholo wa le henhla, a tihlengeletela mali yo tala, a va ni vulawuri lebyikulu a tlhela a hanya emafurheni.

Rodrigo a a tlharihile, a a ri xivulavuri lexikulu, museketeri wa ntivo-vuxongi, naswona a a ti fikelela tipakani ta yena. Kambe a a ri ni swigangu swo tala, lerova u kume vana va mune ni xigangu xa yena lexikulu, van’wana a va kuma ni swigangu leswin’wana. Rodrigo a nga ma tshikanga mahanyelo yakwe, hambileswi a tshinyiweke hi Mupapa Pius wa Vumbirhi hikwalaho ka “vudlakuta” byakwe ni ku “rhandza ku titsakisa ku tlula mpimo.”

 Loko Mupapa Innocent wa Vunhungu a fa hi 1492, vafundhisi-nkulu va kereke va hlanganile leswaku va hlawula loyi a nga ta n’wi tlhandlama. Ntiyiso hileswaku Rodrigo Borgia, u xavelele vafundhisi-kulobye leswaku va n’wi vhotela, a va tshembisa rifuwo ni swikhundlha, hiloko a vhoteriwa ku va Mupapa Alexander wa Vutsevu. Xana u va hakele hi yini lava n’wi vhoteleke? U va nyike swikhundlha leswi tlakukeke swa vufundhisi, tiyindlu ta swimbindzimbindzi ni leta manyunyu, xikhundlha xa ku lawula madoroba, vutshamo bya tinghwendza ni tikereke ta muganga wo karhi, laha mali ya kona a vo nusa kunene. A swi hlamarisi leswi mutsari un’wana wa matimu ya tikereke a vuleke leswaku nkarhi wa vulawuri bya Alexander wa Vutsevu “wu tise ndzhukano lowukulu eKerekeni ya Rhoma.”

A A Fana Ni Tihosi

Hikwalaho ka nkucetelo wakwe tanihi murhangeri wa kereke, Alexander wa Vutsevu u hoxe xandla eku timeleni ka mholovo ya tiko ra Spain ni ra Portugal, lawa a ma lwetana hi tindhawu leti a ta ha ku kumeka ematikweni ya Amerika. Nkucetelo wakwe wu endle leswaku a va murhangeri wa swifundzha swa vapapa enkaveni wa tiko ra Italy, naswona a a fuma ku fana ni hosi ya le nkarhini wa Renaissance. Xisweswo, Alexander wa Vutsevu, ku fana ni vapapa va le mahlweni ka yena ni va le ndzhaku ka yena, a a fuma hi ku fumbarherisa, a nyika va ka vona swikhundlha, naswona ku ehleketiwa leswaku ku ni lava a va yiseke endzhongweni.

Eminkarhini leyi ya hasahasa, matiko a ma lwetana hi tindhawu ta le Italy, naswona mupapa a a nghene hi nhloko eka nkwetlembetano lowu. U endle marhengu ya politiki, a pfuxa vuxaka a tlhela a byi dlaya, a endlela ku kuma vulawuri lebyi engetelekeke ni ku kumela vana vakwe swikhundlha swa le henhla, naswona a a lava leswaku ndyangu wa ka Borgia wu va ni ndhuma ku tlula mindyangu hinkwayo. N’wana wa yena Juan, loyi a tekeke makwavo wa hosi ya le Castile, u nyikiwe vuhosi bya le Gandía, le Spain. N’wana wa yena un’wana loyi a vuriwaka Jofré, u teke ntukulu wa hosi ya le Naples.

Loko mupapa a lava ku tiyisa vuxaka bya yena ni tiko ra Furwa, u herise xitshembiso xa vukati exikarhi ka n’wana wakwe wa malembe ya 13 la vuriwaka Lucrezia na wanuna wa ndhuma wa le Aragon, a endla leswaku n’wana wakwe a tekiwa hi xaka ra hosi ya le Milan. Loko vukati byebyo byi tsandzeka ku hetisisa swikongomelo swakwe swa politiki, mupapa u kume xivangelo lexi nga twaliki xa ku byi herisa, a endla leswaku Lucrezia a tekana na Alfonso wa le Aragon, loyi a a ri xirho xa ndyangu lowu lwelaka vuhosi. Hi nkarhi lowu fanaka, buti wa Lucrezia, la vuriwaka Cesare Borgia, jaha ra nsele leri a ri lava swikhundlha, u endle vuxaka na Louis wa Vukhume-mbirhi wa le Furwa, naswona ku tekana ka makwavo wakwe na wanuna wa le Aragon ku ve mhaka leyi khomisaka tingana. Xana a a ta endla yini? Buku yin’wana yi vula leswaku Alfonso wa vanhu “u vavisiwe hi vavanuna va mune lava a va lava ku n’wi dlaya eswitepisini swa kereke ya St. Peter. Loko a ha hlakarhela, u hetisiwe hi un’wana wa malandza ya Cesare hi ku n’wi tlimba nkolo.” Mupapa loyi a a lava vuxaka lebyintshwa lebyi nga ta n’wi vuyerisa, u endle leswaku Lucrezia, loyi se a a ri ni malembe ya 21, a nghenela vukati bya vunharhu hi ku tekana na n’wana wa hosi ya matimba ya le Ferrara.

Cesare u hlamuseriwe tanihi munhu “wo homboloka, loyi a a rhandza ku halata ngati.” Hambileswi tata wa Cesare a n’wi nyikeke xikhundlha xa ku va mufundhisi-nkulu a ha ri ni malembe ya 17, a a fanelekela ngopfu timhaka ta nyimpi ku ri ni ta kereke, tanihi leswi a a ri ni mano ni ku rhandza swikhundlha, naswona a a fana ni van’wana hi vungungundzwana byakwe. Loko a tshike vufundhisi, u tekane na n’wana wa hosi ya le Furwa, kutani a nyikiwa vuhosi bya le Valentinois. Kutani, hi ku pfuniwa hi masocha ya le Furwa, u sungule  tsima ro hlasela ni ku dlaya valawuri endhawini ya le n’walungwini wa Italy leswaku yi va ehansi ka yena.

Leswaku tiko ra Furwa ri ya emahlweni ri seketela Cesare hi masocha ya rona leswaku a fikelela swikongomelo swa yena leswi engetelekeke, mupapa u pfumelelane na Louis wa Vukhume-mbirhi wa le Furwa leswaku a tshika nsati wakwe hi tindlela ta mano leti nga ta vuyerisa yena, kutani a tekana na Anne wa le Brittany, leswi endleke leswaku wansati loyi a n’wi nyika tindhawu tin’wana ti va ehansi ka mfumo wa yena. Kahle-kahle, hi ku vula ka buku yin’wana, mupapa “u onhe vito ra Kereke a tlhela a tlula milawu hi xikongomelo xo kumela va ndyangu wakwe swikhundlha.”

Ku Soriwa Ka Mahanyelo Yo Biha Ya Mupapa

Mahanyelo yo biha ya va ka Borgia ma endle leswaku va va ni valala va tlhela va soriwa. Kahle-kahle mupapa a a honisa lava n’wi solaka, kambe loyi a nga kotangiki ku n’wi honisa i Girolamo Savonarola. A a ri nghwendza ya le Dominic, muchumayeri la hisekaka tlhelo murhangeri wa politiki wa le Florence. U sole manyala lawa a ma endliwa hi ndyangu wa mupapa kun’we ni mupapa hi byakwe ni mafumelo yakwe, a koxa leswaku mupapa a susiwa exitulwini naswona ku va ni ku cinca etimhakeni ta vurhangeri bya kereke. Savonarola u vule hi rito ra le henhla a ku: “N’wina varhangeri va Kereke, . . . nivusiku mi ya eswigangwini swa n’wina ivi nimixo mi ya endla magandzelo.” Endzhaku u te: “[Varhangeri volavo] va fana ni nghwavava, ndhuma ya vona yi tise ndzhukano eKerekeni. Kahle-kahle a va yi pfumeli dyondzo ya Vukreste.”

Mupapa u ringete ku pfala Savonarola nomu hi ku n’wi tshembisa leswaku u ta n’wi nyika xikhundlha xa ku va mufundhisi-nkulu, kambe yena u arile. Eku heteleleni Savonarola u hlongoriwile ekerekeni, a khomiwa, a xanisiwa leswaku a tisola, kutani a hayekiwa a tlhela a hisiwa, kumbexana hikwalaho ka leswi a a lwisana ni mafumelo ya mupapa kumbe hikwalaho ka leswi a a chumayela swona.

Swivutiso Swa Nkoka

Swiendlakalo leswi swi pfuxa swivutiso swa nkoka. Xana swiendlo sweswo swa vukanganyisi ni mahanyelo ya mupapa swi nga hlamuseriwa njhani? Xana van’wamatimu va swi hlamusela njhani? Va ni mavonelo yo hambana.

Vo tala va pfumela leswaku Alexander wa Vutsevu a a kuceteriwa hi xiyimo xa nkarhi wa yena. Va anakanya leswaku leswi a swi endleke etipolitikini ni le kerekeni a swi vangiwa hileswi a a lava ku kondletela ku rhula exikarhi ka vanhu ni matiko, naswona a a lava ku tiyisa vuxaka bya yena ni vanhu lava a va ta sirhelela xikhundlha xakwe tanihi mupapa ni ku endla leswaku varhangeri va Vujagana va yima swin’we va lwisana ni nxungeto wa tiko ra Turkey.

Kambe ku vuriwa yini hi mahanyelo yakwe? Xidyondzi xin’wana xi te: “Ku sukela eku sunguleni Kereke yi ve ni Vakreste vo homboloka ni vafundhisi lava nga pfuniki nchumu. Sweswo a swi hlamarisi hikuva Kreste u swi vule swi nga si endleka; u fanise Kereke yakwe ni nsimu ya koroni leyinene, laha ku milaka ni mfava, kumbe rikoka leri phaseke tinhlampfi letinene ni leti nga riki tinene, tanihi leswi na yena a tshikeke Yudasi a va un’wana wa vaapostola vakwe.” *

Xidyondzi lexi xi ya emahlweni xi ku: “Tanihi leswi xin’wetsin’wetsi xi nga lahlekeriwiki hi ntikelo wa xona loko xi hoxiwa eka ntsompfu lowu kurheke, ni xidyoho xa mufundhisi a xi nge onhi . . . dyondzo leyi a yi dyondzisaka. . . . Nsuku wu tshama wu ri nsuku, ku nga khathariseki leswaku mavoko lama wu khoma-khomaka ma basile kumbe ma thyakile.” N’wamatimu un’wana wa timhaka ta Makhatoliki u vula leswaku loko swi ta  emhakeni ya Alexander wa Vutsevu, Makhatoliki lama rhandzaka ku endla leswinene a ma fanele ma yingise xitsundzuxo lexi Yesu a xi nyikeke vadyondzisiwa vakwe malunghana ni vatsari ni Vafarisi, a ku: ‘Endlani leswi va swi vulaka ku nga ri leswi va swi endlaka.’ (Matewu 23:2, 3) Kambe, xana wena wa swi pfumela sweswo hakunene?

Xana Lebyi I Vukreste Bya Ntiyiso?

Yesu u siye nkongomiso wo olova wo vona Vakreste va nomu: “Mi ta va vona hi mihandzu ya vona. A swi endleki leswaku vanhu va kha madiriva emitweni kumbe makuwa eswigatlwini, a hi swona ke? Hi ku fanana murhi wun’wana ni wun’wana lowunene wu humesa mbhandzu lowunene, kambe murhi wun’wana ni wun’wana wo bola wu humesa mbhandzu lowu nga pfuniki nchumu; murhi lowunene a wu nge tswali mbhandzu lowu nga pfuniki nchumu, hambi ku ri murhi wo bola a wu nge humesi mbhandzu lowunene. Kutani, kahle-kahle vanhu volavo mi ta va vona hi mihandzu ya vona.”—Matewu 7:16-18, 20.

Xana varhangeri va vukhongeri va le malembeni lama hundzeke ni va namuntlha va wu landzerile ntila wa Vukreste bya ntiyiso, lowu sunguriweke hi Yesu kutani wu tekeleriwa hi valandzeri va yena va ntiyiso? A hi kambisiseni timhaka timbirhi ntsena—ku katseka ka vona eka tipolitiki ni mahanyelo ya vona.

Yesu a a nga ri hosi ya misava. A a hanya vutomi byo olova lerova u kale a vula leswaku a a nga ri na ndhawu “yo veka nhloko yakwe.” Mfumo wa yena a ‘wu nga ri xiphemu xa misava leyi,’ kutani vadyondzisiwa va yena a va nga fanelanga ‘va va xiphemu xa misava, tanihi leswi na yena a nga ri xiphemu xa misava.’ Xisweswo Yesu a nga pfumelanga ku hlanganyela etimhakeni ta tipolitiki ta le nkarhini wa yena.—Matewu 8:20; Yohane 6:15; 17:16; 18:36.

Kambe, xana a hi ntiyiso leswaku minhlangano ya vukhongeri yi tolovele ku tihlanganisa ni valawuri va tipolitiki leswaku yi kuma vulawuri ni rifuwo, hambileswi sweswo swi vangeke leswaku vanhu van’wana va xaniseka? Xana a hi ntiyiso leswaku vafundhisi vo tala va hanya emafurheni, kasi vunyingi bya vanhu va vona byi hanya hi rikoko ra xilondza?

Yakobo, makwavo wa Yesu hi manana u te: “Vavasati va vuoswi, xana a mi swi tivi leswaku ku va ni xinakulobye ni misava i vulala ni Xikwembu? Hikokwalaho, mani na mani la lavaka ku va nakulobye wa misava u tiendla nala wa Xikwembu.” (Yakobo 4:4) Ha yini a va “nala wa Xikwembu”? Yohane wo Sungula 5:19 yi ri: “Misava hinkwayo yi le hansi ka matimba ya lowo homboloka.”

N’wamatimu un’wana wa le nkarhini wa ndyangu wa ka Borgia, u vula leswi landzelaka hi mahanyelo ya Alexander wa Vutsevu: “Mahanyelo yakwe a ma bole ngopfu. A a nga ri na tingana naswona a a nga tshembeki, a a nga ri na ripfumelo. A a lawuriwa hi makwanga lamakulu, a tinavelela swilo swa le henhla a tlhela a va ni nsele wa noyi, naswona a a lwela leswaku vana vakwe vo tala va va ni swikhundlha swa le henhla.” I ntiyiso leswaku Borgia a hi yena ntsena mufundhisi la endleke sweswo.

Xana Matsalwa ma ri yini hi mahanyelo yo tano? Muapostola Pawulo u vutisile a ku: “Xana a mi swi tivi leswaku vanhu lava nga lulamangiki a va nge yi dyi ndzhaka ya mfumo wa Xikwembu? Mi nga xisiwi. Loko ti ri timbhisa, kumbe . . . vaoswi, kumbe . . . vanhu va makwanga . . . va nga ka va nga yi dyi ndzhaka ya mfumo wa Xikwembu.”—1 Vakorinto 6:9, 10.

Xikongomelo xin’wana xa nkombiso lowu veke kona ku nga ri khale le Rhoma lowu vulavulaka hi va ka Borgia, a ku ri “ku twisisa vanhu lava nga ni ndhuma hi ku ya hi xiyimo xa nkarhi lowu va hanyeke eka wona . . . ku nga ri ku basisa vito ra vona kumbe ku va vona nandzu.” Entiyisweni, swi siyeriwe vahlaleri leswaku va tiendlela xiboho. Kutani, xana wena u fikelela xiboho xihi?

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

Rodrigo Borgia, Mupapa Alexander wa Vutsevu

[Xifaniso lexi nga eka tluka 27]

Lucrezia Borgia u tirhisiwe hi tata wakwe leswaku a kuma matimba lama engetelekeke

[Xifaniso lexi nga eka tluka 28]

Cesare Borgia a a rhandza xikhundlha naswona a a tele vungungundzwana

[Xifaniso lexi nga eka tluka 29]

Girolamo Savonarola u hayekiwile a tlhela a hisiwa hikwalaho ka leswi a a nga tshiki ku vula ntiyiso erivaleni