‘Loko U Sindzisiwa Ku Endla Ntirho’

“HE NANDZUWE! Tshika leswi u swi endlaka hi nomu lowu, u ta haleno u ta ndzi rhwalela ndzhwalo lowu.” Xana u anakanya leswaku Muyuda la khomekeke hi swin’wana a a ta va a angule njhani hi lembe-xidzana ro sungula loko socha ra Murhoma ri n’wi byela sweswo? EDyondzweni yakwe ya le Ntshaveni, Yesu u khutazile: “Loko un’wana loyi a nga ni vulawuri a ku sindzisa ku endla ntirho wo famba khilomitara yin’we, famba na yena tikhilomitara timbirhi.” (Matewu 5:41) Xana vayingiseri va Yesu a va ta yi twisisa njhani ndzayo yoleyo? Naswona yi fanele yi vula yini eka hina namuntlha?

Leswaku hi kuma nhlamulo, hi fanele hi twa hi ta mintirho leyi bohaka ya le minkarhini ya khale. Vaaki va le Israyele va le nkarhini wa Yesu a va wu tolovele ngopfu mukhuva wolowo.

Ntirho Lowu Bohaka

Vumbhoni bya ntirho lowu bohaka (kumbe ku tirha u nga hakeriwi) le Near East byi kombisa leswaku wu sungule hi lembe-xidzana ra vu-18 B.C.E. Matsalwa ya vukongomisi ya le Alalakh, ku nga muti wa Siriya wa khale ma vulavula hi mintlawa ya vanhu lava hulumendhe a yi va tirhisa hi ku va sindzisa. Le Ugarit, eribuweni ra Siriya, vatirhi va le masin’wini a va tirhisiwa hi nkani handle ka loko hosi yi va tsetselela.

Ina, vanhu lava hluriweke hakanyingi a va tirhisiwa hi ku sindzisiwa. Vaaveri va ntirho va le Egipta va sindzise Vaisrayele ku va mahlonga ya vona va endla switina. Endzhakunyana, Vaisrayele va tirhise vaaki va le Kanana lava a va tshama eTikweni leri Tshembisiweke, naswona Davhida na Solomoni va swi yise emahlweni swiendlo leswi fanaka.—Eksoda 1:13, 14; 2 Samuwele 12:31; 1 Tihosi 9:20, 21.

Loko Vaisrayele va kombele ku va ni hosi, Samuwele u va byele leswi hosi a yi ta va ni mfanelo ya ku swi koxa eka vona. A yi ta teka malandza ya yona ma ya va vagadi va makalichi ni va tihanci, va rima va tlhela va tshovela, va endla matlhari ni swin’wana. (1 Samuwele 8:4-17) Hambiswiritano, loko ku akiwa tempele ya Yehovha, loko vanhu vambe va tirhisiwa hi nkani, “a va kona eka vana va Israyele lava Solomoni a va vekeke va va mahlonga; hikuva a va ri valwi vakwe va nyimpi ni malandza yakwe, ni tihosana takwe ni tindhuna ta swandla swa vafambisi vakwe va nyimpi ni varhangeri, ni vachayeri vakwe va makalichi ni vagadi vakwe va tihanci.”—1 Tihosi 9:22.

Loko ku ri Vaisrayele lava a va tirha ku aka, 1 Tihosi 5:13, 14 yi ri: “Hosi Solomoni a hambeta a humesa lava va endlaka ntirho wo sindzisiwa etikweni hinkwaro ra Israyele; lava va endlaka ntirho wo sindzisiwa va va vavanuna va 30 000. A a va rhuma eLebanoni hi mintlawa ya 10 000, leyi cincanaka hi n’hweti. A va tshama eLebanoni n’hweti hinkwayo, va tshama emakaya ya vona tin’hweti timbirhi.” Xidyondzi xin’wana xi ri: “A swi kanakanisi leswaku tihosi ta le Israyele ni ta le Yudiya ti sindzise vanhu ku endla mintirho yo aka ni ya le masin’wini lawa a ma ri ya tihosi, kambe va nga holeriwi.”

Ndzhwalo wolowo a wu tika hi nkarhi wa Solomoni. Ndzhwalo wolowo a wu tika swinene lerova loko Rehobuwama a lave ku wu engetela,  Vaisrayele hinkwavo va xandzukile kutani va teka maribye va khandla mulawuri wa lava a va endla ntirho wo sindzisiwa. (1 Tihosi 12:12-18) Hambiswiritano, mukhuva wolowo a wu herisiwanga. Asa, ntukulu wa Rehobuwama, u lerise vanhu va le Yuda leswaku va aka miti ya Geba na Mizpa, naswona “a ku na loyi a siyiweke.”—1 Tihosi 15:22.

Ehansi Ka Vulawuri Bya Rhoma

Dyondzo ya le Ntshaveni yi kombisa leswaku Vayuda va lembe-xidzana ro sungula a va swi tiva leswaku va nga ha ‘sindzisiwa ku endla ntirho.’ Xiga xexo xi hundzuluxeriwa xi huma eka rito ra Xigriki ag·ga·reuʹo, leri eku sunguleni a ri fambisana ni ntirho wa varhumiwa va le Peresiya. A va ri ni matimba yo koxa leswaku vanhu, tihanci, swikepe kumbe nchumu wihi na wihi wu endla leswi va swi lavaka leswaku va vuyeriwa etimhakeni ta bindzu.

Esikwini ra Yesu tiko ra Israyele a ri lawuriwa hi Varhoma, lava a va tekelele fambiselo leri fanaka. Eswifundzheni swa le Vuxeni, ku engetela eka swibalo leswi tolovelekeke, a ku tlhela ku laviwa leswaku vaaki va endla ntirho lowu bohaka nkarhi na nkarhi kumbe minkarhi yin’wana. Mintirho yo tano handle ko kanakana a yi nga laviwi. Ku tlula kwalaho, a swi tolovelekile leswaku ku tekiwa swifuwo, vachayeri, kumbe tigolonyi hi ndlela leyi nga riki enawini leswaku swi ya tirhisiwa hi Mfumo. Hi ku ya hi n’wamatimu Michael Rostovtzeff, vafambisi “va ringete ku lawula [mukhuva lowu], kambe va tsandzekile; ntsendze loko wa ha ya emahlweni, a swi boha leswaku wu tisa vuyelo byo biha. Ku humesiwe swileriso swo tala hi tindhuna-nkulu, leti handle ko kanakana a ti lwela ku yimisa ku tirhisiwa ka vulawuri hi ndlela yo biha eka fambiselo rero . . . Kambe fambiselo rero ri hambete ri tikisela van’wana vutomi.”

Xidyondzi xin’wana xa Mugriki xi ri: “Munhu wihi na wihi a a sindzisiwa ku rhwala ndzhwalo wa masocha ku ringana mpfhuka wo karhi” naswona “munhu wihi na wihi a a sindzisiwa ku endla ntirho wihi na wihi lowu Varhoma a va n’wi byela leswaku a wu endla.” Sweswo swi endlekile eka Simoni wa le Kirena, loyi masocha ya Varhoma ‘ma n’wi sindziseke’ ku rhwala mhandzi ya nxaniso ya Yesu.—Matewu 27:32.

Matsalwa ya varhabi na wona ma vulavula hi fambiselo leri, leri a ri nga rhandzeki. Hi xikombiso, rhabi un’wana u sindzisiwe ku rhwala mirta a wu yisa exigodlhweni. Vatirhi a va tekiwa eka vathori  va vona ivi va nyikiwa mintirho yin’wana, kutani vathori va vona va hambeta va va hakela muholo wa vona. Swifuwo leswi rhwalaka nhundzu kumbe tinkunzi a swi tekiwa. Loko swo tshuka swi vuyisiwile, a swi va swi nga ha pfuni nchumu. U nga swi vona leswaku ha yini vanhu a va vona ku nga ri na ku hambana loko swilo swa vona swi tekiwe swa xinkarhana ni loko swi tekeriwe makumu. Hikwalaho, xivuriso xa Xiyuda xi swi tiyisekisile: “Angareia yi fana ni rifu.” N’wamatimu un’wana u ri: “Muti a wu onhiwa hi ku va ku tekiwa tinkunzi to rima hi tona hikwalaho ka angareia ematshan’weni ya swifuwo leswi a swi swi kota kahle ku koka mindzhwalo.”

U nga yi anakanya ndlela leyi mintirho yoleyo a yi nga tsakeriwi ha yona, ngopfu-ngopfu hileswi hakanyingi a yi endliwa hi tihanyi na hi vuhomboloki. Vayuda a va ku venga swinene ku tsongahatiwa hi ku sindzisiwa ku endla ntirho wo tano lowu tshikilelaka, hikokwalaho, a va venga ku lawuriwa hi Vamatiko. Ku hava nawu lowu hi byelaka hi ku kongoma leswaku muaka-tiko a a sindzisiwa ku rhwala ndzhwalo mpfhuka wo tanihi kwihi. A swi kanakanisi leswaku vo tala a va nga swi tsakeli ni ku hundzanyana laha nawu a wu koxa leswaku va fika kona.

Kambe, lowu i nawu lowu Yesu a a vulavula hi wona loko a ku: “Loko un’wana loyi a nga ni vulawuri a ku sindzisa ku endla ntirho wo famba khilomitara yin’we, famba na yena tikhilomitara timbirhi.” (Matewu 5:41) Loko van’wana va twa sweswo va fanele va ehlekete leswaku a a nga anakanyeli. Kahle-kahle a a vula yini?

Ndlela Leyi Vakreste Va Faneleke Va Angula Ha Yona

Hi ku olova, Yesu a a byela vayingiseri vakwe leswaku loko mulawuri a va sindzisa ku endla ntirho wo karhi lowu nga enawini, a va fanele va wu endla hi mbilu yo basa. Hikwalaho a va fanele va hakela “swilo swa Khezari eka Khezari” kambe a va nga fanelanga va honisa vutihlamuleri byo hakela “swilo swa Xikwembu eka Xikwembu.”—Marka 12:17. *

Ku tlula kwalaho, muapostola Pawulo u khutaze Vakreste a ku: “Moya-xiviri wun’wana ni wun’wana a wu tiveke ehansi ka valawuri lava tlakukeke, hikuva a ku na vulawuri lebyi nga humiki eka Xikwembu; valawuri lava nga kona va vekiwe hi Xikwembu eswiyin’weni swa vona leswi hikiweke. Hikokwalaho, loyi a lwisanaka ni vulawuri u lwisana ni lunghiselelo ra Xikwembu . . . Loko u endla leswo biha, swi fanerile leswaku u chava: hikuva a byi tamelanga banga byi nga ri na xikongomelo.”—Varhoma 13:1-4.

Hikwalaho Yesu na Pawulo va pfumelelane ni mfanelo ya hosi kumbe hulumendhe ya ku xupula lava va tlulaka swileriso swa yona. A ku ri nxupulo wa njhani? Epictetus, mutivi wa filosofi wa Mugriki wa lembe-xidzana ro sungula ni ra vumbirhi C.E., u nyikela nhlamulo yin’wana: “Loko ku tshuka ku va ni xilaveko lexi nga languteriwangiki ivi socha ri teka ximbhongolwana xa wena, xi tshike xi famba. U nga ali, u nga n’unun’uti, hikuva u nga biwa u tlhela u lahlekeriwa hi mbhongolo ya wena.”

 Kambe, eminkarhini ya khale ni ya manguva lawa a swi endleka leswaku Vakreste va twa ripfalo ra vona ri nga va pfumeleli ku endla leswi laviwaka hi hulumendhe. Minkarhi yin’wana vuyelo bya kona byi ve byo biha. Vakreste van’wana va gweviwe rifu. Van’wana va hete malembe yo tala ekhotsweni hikwalaho ko ala ku hlanganyela emintirhweni leyi a yi vonaka yi lwisana ni xiyimo xa vona xa vukala-tlhelo. (Esaya 2:4; Yohane 17:16; 18:36) Minkarhi yin’wana, Vakreste va vone swi fanerile ku endla leswi a va komberiwa ku swi endla. Hi xikombiso, ripfalo ra Vakreste van’wana ri va pfumelela ku endla mintirho yo pfuna tiko leyi kongomisiwaka hi valawuri va ndhawu, ntsendze loko yi nga fambisani na nyimpi. Sweswo swi nga ha vula ku pfuna vadyuhari kumbe vanhu lava lamaleke, ku tirha ku timela ndzilo, ku basisa timbuwa, ku tirha etiphakeni, emakhwatini, kumbe elayiburari ni kun’wana.

Hi ntolovelo, swiyimo swa hambana hi ku ya hi matiko. Hikwalaho, loko a endla xiboho xo amukela kumbe ku ala swilo leswi koxiwaka, Mukreste un’wana ni un’wana u fanele a yingisa ripfalo ra yena leri leteriweke hi Bibele.

Ku Famba Tikhilomitara Timbirhi

Nsinya wa nawu lowu Yesu a wu dyondziseke, wa ku tiyimisela ku hetisisa swikombelo leswi faneleke, i wa nkoka ku nga ri eka swilaveko swa hulumendhe ntsena, kambe ni le ka vutomi bya siku ni siku. Hi xikombiso, swi nga ha endleka munhu la nga ehenhla ka wena a ku kombela ku endla nchumu lowu a wu nga ta swi lava ku wu endla hambiloko wu nga lwisani ni nawu wa Xikwembu. Xana u ta endla yini? U nga ha anakanya leswaku u koxiwa swilo leswi ku dyelaka nkarhi ni matimba, kutani swi nga ku hlundzukisa. Vuyelo bya kona ku nga ha va ku tlulana milenge. Hi hala tlhelo, loko u swi endla hi ku tikoka, u nga ha heleriwa hi ku rhula ka wena ka le ndzeni. Ntlhantlho wa kona i yini? Endla hilaha Yesu a ringanyeteke hakona—famba tikhilomitara timbirhi. U nga endli ntsena leswi u komberiweke swona, kambe ni leswi u nga komberiwangiki swona. Swi endle hi ku swi rhandza. Loko u ri na langutelo rolero a wu nge ehleketi leswaku ku tlangiwa hi wena, kambe u ta kota ku lawula swiendlo swa wena.

Mutsari un’wana u ri: “Evuton’wini vanhu vo tala va endla ntsena swilo leswi va sindzisiwaka ku swi endla. Eka vona vutomi a byi tsakisi, naswona va tshama va karhele. Van’wana va endla leswi va faneleke va swi endla va tlhela va pfuna van’wana hi ku swi rhandza.” Entiyisweni, eka swiyimo swo tala munhu a nga tihlawulela ku famba khilomitara yin’we loko a sindzisiwa—kumbe timbirhi. Loyi a hlawulaka ku famba khilomitara yin’we a nga ha va a anakanya ngopfu hi timfanelo takwe. Loyi a hlawulaka ku famba tikhilomitara timbirhi a nga ha tokota swilo leswi n’wi vuyerisaka swinene. Xana wena u munhu wa muxaka muni? Handle ko kanakana u ta tsaka swinene u tlhela u tswala mihandzu loko wo teka mintirho ya wena tanihi swilo leswi u lavaka ku swi endla, hayi tanihi ndzhwalo kumbe swilo leswi u bohekaka ku swi endla.

Naswona ku vuriwa yini loko u ri munhu la nga ni vulawuri? Swi le rivaleni leswaku a hi ku kombisa rirhandzu naswona a hi Vukreste ku sindzisa vanhu ku endla swilo leswi u swi lavaka hi nkani, hikwalaho ka leswi u nga ni vulawuri. Yesu u te: “Vafumi va matiko va ma tikisela naswona vanhu lavakulu va ma lawula.” Kambe yoleyo a hi ndlela ya Vukreste. (Matewu 20:25, 26) Niloko u lerisa kunene ntirho wu nga ha endliwa, kambe a swi ta antswa swinene loko lava komberiwaka ku endla ntirho va komberiwa hi musa na hi ndlela leyi faneleke, kutani va wu endla hi xichavo naswona va tsakile! Ina, ku tiyimisela ku famba tikhilomitara timbirhi ematshan’weni ya yin’we swi nga fuwisa vutomi bya wena hakunene.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 25]

KU TIRHISIWA HI NKANI EMINKARHINI YA KHALE

Leswaku hakanyingi ntirho wo sindzisa a wu endliwa hi xikongomelo xo dyelela van’wana, swi kombisiwa hi milawu ya ku lwisana ni mukhuva wolowo wa nsele. Hi 118 B.C.E., Ptolemy Euergetes wa Vumbirhi wa le Egipta u lerise leswaku vatirhela-mfumo va yena “a va nge sindzisi muaka-tiko hambi a ri wihi leswaku a va endlela ntirho, kumbe va kombela (aggareuein) tihomu ta vona hi xikongomelo xihi na xihi xa vona vini.” Ku engetela kwalaho: “A nga kona la faneleke a kombela . . . swikepe leswaku a ya swi tirhisela timhaka ta yena.” Eka marito man’wana lama tsariweke hi 49 C.E., lama kumekaka eTempeleni ya Great Oasis, ya le Egipta, ndhuna-nkulu ya le Rhoma Vergilius Capito u pfumerile leswaku masocha ma endle swikombelo leswi nga riki enawini, naswona u vule leswaku “a nga kona la nga ta teka kumbe a kombela . . . nchumu wihi ni wihi, handle ka loko a pfumeleriwe hi mina hi ku tsala ehansi.”

[Xifaniso lexi nga eka tluka 24]

Simoni wa le Kirena u sindzisiwe ku endla ntirho

[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

Timbhoni to tala ti hete nkarhi wo leha ti ri ekhotsweni hikwalaho ko lwela xiyimo xa tona xa Vukreste