Rito Ra Yehovha Ra Hanya

Tinhla-nkulu Ta Buku Ya Ezra

BUKU ya Bibele ya Ezra yi sungula mhaka ya yona laha Tikronika ta Vumbirhi ti yimeke kona. Mutsari wa yona, Ezra lowa muprista u sungula rungula leri hi xileriso lexi humesiweke hi Hosi Korexe wa le Peresiya lexi pfumelelaka masalela ya Vayuda lawa a ma ri evuhlongeni eBabilona ku tlhelela eka rikwavo. Rungula leri ri gimeta hi ku va Ezra a teka magoza yo basisa lava tinyamiseke hi vanhu va le tikweni rero. Buku leyi yi vulavula hi swilo leswi endlekeke malembe ya 70—ku sukela hi 537 ku ya eka 467 B.C.E.

Loko Ezra a tsala buku leyi, xikongomelo xa yena a xi ri erivaleni: a a lava ku kombisa ndlela leyi Yehovha a xi hetisiseke ha yona xitshembiso xa Yena xo ntshunxa vanhu va Yena evuhlongeni bya le Babilona ni ku vuyetela vugandzeri bya ntiyiso eYerusalema. Hikwalaho, Ezra u kandziyisa ntsena swiendlakalo leswi khumbaka xikongomelo lexi. Buku ya Ezra yi hlamusela ndlela leyi tempele yi pfuxiweke ha yona ni ndlela leyi vugandzeri bya Yehovha byi tlheleke byi simekiwa ha yona ku nga khathariseki nkaneto ni ku nga hetiseki ka vanhu va Xikwembu. Rungula leri ri hi tsakisa swinene hikuva na hina hi hanya enkarhini wa ku vuyeteriwa. Vanhu vo tala va khitikanela “entshaveni ya Yehovha,” naswona misava hinkwayo yi le kusuhi ni ku “tala ku tiva ku vangama ka Yehovha.”—Esaya 2:2, 3; Habakuku 2:14.

KU PFUXETIWA KA TEMPELE

(Ezra 1:1–6:22)

Kwalomu ka mahlonga ya 50 000 ya Vayuda ma yingise xileriso xa Korexe xo va ntshunxa kutani va tlhelela eYerusalema va ri ehansi ka nkongomiso wa Ndhuna-nkulu Zerubabele kumbe Xexebazara. Vanhu lava vuyeke evuhlongeni va hatle va aka alitari kutani va sungula ku nyikela switlhavelo eka Yehovha.

Hi lembe leri tlhandlamaka Vaisrayele va veke masungulo ya yindlu ya Yehovha. Valala a va tshama va ri karhi va kavanyeta ntirho wo pfuxeta naswona eku heteleleni va endle leswaku hosi yi humesa xileriso xa leswaku ntirho wu yimisiwa. Muprofeta Hagayi na muprofeta Zakariya va khutaze vanhu leswaku va tlhela va sungula ku aka tempele hambiloko va yirisiwile. Valala va vona a va va karhatanga hi ku chava ku lwisana ni xileriso lexi nga hundzuriwiki xa le Peresiya lexi xi tshameke xi humesiwa hi Korexe. Loko ku endliwa nkambisiso ku kumiwe xileriso xa Korexe “malunghana ni yindlu ya Xikwembu eYerusalema.” (Ezra 6:3) Ntirho wu fambe kahle wu kala wu hetiwa.

Tinhlamulo Ta Swivutiso Swa Matsalwa:

1:3-6—Xana Vaisrayele lava va nga tlhelelangiki eka rikwavo a va tsanile eripfumelweni? Van’wana swi nga ha endleka va nga tlhelelanga eYerusalema hikwalaho ka leswi a va rhandza swilo leswi vonakaka kumbe a va nga byi teki byi ri bya nkoka vugandzeri bya ntiyiso, kambe eka van’wana a swi nga vangiwi hi swona sweswo. Xo sungula, riendzo ra 1 600 wa tikhilomitara ro ya eYerusalema a ri teka tin’hweti ta mune kumbe ta ntlhanu. Ku tlula kwalaho, ku tshama etikweni leri veke rhumbi ku ringana malembe ya 70 ni ku endla ntirho wo pfuxeta kwalaho a swi ta lava matimba yo tala. Hikwalaho, swilo swa tanihi ku vabya, ku dyuhala ni vutihlamuleri endyangwini handle ko kanakana swi sivele van’wana ku tlhelela eka rikwavo.

 2:43—A va ri vamani Vanethinimi? Lava a ku ri vanhu lava hi ntumbuluko a va nga ri Vaisrayele, lava a va tirha tanihi mahlonga kumbe vatirheli va le tempeleni. Exikarhi ka vona a ku ri ni vatukulu va Vagibiyoni va le nkarhini wa Yoxuwa ni van’wana “lava Davhida ni tihosana va va nyikeke ntirho wa Valevhi.”—Ezra 8:20.

2:55—A va ri vamani vana va malandza ya Solomoni? Lava a ku ri vanhu lava nga riki Vaisrayele lava a va nyikiwe malunghelo yo hlawuleka entirhweni wa Yehovha. Swi nga ha endleka a va ri vatsari kumbe vakopi etempeleni kumbe va nyikiwe vukongomisi byo karhi.

2:61-63—Xana vanhu lava a va huma evuhlongeni a va ri na yona Urimi na Thumimi, leswi a swi tirhisiwa loko ku laviwa nhlamulo eka Yehovha? Vanhu lava a va tivitana vatukulu va vaprista kambe va nga ma tivi matimu ya xivongo xa vona a va ta va va tiyisekise leswi va swi vulaka hi ku tirhisa Urimi na Thumimi. Ezra u boxa leswaku sweswo hi swona ntsena leswi a swi ta pfuna. Matsalwa a ma vulavuli hi ku tirhisiwa ka Urimi na Thumimi hi nkarhi wolowo kumbe endzhaku ka wona. Hi ku ya hi ndhavuko wa Xiyuda, Urimi na Thumimi swi nyamalarile loko ku lovisiwa tempele hi 607 B.C.E.

3:12—Ha yini “vakulukumba lava va voneke yindlu yo sungula” ya Yehovha va ririle? Swi nga ha endleka vavanuna lava a va tsundzuka ndlela leyi tempele leyi akiweke hi Solomoni a yi saseke swinene ha yona. Masungulo ya tempele leyintshwa lawa a ma ri emahlweni ka vona a ma “nga ri nchumu ematihlweni ya [vona]” loko ma ringanisiwa ni yo sungula. (Hagayi 2:2, 3) Xana matshalatshala ya vona a ma ta endla leswaku tempele leyi yi vangama ku fana ni leyo sungula? Swi nga ha endleka va hele matimba, kutani va rila.

3:8-10; 4:23, 24; 6:15, 16—Xana swi teke malembe mangani ku pfuxeta tempele? Masungulo ya tempele ma vekiwe hi 536 B.C.E.—“hi lembe ra vumbirhi leri va fikeke ha rona.” Ntirho wo aka wu hele enkarhini wa Hosi Atazekiseki, hi 522 B.C.E. Ntirho wu hambete wu yirisiwile ku fikela hi 520 B.C.E., hi lembe ra vumbirhi ra Hosi Dariyosi. Tempele yi hetiwe hi lembe ra vutsevu ra ku fuma ka yena, kumbe hi 515 B.C.E. (Vona bokisi leri nge “Tihosi Ta Le Peresiya Ku Sukela Hi 537 Ku Ya Eka 467 B.C.E.”) Hikwalaho, ntirho wo aka tempele wu hete malembe ya kwalomu ka 20.

4:8–6:18—Xiyenge lexi xa buku ya Ezra a xi tsariwe hi Xiaramu. Ha yini? Xiyenge lexi xi taleriwe hi tikopi ta mapapila lama humaka eka vatirhela-mfumo lama yaka eka tihosi ni tinhlamulo ta kona. Ezra u ma kope eka tirhekhodo ta mani na mani leti tsariweke hi Xiaramu, ku nga ririmi leri a ri tirhisiwa eka ta mabindzu ni le ka hulumendhe enkarhini wolowo. Swiyenge swin’wana swa Bibele leswi tsariweke hi Xisemite lexi xa khale i Ezra 7:12-26, Yeremiya 10:11 na Daniyele 2:4b–7:28.

Leswi Hi Swi Dyondzaka:

1:2. Leswi Esaya a swi profeteke ka ha sele malembe ya kwalomu ka 200 swi hetisekile. (Esaya 44:28) Vuprofeta lebyi nga eRitweni ra Yehovha bya hetiseka.

1:3-6. Ku fana ni Vaisrayele van’wana lava saleke eBabilona, Timbhoni ta Yehovha to tala a ti swi koti ku nghenela vutirheli bya nkarhi hinkwawo  kumbe ku ya tirha laha ku nga ni xilaveko lexikulu. Kambe ti seketela ti tlhela ti khutaza lava kotaka ku byi nghenela, naswona ti endla minyikelo ya ku tirhandzela leswaku ti yisa emahlweni ntirho wo chumayela hi Mfumo ni wo endla vadyondzisiwa.

3:1-6. Hi n’hweti ya vunkombo hi 537 B.C.E. (Tishri, leyi fambisanaka na September/October) vanhu vo tshembeka lava vuyeke evuhlongeni va nyikele xitlhavelo xa vona xo sungula. Hosi Nebukadnetsara u nghene emutini wa Yerusalema hi n’hweti ya vuntlhanu (Ab, leyi fambisanaka na July/August) hi 607 B.C.E. naswona endzhaku ka tin’hweti timbirhi, a a wu lovisile muti wolowo. (2 Tihosi 25:8-17, 22-26) Hilaha ku vuriweke hakona ka ha ri emahlweni, ku siyiwa ka Yerusalema wu ri rhumbi ku ringana malembe ya 70 ku hele hi nkarhi lowu faneleke. (Yeremiya 25:11; 29:10) Xin’wana ni xin’wana lexi Rito ra Yehovha ri xi vulaka ka ha ri emahlweni xa hetiseka.

4:1-3. Masalela lama tshembekeke ma ale ku amukela xirhambo lexi a xi ta ma endla ma va ni ntwanano wa vukhongeri ni vagandzeri va mavunwa. (Eksoda 20:5; 34:12) Hilaha ku fanaka namuntlha, vagandzeri va Yehovha a va hlanganyeli eka minhlangano yihi na yihi leyi pfanganisaka vupfumeri.

5:1-7; 6:1-12. Yehovha a nga endla leswaku swilo swi va fambela kahle vanhu va yena.

6:14, 22. Ku hlanganyela entirhweni wa Yehovha hi ku hiseka swi endla leswaku munhu a amukeleka eka yena a tlhela a n’wi katekisa.

6:21. Loko va vona nhluvuko wa ntirho wa Yehovha, Vasamariya lava hi nkarhi wolowo a va tshama etiko-xikaya ra Vayuda swin’we ni vanhu lava vuyeke evuhlongeni lava a va phasiwe hi nkucetelo wa vuhedeni, va susumeteleke ku endla mindzulamiso leyi lavekaka evuton’wini bya vona. Xana na hina a hi fanelanga hi susumeteleka ku hlanganyela entirhweni lowu Xikwembu xi hi nyikeke wona, ku katsa ni ntirho wo twarisa Mfumo?

EZRA A YA EYERUSALEMA

(Ezra 7:1–10:44)

Ku hundze malembe ya 50 ku sukela loko ku khanguriwe yindlu ya Yehovha leyi pfuxetiweke. A ku ri lembe ra 468 B.C.E. Ezra u suke eBabilona a ya eYerusalema a famba swin’we ni masalela ya vanhu va Xikwembu ni mali leyi nyikeriweke. Xana u fike a kuma yini?

Tihosana ti byele Ezra ti ku: “Vanhu va Israyele ni vaprista ni Valevhi, a va tihambanisanga ni vanhu vamatiko eka swilo swa wona swo nyenyetsa.” Ku tlula kwalaho, “voko ra tihosana ni vafumi lava va va khomeleke hi rona leri ri rhangeleke eku pfumaleni loku ka vutshembeki.” (Ezra 9:1, 2) Ezra u tsemeke nhlana. U khutaziwe leswaku a “[va] ni matimba [a] teka goza.” (Ezra 10:4) Ezra u teke magoza yo lulamisa timhaka, kutani vanhu va n’wi yingisa.

Tinhlamulo Ta Swivutiso Swa Matsalwa:

7:1, 7, 11—Xana tindzimana leti hinkwato ti vulavula hi Atazekiseki loyi a yimiseke ntirho wo aka? Doo! Atazekiseki i vito kumbe xithopo lexi tirhaka eka tihosi timbirhi ta le Peresiya. Un’wana swi nga ha endleka a ku ri Bardiya kumbe Gaumata, loyi a leriseke leswaku ku yimisiwa ntirho wa le tempeleni hi 522 B.C.E. Atazekiseki wa le nkarhini lowu Ezra a yeke eYerusalema ha wona i Atazekiseki Longimanus.

7:28–8:20—Ha yini Vayuda vo tala lava a va ri eBabilona a va kanakana ku ya eYerusalema na Ezra? Hambileswi se a ku hundze malembe yo tlula 60 ntlawa wa Vayuda lava fambeke na Ezra wu tlhelele ka rikwavo, eYerusalema a ku lo akiwa lahaya ni lahaya. Ku tlhelela eYerusalema a swi ta vula ku ya sungula vutomi lebyintshwa ehansi ka swiyimo leswi tikaka ni leswi nga ni khombo. Xiyimo xa le Yerusalema hi nkarhi wolowo a xi nga tikombi xi ta endla Vayuda va va ni swilo leswi vonakaka kasi swi nga ha endleka a va yime kahle eBabilona. Xin’wana lexi nga fanelangiki xi  rivariwa i makhombo ya le ndleleni. Vanhu lava vuyaka evuhlongeni a va fanele va va ni ripfumelo leri tiyeke eka Yehovha, va hisekela vugandzeri bya ntiyiso va tlhela va va ni xivindzi xo tlhelela eka rikwavo. Hambi ku ri Ezra u tiseketele hi voko ra Yehovha. Hi ku khutaziwa hi Ezra, mindyangu ya 1 500—kumbexana vanhu va 6 000—yi n’wi yingisile. Endzhaku ka loko Ezra a teke magoza lama engetelekeke, Valevhi va 38 ni Vanethinimi va 220 va fambe na yena.

9:1, 2—Xana a swi ri ni khombo lerikulu ku fikela kwihi ku tekana ni vanhu va matiko man’wana? Tiko leri vuyeteriweke a ri fanele ri langutela vugandzeri bya Yehovha ku kondza ku fika Mesiya. Ku tekana ni vanhu va matiko man’wana a ku ri nxungeto wa xiviri eka vugandzeri bya ntiyiso. Leswi van’wana se a va tekane ni vanhu lava gandzelaka swifaniso, a swi ta endleka leswaku tiko hinkwaro ri hetelela ri tekelele swilo leswi endliwaka hi matiko wolawo ya vahedeni. Vugandzeri bya ntiyiso a byi ta va byi nyamalarile emisaveni. Kutani, Mesiya a a ta humelela erixakeni rihi? A swi hlamarisi leswi Ezra a a tsemeke nhlana loko a vona leswi humeleleke!

10:3, 44—Ha yini vana va fambisiwe ni vamana wa vona? Loko vana a va lo sala, a swi ta olova swinene leswaku vamanana lava hlongoriweke va vuya hikwalaho ka vona. Ku tlula kwalaho, vana lavatsongo va lava ku khathaleriwa hi vamana wa vona.

Leswi Hi Swi Dyondzaka:

7:10. Ezra u hi vekele xikombiso tanihi xichudeni lexi hisekaka tlhelo mudyondzisi la nga ni vutshila wa Rito ra Xikwembu. U lunghiselele mbilu ya yena swinene leswaku a kambisisa Nawu wa Yehovha. Loko a ri karhi a wu kambisisa, Ezra u nyikele nyingiso wa yena lowukulu eka leswi Yehovha a a swi vula. Ezra u tirhise leswi a swi dyondzeke kutani a tikarhatela ku dyondzisa van’wana.

7:13. Yehovha u lava malandza lama n’wi tirhelaka hi ku swi rhandza.

7:27, 28; 8:21-23. Ezra u dzunise Yehovha, a endla xikombelo lexi humaka embilwini eka yena loko a nga si teka riendzo ro leha ni leri nga ni khombo ro ya eYerusalema, naswona a a tiyimiserile ku veka vutomi bya yena ekhombyeni hikwalaho ka ku lava ku dzunisa Xikwembu. Hikwalaho u hi vekele xikombiso lexinene.

9:2. Hi fanele hi xi tekela enhlokweni swinene xitsundzuxo xo teka “eHosini ntsena.”—1 Vakorinto 7:39.

9:14, 15. Vanghana lavo biha va nga endla leswaku Yehovha a nga hi tsakeli.

10:2-12, 44. Vanhu lava a va teke vavasati vambe hi ku titsongahata va hundzukile kutani va lulamisa tindlela ta vona leti hoxeke. Langutelo ra vona ni xiendlo xa vona i xikombiso lexinene.

Yehovha Wa Swi Hetisisa Switshembiso Swa Yena

Buku ya Ezra i ya nkoka swinene eka hina! Yehovha u hetisise xitshembiso xa yena xo ntshunxa vanhu va yena evuhlongeni bya le Babilona ni ku vuyetela vugandzeri bya ntiyiso eYerusalema, hi nkarhi lowu faneleke. Xana sweswo a swi ri tiyisi ripfumelo ra hina eka Yehovha ni le ka switshembiso swa yena?

Anakanya hi swikombiso leswi kumekaka ebukwini ya Ezra. Ezra ni masalela lama tlheleleke eka rikwavo leswaku va ya hoxa xandla eku vuyeteriweni ka vugandzeri lebyi tengeke eYerusalema va kombise ku tinyiketela eka Xikwembu loku nga xikombiso lexinene. Buku leyi yi tlhela yi kandziyisa ripfumelo ra vanhu vambe lava a va chava Xikwembu ni ku titsongahata ka vadyohi lava hundzukeke. Hakunene, marito lama huhuteriweke ya Ezra ma nyikela vumbhoni lebyi nga erivaleni bya leswaku “rito ra Xikwembu ra hanya naswona ri ni matimba.”—Vaheveru 4:12.

[Chati/Xifaniso lexi nga eka tluka 18]

TIHOSI TA LE PERESIYA KU SUKELA HI 537 KU YA EKA 467 B.C.E.

Korexe Lonkulu (Ezra 1:1) u fe hi 530 B.C.E.

Cambyses, kumbe Ahasuwerusi (Ezra 4:6) 530-22 B.C.E.

Atazekiseki—Bardiya kumbe (Ezra 4:7) 522 B.C.E. (U dlayiwe

Gaumata endzhakuko fuma

tin’hweti ta nkombo

ntsena)

Dariyosi wo Sungula (Ezra 4:24) 522-486 B.C.E.

Xerxes, kumbe Ahasuwerusi * 486-75 B.C.E. (U fume

tanihi mukhomeri la

fumaka na Dariyosi wo

Sungula ku sukela hi

496-86 B.C.E.)

Atazekiseki Longimanus (Ezra 7:1) 475-24 B.C.E.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xifaniso]

Ahasuwerusi

[Xifaniso lexi nga eka tluka 17]

Korexe

[Xifaniso lexi nga eka tluka 17]

Ribye ra Korexe ri boxe nawu wa ku tlherisela mahlonga eka rikwavo

[Xihlovo Xa Kona]

Cylinder: Photograph taken by courtesy of the British Museum

[Xifaniso lexi nga eka tluka 20]

Xana wa swi tiva leswaku i yini lexi endleke Ezra a va mudyondzisi la nga ni vutshila?