Rito Ra Yehovha Ra Hanya

Tinhla-nkulu Ta Buku Ya Daniyele

XIHLAMUSELA-MARITO lexi vuriwaka Holman Illustrated Bible Dictionary xi ri: “Buku ya Daniyele i yin’wana ya tibuku ta Bibele, leti tsakisaka swinene. Yi tamele tidyondzo leti nga ta tshama hi masiku.” Rungula ra Daniyele ri sungule hi lembe ra 618 B.C.E. loko Hosi Nebukadnetsara wa tiko ra Babilona a ta ni mavuthu ya yena a fika a rhendzela muti wa Yerusalema kutani a teka “vana van’wana va Israyele,” a va yisa evuhlongeni eBabilona. (Daniyele 1:1-3) Un’wana wa vona a ku ri Daniyele loyi a a ha ri jaha, kumbexana a a ha ri emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi. Buku leyi yi gimeta loko Daniyele a ha ri emutini wa Babilona. Loko se a ri ni malembe ya kwalomu ka dzana, Xikwembu xi tshembise Daniyele xi ku: “U ta wisa, kambe u ta yima u kuma xiavelo xa wena eku heleni ka masiku.”—Daniyele 12:13.

Eka xiyenge xo sungula xa buku leyi, Daniyele u tsale rungula leri hi ku landzelelana onge hiloko ri runguriwa hi munhu un’wana kasi eka xiyenge xa vumbirhi u twala a ri yena la rungulaka. Buku leyi yi tsariwe hi Daniyele hi yexe naswona yi tamele vuprofeta lebyi khumbaka ku sungula ka mimfumo leyikulu emisaveni ni ku hluriwa ka yona, nkarhi wa ku fika ka Mesiya ni swiendlakalo leswi a swi ta endleka enkarhini wa hina. * Muprofeta loyi la dyuhaleke u tlhele a hi rungulela ta vutomi bya yena hinkwabyo kutani a hi byela swiendlakalo leswi hi khutazaka leswaku hi va vavanuna ni vavasati lava tshamaka va tshembekile eka Xikwembu. Rungula ra Daniyele ra hanya naswona ri ni matimba.—Vaheveru 4:12.

XANA MATIMU LAMA VULAVULAKA HI MINKARHI MA HI DYONDZISA YINI?

(Daniyele 1:1–6:28)

Lembe a ku ri 617 B.C.E. Daniyele ni vanghana va yena vanharhu, ku nga Xadraka, Mixaka na Abedinigo a va ri endyangwini wa vuhosi bya Babilona. Eka malembe manharhu lawa vantshwa lava va ma heteke va ri karhi va leteriwa vutomi bya le vuhosini, va tshame va tshembekile eka Xikwembu. Kwalomu ka malembe ya nhungu endzhaku ka ndzetelo lowu, Hosi Nebukadnetsara u lorhe norho lowu hlamarisaka. Daniyele u paluxe norho wolowo kutani a wu hlamusela. Hosi yi pfumerile leswaku Yehovha “i Xikwembu xa swikwembu ni Hosi ya tihosi ni Muhlavuteri wa swihundla.” (Daniyele 2:47) Kambe swi vonaka onge Nebukadnetsara u hatle a swi rivala hinkwaswo sweswo. Loko vanghana va Daniyele vanharhu va ale ku gandzela xifaniso xo leha, hosi yi lerise leswaku va hoxiwa ekheleni ra ndzilo. Xikwembu xa ntiyiso xi ma ponisile majaha lamanharhu kutani Nebukadnetsara a boheka ku pfumela leswaku ‘a ku na xikwembu xin’wana lexi xi kotaka ku kutsula ku fana ni lexi.’—Daniyele 3:29.

Nebukadnetsara u tlhele a lorha norho wun’wana wa nkoka. U vone murhi lowukulu, lowu tsemiweke kutani wu bohiwa leswaku wu nga kuli. Daniyele u n’wi hlamusele leswi norho wolowo a wu vula swona. Xiphemu xa norho lowu xi hetiseke loko Nebukadnetsara a hlangana nhloko kutani a tlhela a hola hi ku famba ka nkarhi. Endzhaku ka makume yo  tala ya malembe, Hosi Belxatsara u endlele tindhuna ta yena nkhuvo lowukulu kutani a tirhisa swibya leswi tekiweke etempeleni ya Yehovha. Hi vusiku byebyo, Belxatsara u dlayiwile kutani Dariyosi lowa Mumeda a sungula ku fuma. (Daniyele 5:30, 31) Hi nkarhi wa ku fuma ka Dariyosi loko Daniyele se a hundze malembe ya 90 hi vukhale, valawuri lava nga ni mavondzo va luke mano yo dlaya muprofeta loyi se a a ri mukhalabye. Kambe Yehovha u n’wi ponisile “emarhuveni ya tinghala.”—Daniyele 6:27.

Tinhlamulo Ta Swivutiso Swa Matsalwa:

1:11-15—Xana ku dya matsavu hi kona ku endleke leswaku tinghohe ta vantshwa lava va mune va Vayuda ti vonaka ti saseke ngopfu? A swi tano. A swi kona swakudya leswi munhu a nga swi dyaka ivi swi endla nghohe ya yena yi saseka hi masiku ya khume ntsena. Yehovha hi yena loyi a faneleke a dzunisiwa hi ku saseka ka tinghohe ta vantshwa lava va Vaheveru, hikuva u va katekisile hikwalaho ka leswi va n’wi tshembeke.—Swivuriso 10:22.

2:1—Xana Nebukadnetsara u wu lorhe rini norho wa xifaniso lexikulu? Rungula leri ri vula leswaku u wu lorhe hi “lembe ra vumbirhi ra vuhosi bya Nebukadnetsara.” U ve hosi hi lembe ra 624 B.C.E. Xisweswo lembe ra vumbirhi ra ku fuma ka yena ri fanele ri sungule hi 623 B.C.E.—ka ha sele malembe yo hlayanyana leswaku a hlasela muti wa Yuda. Hi nkarhi wolowo Daniyele a a nga si ya evuhlongeni bya Babilona kutani a a nga ta va a swi kotile ku hlamusela norho wolowo. Swi vonaka onge “lembe ra vumbirhi” ri hlayiwa ku sukela hi lembe ra 607 B.C.E. loko hosi ya Babilona yi lovise muti wa Yerusalema kutani yi fuma misava hinkwayo.

2:32, 39—Xana mfumo wa silivhere a wu ri wutsongo eka nhloko ya nsuku hi ndlela yihi, naswona swi tise ku yini leswaku mfumo wa koporo wu va wutsongo eka wa silivhere? Hikwalaho ka leswi Mfumo wa Meda-Peresiya lowu a wu fanekiseriwa hi silivhere exifanisweni, wu nga vangiki na lunghelo ro hlula muti wa Yuda, a wu ri wutsongo eka wa Babilona lowu a wu fanekiseriwa hi nhloko ya nsuku. Mfumo lowu wu landzeleke a wu ri wa Grikiya, lowu a wu fanekiseriwa hi koporo. Na wona a wu ri wutsongo tanihi leswi koporo yi nga riki ya risima loko yi pimanisiwa ni silivhere. Hambileswi Mfumo wa Grikiya wu fumeke ndhawu leyikulu ku tlula mimfumo leyin’wana, a wu vanga na rona lunghelo ra ku ntshunxa vanhu va Xikwembu evuhlongeni, hilaha mfumo wa Meda-Peresiya wu endleke hakona.

4:8, 9—Xana Daniyele hi yexe u ve muprista la endlaka masalamusi? Doo! Xiga lexi nge “murhangeri wa vaprista lava endlaka masalamusi” xo vula ntsena xikhundlha lexi Daniyele a a nyikiwe xona tanihi “mulawuri lonkulu ehenhla ka vavanuna hinkwavo vo tlhariha va Babilona.”—Daniyele 2:48.

4:10, 11, 20-22—Xana murhi lowukulu lowu Nebukadnetsara a wu lorheke a wu yimela yini kumbe a wu fanekisela yini? Eku sunguleni, murhi lowu a wu fanekisela Nebukadnetsara tanihi hosi ya misava hinkwayo. Hambiswiritano, leswi mfumo lowu a wu fuma ku ya fika “emakumu ka misava hinkwayo,” murhi lowu wu fanele wu fanekisela nchumu wun’wana lowukulu swinene. Daniyele 4:17, yi boxa leswaku norho lowu wu fambisana ni vulawuri bya “La nge Henhla-henhla” eka vanhu hinkwavo. Kutani, murhi lowu wu tlhela wu fanekisela vuhosi bya Yehovha, ngopfu-ngopfu emisaveni. Hikwalaho, norho lowu wu hetiseka kambirhi—ro sungula eka mfumo wa Nebukadnetsara ivi ra vumbirhi eka vuhosi bya Yehovha.

4:16, 23, 25, 32, 33—Xana “minkarhi ya nkombo” a yi lehe ku fikela kwihi? Swiendlakalo hinkwaswo leswi humeleleke Hosi Nebukadnetsara a  swi nga ta hetiseka hi masiku ya xiviri ya nkombo, kutani swi vula leswaku “minkarhi ya nkombo” a yi ta teka nkarhi wo leha. Emhakeni ya Nebukadnetsara, minkarhi leyi ya nkombo a yi vula malembe ya nkombo lawa ha rin’we a ri ta teka masiku ya 360 kumbe masiku ya 2 520. Kambe eku hetisekeni lokukulu ka yona, ‘minkarhi leyi ya nkombo’ a yi ta teka malembe ya 2 520. (Ezekiyele 4:6, 7) Malembe lawa ma sungule loko ku lovisiwa muti wa Yerusalema hi lembe ra 607 B.C.E. kutani ma hela loko Yesu a va Hosi etilweni hi 1914 C.E.—Luka 21:24.

6:6-10—Tanihi leswi ku khongela Yehovha swi nga laviki leswaku munhu a tshama kumbe a yima hi ndlela yo karhi, xana a ku nga ta va vutlhari eka Daniyele leswaku a heta masiku lawaya ya 30 a khongela exihundleni? Mhaka ya ku khongela ka Daniyele kanharhu hi siku a yi tiviwa hi mani na mani. Hi yona mhaka leyi vaxengi va yena va lukeke mano ya leswaku ku humesiwa nawu lowu yirisaka ku khongela. Loko Daniyele a a tshike ku khongela hi ndlela ya yena leyi tolovelekeke, van’wana a va ta n’wi teka a ri la pfaka a honisa misinya ya milawu leyi n’wi kongomisaka naswona a swi ta vula leswaku a nga gandzeli Yehovha hi mbilu hinkwayo.

Leswi Hi Swi Dyondzaka:

1:3-8. Ku tiyimisela ka Daniyele ni vanghana va yena leswaku va tshama va tshembekile eka Yehovha ku swi veka erivaleni leswaku vatswari va vona va va letele kahle. Loko vatswari lava chavaka Xikwembu va rhangisa swilaveko swa moya evuton’wini bya vona kutani va dyondzisa vana va vona leswaku na vona va endla tano, vana va nga ha kota ku hlula miringo yin’wana ni yin’wana ni mintshikilelo leyi va nga langutanaka na yona exikolweni kumbe kun’wana.

1:10-12. Daniyele u swi twisisile leswaku “mutirhi lonkulu wa le hubyeni” u chava hosi kutani a nga n’wi sindzisanga ku endla leswi a nga tiyimiselangiki ku swi endla. Hambiswiritano, hi ku famba ka nkarhi, Daniyele u ye eka “murindzi,” loyi swi nga endlekaka leswaku a a ta amukela xikombelo xa yena. Loko hi langutane ni swiyimo swo tika, hi fanele hi endla hilaha ku fanaka, hi tirhisa vutlhari ni ku twisisa.

2:29, 30. Ku fana na Daniyele, hi fanele hi dzunisa Yehovha hilaha ku heleleke hikwalaho ka leswi malunghiselelo ya yena ya moya ma hi pfunaka leswaku hi va ni vutivi hi tindlela to hambana-hambana, hi va ni timfanelo to tala ni vuswikoti eka swilo swo tala, loko hi ma tirhisa hilaha ku heleleke.

3:16-18. Vaheveru lavanharhu a va nga ta hlamula hi xivindzi xo tano loko ku ri leswaku eku sunguleni va wu be hi makatla nawu wa Xikwembu emhakeni ya swakudya. Na hina hi fanele hi tikarhatela ku “tshembeka eka swilo hinkwaswo.”—1 Timotiya 3:11.

4:24-27. Leswaku hi twarisa rungula ra Mfumo, leri katsaka ku twarisa vuavanyisi lebyikulu bya Xikwembu, swi lava leswaku hi va ni ripfumelo leri fanaka ni ra Daniyele loko a byela Nebukadnetsara khombo leri a ri ta n’wi wela ni leswi a a fanele a swi endla leswaku ‘ku humelela ka yena ku ta lehisiwa.’

5:30, 31. “Marito yo hlekula eka hosi ya Babilona” ma hetisekile. (Esaya 14:3, 4, 12-15) Leswi Sathana Diyavulosi a tikukumuxaka hilaha vafumi va muti wa Babilona a va tikukumuxa hakona, na yena u ta lovisiwa hi ndlela leyi fanaka.—Daniyele 4:30; 5:2-4, 23.

XANA SWIVONO SWA DANIYELE SWI PALUXA YINI?

(Daniyele 7:1–12:13)

Loko Daniyele a kuma norho wa yena wo sungula hi xivono hi lembe ra 553 B.C.E., se a a hundzile eka malembe ya 70 hi vukhale. Daniyele u vone swivandzana swa mune leswikulu leswi a swi fanekisela ku tlhandlamana ka mimfumo ya misava ku sukela enkarhini wa yena ku ta fika enkarhini wa hina. Eka xivono xin’wana xa le tilweni, u vone “loyi a fanaka ni n’wana wa munhu” a nyikiwa “ku fuma loku tshamaka hilaha ku nga heriki.” (Daniyele 7:13, 14) Endzhaku ka malembe mambirhi, Daniyele u vone xivono xa mfumo wa Meda-Peresiya, wa Grikiya ni xa “hosi leyi nga ni nghohe ya tihanyi.”—Daniyele 8:23.

Hi lembe ra 539 B.C.E. mfumo wa Babilona wu lovisiwile kutani Vakalidiya va wela emavokweni ya Dariyosi lowa Mumeda. Daniyele u khongele Yehovha a kombela ku tlheriseriwa etikweni ra rikwavo. Loko a ri karhi a khongela, Yehovha u rhumele ntsumi Gabriyele leswaku yi pfuna Daniyele a va ni “vutlhari lebyi nga ni ku twisisa” hi ku ta ka Mesiya. (Daniyele 9:20-25) Hiloko ku fika lembe  ra 536/535 B.C.E. Masalela ma tlhelele emutini wa Yerusalema. Kambe ku ve ni lava ringeteke ku sivela ntirho wo pfuxeta tempele. Mhaka leyi yi n’wi karhatile Daniyele. Hiloko a khongela kutani Yehovha a n’wi rhumela ntsumi leyi nga ni xikhundlha xa le henhla. Loko ntsumi yi heta ku n’wi tiyisa ni ku n’wi khutaza, yi n’wi rungulele vuprofeta lebyi hlamuselaka hi nyimpi yo lwela vuhosi leyi nga ta va kona exikarhi ka hosi ya le n’walungwini ni ya le dzongeni. Ku lwa ka tihosi leti ku sungule loko mfumo wa Alekzanda Lonkulu wu avana wu nyikiwa tindhuna-nkulu ta yena ta mune kutani ku ya hela loko Hosana Leyikulu Mikayele, ‘a yima.’—Daniyele 12:1.

Tinhlamulo Ta Swivutiso Swa Matsalwa:

8:9—Xana “tlhelo ro Khavisiwa” ri fanekisela yini? Emhakeni leyi “tlhelo ro Khavisiwa” ri fanekisela xiyimo xa laha misaveni xa Vakreste lava totiweke lava a va ri kona hi nkarhi wa Mfumo wa Misava wa Anglo-Amerika.

8:25—I mani “Hosana ya tihosana”? Rito ra Xiheveru leri nge sar, leri hundzuluxeriweke va ku “hosana” ri vula “hosi” kumbe “murhangeri.” Xithopo lexi nge “Hosana ya tihosana” xi tirha ntsena eka Yehovha Xikwembu—Hosi ya tihosana hinkwato leti nga tintsumi, ku katsa na “Mikayele, un’wana wa tihosana leti tlakukeke.”—Daniyele 10:13.

9:21, (BML)—Ha yini Daniyele a ku “wanuna” loko a vulavula hi ntsumi Gabriyele? Xivangelo hileswaku Gabriyele u te eka yena a ri eka xivumbeko xa munhu, hilaha eka xivono xo sungula a humeleleke hakona eka Daniyele.—Daniyele 8:15-17.

9:27—Hi wihi ntwanano lowu ‘hlayisiweke wu tirha eka vo tala’ ku fikela hi 36 C.E., kumbe kukondza ku hela vhiki ra vu-70 ra malembe? Ntwanano wa Nawu wu hele hi lembe ra 33 C.E., loko Yesu a beleriwa emhandzini. Kambe, hi ku endla leswaku ntwanano wa Abrahama wu hambeta wu tirha eka Vaisrayele va nyama kukondza ku va lembe ra 36 C.E., Yehovha u kombe Vayuda tintswalo to hlawuleka hileswi va nga vana va Abrahama. Ntwanano wa Abrahama wu hambeta wu tirha eka “Israyele wa Xikwembu.”—Vagalatiya 3:7-9, 14-18, 29; 6:16.

Leswi Hi Swi Dyondzaka:

9:1-23; 10:11. Daniyele u ve “munhu la navelekaka” hikwalaho ka leswi a a chava Xikwembu, a rhandza ku hlaya naswona a phikelela eku khongeleni. Timfanelo leti ti tlhele ti n’wi pfuna leswaku a tshama a tshembekile eka Xikwembu ku ya fikela loko a fa. Na hina a hi tiyimiseleni ku tekelela xikombiso xa Daniyele.

9:17-19. Hambiloko hi ri karhi hi khongelela leswaku ku fika misava leyintshwa ya Xikwembu, leyi ku nga “ta va ni ku lulama” eka yona, nchumu lowu hi faneleke hi karhateka ngopfu ha wona ku fanele ku va ku kwetsimisiwa ka vito ra Yehovha ni ku lweriwa ka vuhosi bya yena ku ri ni ku karhateka hi ku herisiwa ka leswi swi hi xanisaka ni swiphiqo swa hina!—2 Petro 3:13.

10:9-11, 18, 19. Hi fanele hi tekelela ntsumi leyi teke eka Daniyele, hi khutazana ni ku tiyisana hi ku va lava pfunanaka.

12:3. Emasikwini lawa ya makumu, “lava va nga ni ku twisisa”—ku nga Vakreste lava totiweke—va karhi va ‘voninga kukota mavoni’ naswona va ‘tisa vo tala eku lulameni’ ku katsa ni “ntshungu lowukulu” wa “tinyimpfu tin’wana.” (Vafilipiya 2:15; Nhlavutelo 7:9; Yohane 10:16) Vatotiwa va ta ‘vangama kukotisa tinyeleti’ hilaha ku heleleke hi nkarhi wa Ku Fuma ka Kreste ka Gidi ra Malembe, loko va hlanganyela na yena eku tirhiseni ka vuyelo bya nkutsulo hilaha ku heleleke eka vanhu lava yingisaka laha misaveni. “Tinyimpfu tin’wana” ti fanele ti tshama ti ri ni vun’we ni vatotiwa, ti va seketela hi mbilu hinkwayo ni hi tindlela hinkwato.

Yehovha U ‘Katekisa Lava N’wi Chavaka’

Xana buku ya Daniyele yi hi dyondzisa yini hi Xikwembu lexi hi xi gandzelaka? Anakanya hi vuprofeta lebyi yi byi tameleke—lebyi ana se byi hetisekeke ni lebya ha faneleke byi hetiseka. Byi swi veka erivaleni leswaku Yehovha i Muhetisisi wa leswi a swi vuleke!—Esaya 55:11.

Xana rungula ra buku ya Daniyele ri hi byela yini hi Xikwembu xa hina? Vantshwa va mune va Vaheveru lava aleke ku hanya ku fana ni Vababilona, va kume ‘vutivi, ku twisisa ni vutlhari.’ (Daniyele 1:17) Xikwembu xa ntiyiso xi rhumele ntsumi ya xona leswaku yi ponisa Xadraka, Mixaka na Abedinigo ekheleni ra ndzilo. Daniyele u ponisiwe ekheleni ra tinghala. Yehovha u ‘pfuna a tlhela a sirhelela lava n’wi tshembaka’ naswona u ‘katekisa lava n’wi chavaka.’—Pisalema 115:9, 13.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xifaniso eka tluka 18]

Ha yini Daniyele a ve “munhu la navelekaka”?