1, 2. Ha yini van’wana va nga ha lavaka ku dyondza hi makuwa?

XANA wa swi tsakela ku dya makuwa, ku nga khathariseki leswaku ma tsakama kumbe ma omisiwile? Vo tala va swi tsakela, hikwalaho makuwa lama dyiwaka ma byariwa etindhawini to tala. Vayuda va khale a va teka makuwa ma ri ya nkoka swinene. (Nah. 3:12; Luka 13:6-9) Makuwa ma ni swilo leswi miri wu tsandzekaka ku swi gayela, ti-antioxidant ni timinerali; hikwalaho van’wana va vula leswaku ma yi pfuna swinene mbilu.

² Yehovha u tshame a fanisa makuwa ni timbilu. Xikwembu a xi nga hlamuseli ndlela leyi ku dya makuwa swi nga ri pfunaka ha yona rihanyo. A a xi vulavula hi timbilu to fanekisela. Leswi xi swi vuleke hi ku tirhisa muprofeta Yeremiya swi nga pfuna mbilu ya wena ni timbilu ta varhandziwa va wena. Loko hi ri karhi hi kambisisa leswi xi swi vuleke, anakanya hi leswi hi faneleke hi swi dyondza tanihi Vakreste.

3. Makuwa lawa ku vulavuriweke ha wona eka Yeremiya ndzima 24 a ma yimela vamani?

³ A hi rhangeni hi kambisisa nchumu wun’wana lowu Xikwembu xi wu vuleke enkarhini wa Yeremiya malunghana ni makuwa. Hi 617 B.C.E., tiko ra Yuda a ri ri exiyin’weni xo biha swinene xa moya. Xikwembu xi kombe Yeremiya xivono malunghana ni leswi a swi ta endleka enkarhini lowu taka, xi tirhisa mixaka yimbirhi ya makuwa—makuwa ‘lamanene ngopfu’ ni makuwa yo ‘biha ngopfu.’ (Hlaya Yeremiya 24:1-3.) Makuwa yo biha a ma yimela Hosi Sedekiyasi ni van’wana lava fanaka na yena lava a va ta hlaseriwa hi Hosi Nebukadnetsara ni mavuthu ya yena ku nga ri khale. Kambe ku vuriwa yini hi Ezekiyele, Daniyele ni vanghana va yena vanharhu lava ana se a va ri eBabilona, ni Vayuda van’wana lava a va ta yisiwa kona ku nga ri khale? A va fana ni makuwa lamanene. Masalela ya vona a ma ta tlhelela eYerusalema ma ya wu pfuxa ni tempele ya kona. Hi ku famba ka nkarhi, sweswo swi endlekile.—Yer. 24:8-10; 25:11, 12; 29:10.

4. Hi xihi xikhutazo lexi hi nga xi kumaka eka leswi Xikwembu xi swi vuleke hi makuwa lamanene?

⁴ Yehovha u vule leswi malunghana ni lava a va yimeriwa hi makuwa lamanene: “Ndzi ta va nyika mbilu ya ku ndzi tiva, leswaku  hi mina Yehovha; kutani va ta va vanhu va mina.” (Yer. 24:7) Yoleyo i ndzimana leyi xihloko lexi xi sekeriweke eka yona, naswona ya khutaza swinene! Xikwembu xi tiyimiserile ku nyika vanhu “mbilu ya ku [xi] tiva.” Emhakeni leyi, “mbilu” yi fambisana ni vumunhu bya munhu. A swi kanakanisi leswaku u lava ku va ni mbilu yo tano ni ku va xiphemu xa vanhu va xona. Leswaku u kota ku va munhu wo tano u fanele u dyondza u tlhela u tirhisa leswi u swi dyondzaka eRitweni ra xona, u hundzuka u tlhela u endla ku cinca evuton’wini bya wena, u nyiketela vutomi bya wena eka Xikwembu kutani u khuvuriwa evitweni ra Tatana, ra N’wana ni ra moya lowo kwetsima. (Mat. 28:19, 20; Mint. 3:19) U nga ha va se u ma tekile magoza wolawo, kumbe u nga ha va u hlanganyela ni Timbhoni ta Yehovha nkarhi na nkarhi naswona u ri endleleni yo teka magoza wolawo.

5. Yeremiya u tsale ngopfu-ngopfu hi mbilu ya vamani?

⁵ Ku nga khathariseki leswaku se hi ma tekile man’wana ya magoza lawa kumbe se hi ma teke hinkwawo ka wona, hi fanele hi ya emahlweni hi va ni langutelo lerinene hi tlhela hi tivonela eka swiendlo swa hina. Swin’wana leswi Yeremiya a swi tsaleke malunghana ni mbilu swi nga ku endla u swi vona leswaku ha yini u fanele u endla tano. Tindzima tin’wana ta buku ya Yeremiya ti vulavula hi matiko lawa a ma rhendzele tiko ra Yuda, kambe to tala ta tona ti vulavula hi tiko ra Yuda hi nkarhi lowu a ku fuma ntlhanu wa tihosi ta kona. (Yer. 1:15, 16) Ina, Yeremiya u tsale ngopfu hi vavanuna, vavasati ni vana lava a va tinyiketele eka Yehovha. Vakokwa wa vona a va tihlawulele ku tinyiketela eka yena. (Eks. 19:3-8) Naswona enkarhini wa Yeremiya, vanhu va tiyisekisile leswaku va tinyiketele eka Xikwembu. Va te: “Hi te eka wena, hikuva wena, Wena Yehovha, u Xikwembu xa hina.” (Yer. 3:22) Hambiswiritano, xana u anakanya leswaku xiyimo xa mbilu ya vona a xi ri njhani?

6. Ha yini hi fanele hi khathala hi leswi Xikwembu xi swi vuleke malunghana ni mbilu?

⁶ Madokodela ya manguva lawa ma nga tirhisa thekinoloji leyi hluvukeke ku vona xiyimo xa mbilu ya munhu ni ndlela leyi yi tirhaka ha yona. Kambe Yehovha a nga endla leswi engetelekeke, hilaha a endleke hakona enkarhini wa Yeremiya. Xikwembu xa swi fanelekela swinene, hilaha hi swi vonaka hakona eka marito ya xona lama nge: “Mbilu yi kanganyisa ngopfu ku tlula hinkwaswo naswona yi ni khombo. I mani la nga yi tivaka? Mina Yehovha, ndzi kambisisa mbilu, . . . leswaku ndzi nyika un’wana ni un’wana hi ku ya hi tindlela ta yena, hi ku landza mihandzu ya swiendlo swakwe.” (Yer. 17:9, 10) Ku “kambisisa mbilu” a swi katsi ku kamberiwa ka mbilu ya xiviri, leyi eka malembe ya 70 kumbe ya 80 yi nga ha baka minkarhi leyi nga vaka tibiliyoni tinharhu. Ku ri na sweswo, Yehovha a a vulavula hi mbilu yo fanekisela. “Mbilu” yoleyo hi leswi munhu a nga swona endzeni, leswi katsaka ku navela ka yena, mianakanyo ya yena, vumunhu bya yena, langutelo ra yena ni tipakani ta yena. U na yona mbilu yo tano. Xikwembu xi nga yi kambela, naswona na wena u nga tikarhatela ku yi kambela.

7. Yeremiya u yi hlamusele njhani mbilu ya Vayuda vo tala va le nkarhini wa yena?

⁷ Leswaku hi lunghekela ku kamberiwa loku, hi nga ha vutisa, ‘A xi ri xihi xiyimo xa mbilu yo fanekisela ya Vayuda vo tala enkarhini wa Yeremiya?’ Leswaku u kuma nhlamulo, xiya xiga lexi nga tolovelekangiki lexi Yeremiya a xi tirhiseke: “Yindlu hinkwayo ya Israyele a yi yimbanga embilwini.” A a nga vulavuli hi ku yimbisiwa loku tolovelekeke ka vanhu va xinuna va Vayuda, hikuva a a te: “‘Waswivo! Masiku ma ta,’ ku vula Yehovha, ‘ndzi ta endla leswaku un’wana ni un’wana la yimbeke, kambe a nga yimbanga hi ku hetiseka, a tihlamulela.’” Hikwalaho ni vavanuna va Vayuda lava yimbeke a va “[nga] yimbanga embilwini.” (Yer. 9:25, 26) Marito lawa a ma vula yini?

8, 9. Vayuda vo tala a va fanele va endla yini hi mbilu ya vona?

⁸ Hi kuma lexi nga hi pfunaka ku kuma nhlamulo ya nhlamuselo ya xiga lexi nge, “yimbanga embilwini” eka leswi Xikwembu xi khutazeke Vayuda ku swi endla: “Mi susa minsuvu ya timbilu ta n’wina, n’wina vanhu va Yuda ni vaaki va Yerusalema;  leswaku vukarhi bya mina byi nga humi . . . hikwalaho ka vubihi bya mintirho ya n’wina.” Kambe, mintirho ya vona leyo biha a yi huma kwihi? Endzeni ka vona, etimbilwini ta vona. (Hlaya Marka 7:20-23.) Ina, hi ku tirhisa Yeremiya, Xikwembu xi hlamusele leswi a swi endla Vayuda va endla mintirho yo biha. Mbilu ya vona a yi xandzukile naswona a yi nga lavi ku hundzuka. Swikongomelo ni mianakanyo ya vona a swi nga xi tsakisi. (Hlaya Yeremiya 5:23, 24; 7:24-26.) Xikwembu xi va byele xi ku: “Yimbani eka Yehovha, mi susa minsuvu ya timbilu ta n’wina.”—Yer. 4:4; 18:11, 12.

⁹ Hikwalaho, Vayuda va le nkarhini wa Yeremiya a va fanele va endliwa vuhandzuri bya mbilu yo fanekisela—‘va yimbisa mbilu’—hilaha vanhu va le nkarhini wa Muxe va endleke hakona. (Det. 10:16; 30:6) ‘Ku susa minsuvu ya timbilu ta vona’ a swi vula ku tshika swilo leswi a swi endla mbilu ya vona yi nga yingisi—mianakanyo ya vona, ku navela ka vona kumbe swikongomelo leswi a swi endla va honisa swileriso swa Xikwembu.—Mint. 7:51.

10. Davhida u yi kambisise njhani mbilu ya yena yo fanekisela naswona hi nga xi tekelela njhani xikombiso xa yena?

¹⁰ Hi fanele hi nkhensa swinene leswi Xikwembu xi hi pfunaka ku twisisa mbilu yo fanekisela! Van’wana va nga ha vutisa, ‘Kambe ha yini Timbhoni ta Yehovha namuntlha ti karhateka hi mbilu ya tona?’ Vakreste vo tala emavandlheni a va fambi evubihini kumbe a hi “makuwa yo biha,” hilaha Vayuda vo tala a va ri hakona emalembeni wolawo. Ku hambana ni sweswo, malandza ya Xikwembu namuntlha i vanhu lava tinyiketeleke lava baseke. Nilokoswiritano, anakanyisisa hi xikombelo lexi Davhida a xi endleke eka Yehovha, lexi nge: “Ndzi lavisise, Wena Xikwembu, u tiva mbilu ya mina. Ndzi kambele, u tiva miehleketo ya mina leyi karhataka, u vona loko ku ri ni ndlela leyi nga riki yinene eka mina.”—Ps. 17:3; 139:23, 24.

11, 12. (a) Ha yini un’wana ni un’wana wa hina a fanele a kambela mbilu ya yena? (b) I yini leswi Xikwembu xi nga taka xi nga swi endli?

¹¹ Yehovha u lava leswaku un’wana ni un’wana wa hina a tshama a ri exiyin’weni lexi amukelekaka eka yena. Malunghana ni lowo lulama, Yeremiya u pfumerile a ku: “Wena, Yehovha wa mavuthu, u kambela la lulameke; u vona tinso ni mbilu.” (Yer. 20:12) Loko Lowa Matimba Hinkwawo a kambisisa ni mbilu ya vanhu vo lulama, xana na hina a hi fanelanga hi tikambela hi ndlela yo tshembeka? (Hlaya Pisalema 11:5.) Loko hi endla tano, hi nga ha kuma leswaku le ndzeni-ndzeni ka mbilu ya hina hi ni langutelo, ku titwa kumbe pakani leyi endlaka leswaku hi nga khathali. Hi nga ha xiya nchumu wo karhi lowu endlaka mbilu ya hina yi nga khathali, ‘nsuvu wa mbilu ya hina’ wo fanekisela, lowu hi swi xiyaka leswaku wu fanele wu susiwa. Koloko ku ta va ku ri ku endla vuhandzuri bya mbilu yo fanekisela. Loko u pfumela leswaku swi ta va swinene ku kambela mbilu ya wena yo fanekisela, u nga ha kambela yini? Naswona u nga yi endla njhani mindzulamiso leyi faneleke yi endliwa?—Yer. 4:4.

¹² Nchumu wun’we lowu hi tiyisekaka ha wona hi lowu: A hi fanelanga hi langutela leswaku Yehovha u ta hi sindzisa ku cinca. U vule leswaku “makuwa lamanene” u ta ma “nyika mbilu ya ku [n’wi] tiva.” A nga vulanga leswaku u ta va sindzisa ku cinca timbilu ta vona. A va fanele va va ni mbilu leyi kombisaka leswaku va tiva Xikwembu. Xana na hina a hi lavi mbilu leyi fanaka?

13, 14. Leswi nga embilwini ya Mukreste swi nga ha va ni khombo eka yena hi ndlela yihi?

 ¹³ Yesu u te: “Embilwini ku huma ku anakanya ko homboloka, ku dlaya hi vomu, vuoswi, vumbhisa, vukhamba, vumbhoni bya mavunwa ni swisandzu.” (Mat. 15:19) Loko mbilu ya makwerhu wa xinuna yi n’wi susumetela ku endla vuoswi kumbe vumbhisa ivi a nga hundzuki, Xikwembu xi nga tshika ku n’wi tsakela hilaha ku nga heriki. Kambe, ni munhu loyi a nga si endlaka xidyoho xolexo a nga ha va a pfumelela ku navela ko biha leswaku ku kula embilwini ya yena. (Hlaya Matewu 5:27, 28.) Ku kambela mbilu swi nga ha pfuna kwalaho. Loko u kambisisa mbilu ya wena, xana u ta kuma leswaku u anakanya hi munhu wo karhi wa rimbewu leri hambaneke ni ra wena hi ndlela leyi Xikwembu xi nga yi amukeliki naswona u fanele u susa mianakanyo yoleyo?

¹⁴ Kumbe makwerhu wa xinuna loyi a nga si “[dlayaka] hi vomu” a nga ha pfumelela rivengo ri kula embilwini ya yena lerova a venga Mukreste-kulobye. (Lev. 19:17) Xana u ta tikarhatela ku tshika ku titwa hi ndlela yoleyo loku nga endlaka mbilu ya yena yi nga yingisi?—Mat. 5:21, 22.

15, 16. (a) Nyika xikombiso xa ndlela leyi Mukreste a nga vaka loyi a nga ‘yimbangiki embilwini’ ha yona. (b) Ha yini u anakanya leswaku ‘mbilu leyi nga yimbangiki’ a yi n’wi tsakisi Yehovha?

¹⁵ Lexi tsakisaka, Vakreste vo tala a va na xona ‘xiphiqo xo tano xa mbilu.’ Kambe, Yesu u tlhele a vulavula hi “ku anakanya ko homboloka.” Lawa i mavonelo kumbe malangutelo lama nga onhaka swiyenge swo tala swa vutomi. Hi xikombiso, munhu a nga ha anakanya leswaku ku tshembeka eka maxaka ya yena i swa nkoka swinene. I ntiyiso leswaku Vakreste va lava ku va ni “xinakulobye xa ntumbuluko” eka maxaka ya vona, a va lavi ku fana ni vanhu vo tala lava nga riki na rona rirhandzu rolero “emasikwini [lawa] yo hetelela.” (2 Tim. 3:1, 3) Kambe, hi nga ha rhandza maxaka ya hina ku tlula mpimo. Vo tala va ri, maxaka ma namarhelana ku tlula vanhu lava nga riki maxaka. Hikwalaho va nga ha yima ni maxaka ya vona ku nga khathariseki vuyelo bya kona, va khunguvanyeka loko xaka ri khunguvanyisiwile. Vamakwavo va xinuna va Dina va hlundzuke ku tlula mpimo hileswi makwavo wa vona a khomiweke hi ndlela yo biha, hikwalaho va dlaye vavanuna vo tala. (Gen. 34:13, 25-30) Nakambe anakanya leswi a swi ri embilwini ya Absalomu, leswi n’wi susumeteleke ku dlaya Aminoni, loyi a a ri makwavo wa yena hi tatana. (2 Sam. 13:1-30) Xana a hi “ku anakanya ko homboloka” loku susumeteleke vanhu lava ku endla swiendlo swoleswo?

¹⁶ Vakreste va ntiyiso a va dlayi. Hambiswiritano, xana va nga ha n’wi hlundzukela ku tlula mpimo makwerhu wa xinuna kumbe wa xisati loyi a khomeke un’wana wa maxaka ya vona hi ndlela yo biha kumbe loyi va anakanyaka leswaku u khome xaka ra vona hi ndlela yo biha? Va nga ha ala ku heta nkarhi ni mupfumeri-kulobye loyi va anakanyaka leswaku a nga ri khomanga kahle xaka  ra vona kumbe va nga n’wi rhambi emakaya ya vona. (Hev. 13:1, 2) Mukreste loyi a rhandzaka vamakwavo a nge swi endli sweswo. Ina, Mukambisisi wa timbilu a nga ha yi teka mbilu yoleyo tanihi ‘mbilu leyi nga yimbangiki.’ (Yer. 9:25, 26) Tsundzuka lava Yehovha a va khutazeke a ku: “Mi susa minsuvu ya timbilu ta n’wina.”—Yer. 4:4.

17. Ku chava Yehovha swi nga hi pfuna njhani leswaku swi hi olovela ku endla ku cinca etimbilwini ta hina?

¹⁷ Ku vuriwa yini loko u kambela mbilu ya wena yo fanekisela kutani u kuma leswaku a yi hatli yi yingisa swileriso swa Yehovha hilaha a yi fanele yi yingisa hakona, naswona hi ndlela yo karhi ‘a yi yimbanga’? Kumbexana u xiye leswaku yi chava vanhu, yi navela ku va ni ndhuma kumbe ku hanya emafurheni, kumbe hambi ku ri ku voyamela eka ku sihalala kumbe ku tilawula. U ta va u nga ri wo sungula ku titwa hi ndlela yoleyo. (Yer. 7:24; 11:8) Yeremiya u tsale leswaku Vayuda lava a va nga tshembeki va le nkarhini wa yena a va ri ni “mbilu yo sihalala ni yo xandzuka.” U ye emahlweni a ku: “Embilwini ya vona a va vulanga va ku: ‘Sweswi a hi chaveni Yehovha Xikwembu xa hina, Loyi a nisaka maboboma ni mpfula ya xixikana.’” (Yer. 5:23, 24) Xana sweswo a swi kombisi leswaku lexi nga pfunaka ku susa ‘nsuvu wa mbilu’ i ku chava Yehovha swinene ni ku n’wi xixima? Ku n’wi chava koloko lokunene ku nga pfuna un’wana ni un’wana wa hina leswaku a endla ku cinca embilwini ya yena kutani a endla xin’wana ni xin’wana lexi Xikwembu xi lavaka hi swi endla.

18. Yehovha u va tshembise yini vanhu lava nga le ka ntwanano lowuntshwa?

¹⁸ Naswona hi nga tirha na Yehovha loko a ri karhi a hi nyika “mbilu ya ku [n’wi] tiva.” Entiyisweni, sweswo hi leswi a tshembiseke leswaku u ta swi endlela vanhu lava totiweke eka ntwanano lowuntshwa, a ku: “Ndzi ta veka nawu wa mina endzeni ka vona, naswona ndzi ta wu tsala embilwini ya vona. Ndzi ta va Xikwembu xa vona, vona va ta va vanhu va mina.” Ku vuriwa yini hi ku n’wi tiva hakunene? U ye emahlweni a ku: “Un’wana ni un’wana a nge he n’wi dyondzisi nakulobye, un’wana ni un’wana a dyondzisa makwavo, a ku, ‘Tivani Yehovha,’ hikuva hinkwavo va ta ndzi tiva, ku suka eka lontsongo ku ya fika ni le ka lonkulu . . . Hikuva ndzi ta va rivalela xihoxo xa vona, ni xidyoho xa vona a ndzi nge he xi tsundzuki.”—Yer. 31:31-34. *

19. Vakreste va ntiyiso va ni ntshembo wihi wo tsakisa?

¹⁹ Ku nga khathariseki leswaku u langutele ku vuyeriwa hilaha ku nga heriki eka ntwanano wolowo lowuntshwa etilweni kumbe laha misaveni, u fanele u lava ku tiva Yehovha u tlhela u va xiphemu xa vanhu va yena. Xilaveko xa ku kuma vuyelo byolebyo i ku va swidyoho swa wena swi rivaleriwa exisekelweni xa nkutsulo wa Kreste. Leswi u nga rivaleriwaka u fanele u susumeteleka ku rivalela van’wana, ni lava swi nga ha ku tikelaka ku va rivalela. Ku tiyimisela ku susa vukarhi kumbe rivengo rihi na rihi leri u nga ha vaka u ri na rona swi ta pfuna mbilu ya wena. Loko u endla tano u ta va u kombisa leswaku u lava ku tirhela Yehovha naswona u n’wi tiva ku antswa. U ta fana ni lava Yehovha a vuleke leswi malunghana na vona a tirhisa Yeremiya: “Entiyisweni mi ta ndzi lava mi tlhela mi ndzi kuma, hikuva mi ta ndzi lavisisa hi mbilu ya n’wina hinkwayo. Kutani ndzi ta endla leswaku mi ndzi kuma.”—Yer. 29:13, 14.