Xana Dyondzo Ya Ku Tiendlekela Ka Swilo Yi Fambisana Ni Bibele?

XANA i ntiyiso leswaku Xikwembu xi tirhise endlelo ra ku tiendlekela ka swilo leswaku xi hundzula swiharhi swi va vanhu? Xana Xikwembu xi endle leswaku tibaktheriya ti hundzuka tinhlampfi kutani tinhlampfi ti hambeta ti hundzuka swikokovi ni swiharhi leswi mamisaka leswaku eku heteleleni rixaka ra timfenhe ri hundzuka vanhu? Vativi van’wana va sayense ni varhangeri va vukhongeri va vula leswaku va pfumela eka dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo ni dyondzo ya leswaku swilo swi tumbuluxiwe hi Xikwembu leyi hlamuseriwaka eBibeleni. Va vula leswaku mhaka leyi nga eka buku ya Bibele ya Genesa i ntsheketo. Kumbexana u tivutisile, ‘Xana dyondzo ya leswaku munhu u huma eka xiharhi ya fambisana ni rungula ra Bibele ra ku tumbuluxiwa ka swilo?’

Ku twisisa leswaku hi huma kwihi i swa nkoka leswaku hi tiva leswaku hi vamani, laha hi kongomeke kona ni ndlela leyi hi faneleke hi hanya ha yona. Loko hi twisisa leswaku hi huma kwihi hi kona hi nga ta tiva leswi endleke leswaku Xikwembu xi pfumelela ku xaniseka ni xikongomelo xa xona hi vumundzuku bya vanhu. Hi nge vi ni vuxaka lebyi amukelekaka ni Xikwembu loko hi nga tiyiseki leswaku i Muvumbi wa hina. Kutani a hi kambisiseni leswi Bibele yi swi vulaka malunghana ni lomu munhu a humaka kona, xiyimo xakwe xa sweswi ni hi vumundzuku byakwe. Kutani hi ta vona loko dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo yi fambisana ni Bibele.

Hi Nkarhi Lowu A Ku Ri Ni Munhu Un’we

Hi ntolovelo vanhu lava pfumelaka eka dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo va vula leswaku swiharhi swi hundzuke vanhu hakatsongo-tsongo, va kaneta mhaka ya leswaku ku tshame ku va ni munhu un’we ntsena emisaveni. Hambiswiritano, Bibele yi vula mhaka leyi hambaneke swinene ni leyi. Yi vula leswaku hi huma eka munhu un’we, Adamu. Rungula ra Bibele ri vula leswaku Adamu i munhu wa xiviri. Ri hi byela vito ra nsati wakwe ni mavito ya vana vakwe van’wana. Ri hi byela hi vuenti leswi a swi endleke, leswi a swi vuleke, leswaku u hanye rini nileswaku u fe rini. Yesu a nga tekanga rungula rero ri ri ntsheketo wa vanhu lava nga dyondzekangiki. Loko a vulavula ni varhangeri va vukhongeri lava dyondzekeke u te: “Xana a mi hlayanga leswaku loyi a va tumbuluxeke eku sunguleni u va endle va va waxinuna ni waxisati?” (Matewu 19:3-5) Kutani Yesu u tshahe marito lama vulavulaka hi Adamu na Evha lama tsariweke eka Genesa 2:24.

Luka, un’wana wa vatsari va Bibele tlhelo n’wamatimu la nga ni vuxiyaxiya, u hlamusele Adamu tanihi munhu wa xiviri ku fana na Yesu. Luka u hlamusele matimu ya xivongo xa Yesu ku sukela eka yena a tlhelela endzhaku ku fikela eka munhu wo sungula Adamu. (Luka 3:23-38) Nakambe loko muapostola Pawulo a vulavule emahlweni ka vayingiseri lava katsaka vativi va filosofi lava dyondzisiweke eswikolweni swa Xigriki leswi dumeke, u va byele a ku: “Xikwembu lexi endleke misava ni swilo hinkwaswo leswi nga eka yona . . . hi munhu un’we xi endle matiko hinkwawo ya vanhu, leswaku va tshama ehenhla ka vuandlalo hinkwabyo bya misava.” (Mintirho 17:24-26) Swi le rivaleni leswaku Bibele yi dyondzisa leswaku hi huma eka “munhu un’we.” Xana leswi Bibele yi swi vulaka malunghana ni xiyimo lexi munhu a a ri eka xona eku sunguleni swi fambisana ni dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo?

Ku Hohloka Ka Xiyimo Xa Munhu Loyi A A Hetisekile

Hi ku ya hi Bibele, Yehovha u vumbe munhu wo sungula a hetisekile. A swi koteki leswaku Xikwembu  xi endla nchumu wihi na wihi wu nga hetisekanga. Rungula leri vulavulaka hi ku tumbuluxiwa ka swilo ri ri: “Xikwembu xi ya emahlweni xi tumbuluxa munhu hi xifaniso xa xona . . . Endzhaku ka sweswo Xikwembu xi vona hinkwaswo leswi xi swi endleke, kutani waswivo, a swi ri swinene ngopfu.” (Genesa 1:27, 31) Xana munhu la hetisekeke u njhani?

Munhu la hetisekeke u ni ntshunxeko wa ku tihlawulela naswona u kota ku tekelela timfanelo ta Xikwembu hi ku helela. Bibele yi ri: “Xikwembu xa ntiyiso xi endle vanhu va va vo lulama, kambe vona va tilukele mano yo tala.” (Eklesiasta 7:29) Adamu u hlawule ku xandzukela Xikwembu. Hikwalaho ka ku xandzuka kakwe, Adamu u endle leswaku yena ni vana vakwe va lahlekeriwa hi ku hetiseka. Ku lahlekeriwa ka munhu hi ku hetiseka hi swona leswi endlaka leswaku minkarhi yo tala hi endla swilo leswi nga hi tsakisiki hambiloko hi swi lava ku endla swilo leswi lulameke. Muapostola Pawulo u tsarile: “Leswi ndzi swi navelaka a ndzi hanyi hi swona; kambe leswi ndzi swi vengaka hi swona leswi ndzi swi endlaka.”​—Varhoma 7:15.

Hi ku ya hi Bibele, munhu la hetisekeke a a ta hanya hilaha ku nga heriki a ri ni rihanyo leri hetisekeke. Marito lawa Xikwembu xi ma byeleke Adamu ma swi kombisa kahle leswaku loko wanuna wo sungula a a lo yingisa Xikwembu, a a ta va a nga fanga. (Genesa 2:16, 17; 3:22, 23) Yehovha a a nga ta vula leswaku ku tumbuluxiwa ka munhu “a swi ri swinene ngopfu” loko ku ri leswaku munhu a a karhatiwa hi mavabyi kumbe a a fundze moya wa ku xandzuka. Ku va munhu a lahlekeriwe hi ku hetiseka hi swona leswi endlaka leswaku miri wa munhu wu va ni vulema byo karhi ni ku vabya hambileswi a vumbiweke hi ndlela leyi hlamarisaka. Hikokwalaho dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo a yi fambisani ni Bibele. Dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo yi hlamusela munhu wa manguva lawa tanihi xiharhi lexi hambetaka xi endla nhluvuko. Bibele yi hlamusela munhu wa manguva lawa a ri loyi a hohlokaka hambileswi a humaka eka munhu loyi a a hetisekile eku sunguleni.

Mhaka ya leswaku Xikwembu xi tirhise endlelo ra ku tiendlekela ka swilo leswaku xi endla munhu na yona a yi fambisani ni leswi Bibele yi swi vulaka hi vumunhu bya Xikwembu. Loko Xikwembu a xi tirhise endlelo ra ku tiendlekela ka swilo leswaku xi endla munhu a swi ta vula leswaku hi xona xi nga vangela leswaku vanhu va va exiyin’weni lexi va nga eka xona namuntlha xa ku vabya ni ku va ni maxangu. Hambiswiritano, Bibele yi vula leswi malunghana ni Xikwembu: “Ribye, ntirho wakwe wu hetisekile, hikuva tindlela takwe hinkwato i vululami. Xikwembu xa vutshembeki, lexi nga riki na vuhomboloki; xi ni vululami naswona xi hava xisandzu. Va endle hi ndlela leyi onhakeke; a hi vana va xona, xihoxo i xa vona vini.” (Deteronoma 32:4, 5) Hikokwalaho, ku xaniseka ka vanhu loku nga kona namuntlha a hi vuyelo bya ku va Xikwembu xi tirhise endlelo ra ku tiendlekela ka swilo leswaku xi tumbuluxa vanhu. Kambe i vuyelo bya leswi munhu un’we a xandzukeleke Xikwembu xisweswo a lahlekeriwa hi ku hetiseka yena ni vana vakwe. Leswi sweswi se hi vulavuleke hi Adamu, hi nga vulavula hi Yesu. Xana dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo ya fambisana ni leswi Bibele yi swi vulaka malunghana na Yesu?

 Xana Swa Koteka Ku Pfumela Eka Dyondzo Ya Ku Tiendlekela Ka Swilo Ni Ya Vukreste?

“Kreste u fele swidyoho swa hina.” Hilaha u swi tivaka hakona, leyi i yin’wana ya tidyondzo ta xisekelo ta Vukreste. (1 Vakorinto 15:3; 1 Petro 3:18) Leswaku hi kota ku twisisa leswaku ha yini dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo yi nga fambisani ni marito wolawo, hi fanele hi rhanga hi tiva leswaku ha yini Bibele yi hi vitana vadyohi ni leswaku xidyoho xi endla yini eka hina.

Hinkwerhu hi vadyohi hileswi hi nga kotiki ku ti tekelela hi ndlela leyi hetisekeke timfanelo ta Xikwembu leti vangamaka, to kota rirhandzu ni vululami bya xona. Hikwalaho, Bibele yi ri: “Hinkwavo va dyohile, naswona va kayivela ku vangama ka Xikwembu.” (Varhoma 3:23) Bibele yi dyondzisa leswaku xidyoho hi xona xi vangaka rifu. Vakorinto vo Sungula 15:56 yi ri: “Ndzhombo lowu tswalaka rifu i xidyoho.” Nakambe xivangelo-nkulu lexi endlaka leswaku hi vabya i xidyoho lexi hi tswariweke na xona. Yesu u kombise leswaku vuvabyi ni xiyimo xa hina xa vudyoho swa fambisana. U byele munhu loyi a a ome swirho a ku: “Swidyoho swa wena swi rivaleriwile,” kutani munhu yoleyo u hanyisiwile.​—Matewu 9:2-7.

Rifu ra Yesu ri hi pfuna njhani? Bibele yi kombisa ku hambana ka Adamu na Yesu Kreste loko yi ku: “Tanihi leswi hinkwavo va faka eka Adamu, kutani hinkwavo va ta hanyisiwa eka Kreste.” (1 Vakorinto 15:22) Yesu u hakele xidyoho lexi hi xi kumeke eka Adamu hi ku nyikela vutomi byakwe byi va xitlhavelo. Xisweswo, hinkwavo lava kombisaka ripfumelo eka Yesu ni ku n’wi yingisa va ta kuma leswi Adamu a swi lahleke—ku nga ntshembo wo hanya hilaha ku nga heriki.​—Yohane 3:16; Varhoma 6:23.

Kutani, xana wa swi vona leswaku dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo a yi fambisani ni ya Vukreste? Loko hi kanakana leswaku “hinkwavo va [fa] eka Adamu,” hi nga pfumela njhani leswaku “hinkwavo va ta hanyisiwa eka Kreste”?

Leswi Endlaka Leswaku Dyondzo Ya Ku Tiendlekela Ka Swilo Yi Koka Vanhu

Bibele yi paluxa ndlela leyi tidyondzo to fana ni dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo ti sunguleke ku rhandzeka ha yona. Yi ri: “Ku ta va ni nkarhi lowu va nga ta ka va nga tiyiseli eka dyondzo leyi hanyisaka, kambe, hi ku landza ku navela ka vona, va ta tihlengeletela vadyondzisi leswaku tindleve ta vona ti ta nyangalatiwa; naswona va ta hundzuluxela tindleve ta vona ekule ni ntiyiso, kasi va ta hambukiseriwa etimhakeni ta mavunwa.” (2 Timotiya 4:3, 4) Hambileswi dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo hakanyingi yi hlamuseriwaka hi marito ya sayense, entiyisweni i dyondzo ya vukhongeri. Yi dyondzisa ku languta vutomi ni Xikwembu hi ku ya hi miehleketo ya vanhu. Tidyondzo ta yona leti nga ni vukanganyisi ti koka vanhu lava nga ni vutianakanyi ni lava rhandzaka ku tifuma. Vanhu vo tala lava pfumelaka eka dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo va vula leswaku va pfumela ni le ka Xikwembu. Hambiswiritano, va anakanya leswaku Xikwembu a hi xona xi nga tumbuluxa swilo, a xi ngheneleli etimhakeni ta vanhu naswona a xi nge va avanyisi. I dyondzo leyi nyangalataka tindleve ta vanhu.

Vadyondzisi va dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo hakanyingi va susumetiwa hi “ku navela ka vona” ku nga ri hi mhaka leyi nga ya xiviri”​—kumbexana ku navela ku amukeriwa hi vativi va sayense lava khomeleleke swi tiya edyondzweni ya ku tiendlekela ka swilo. Michael Behe, profesa wa dyondzo ya tikhemikhali ta swilo leswi hanyaka, la heteke malembe yo tala evuton’wini byakwe a ri karhi a dyondza hi ta mintirho leyi rharhanganeke leyi endlekaka endzeni ka tisele, u hlamusele leswaku lava dyondzisaka dyondzo ya ndlela leyi tisele ti tiendlekeleke ha yona a va na vumbhoni lebyi tiyeke bya leswi va swi dyondzisaka. Xana endlelo ra ku tiendlekela ka swilo ri nga endleka endzeni ka sele yoleyo leyitsongo swinene? U tsarile: “Dyondzo ya ku tiendlekela ka timolekhuli a yi sekeriwanga eka sayense ya xiviri. Ku hava minkandziyiso eka tibuku ta sayense​—timagazini leti xiximiwaka ni leti vulavulaka hi vuenti hi mhaka yo karhi—​leyi kotaka ku hlamusela loko ku tiendlekela ka timolekhuli ku tshame ku va kona. . . . Dyondzo ya Darwin ya leswaku timolekhuli to tiendlekela i ya ku tiomisa nhloko ntsena.”

Loko lava pfumelaka eka dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo va tsandzeka ku yi hlamusela, ha yini va hisekela ku yi dyondzisa? Behe u te: “Vanhu vo tala ku katsa ni vativi vo tala va sayense lava xiximiwaka, a va swi lavi nikatsongo ku tiva leswaku ku ni munhu la nga ni matimba lamakulu la vumbeke swilo.”

Dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo yi koka vafundhisi vo tala lava lavaka ku vonaka onge va tlharihile. Va fana ni vanhu lava hlamuseriweke hi muapostola Pawulo eka papila leri yaka eka Vakreste va le  Rhoma. Pawulo u tsarile: “Leswi nga tiviwaka malunghana ni Xikwembu swa vonaka exikarhi ka vona . . . Timfanelo ta xona leti nga vonakiki ta voniwa ku sukela loko misava yi tumbuluxiwile ku ya emahlweni, hikuva ti xiyeka hi swilo leswi endliweke, ni hi matimba ya xona lama nga riki na makumu ni Vukwembu bya xona, lerova a va swi koti ku tiyimelela; hikuva, hambileswi a va xi tiva Xikwembu, a va xi dzunisanga tanihi Xikwembu, naswona a va xi nkhensanga, kambe a va vanga na nchumu eku anakanyeni ka vona, naswona timbilu ta vona leti nga twisisiki ti endliwe ta ntima. Hambiloko va sindzisa leswaku va tlharihile, va ve swiphukuphuku.” (Varhoma 1:19-22) U nga swi papalata njhani ku kanganyisiwa hi tidyondzo ta mavunwa?

Vumbhoni Lebyi Nga Kona Byi Endla Leswaku Hi Va Ni Ripfumelo Eka Muvumbi

Loko Bibele yi hlamusela leswaku ripfumelo i yini yi kandziyisa nkoka wa ku va ni vumbhoni. Yi ri: “Ripfumelo i ku langutela loku tiyisekisiweke ka swilo leswi tshembiwaka, vumbhoni lebyi tiyeke bya leswi nga swa xiviri hambiloko swi nga voniwi.” (Vaheveru 11:1) Ripfumelo ra xiviri eka Xikwembu ri fanele ri sekeriwa eka vumbhoni lebyi kombisaka leswaku Muvumbi u kona hakunene. Bibele yi komba laha u nga byi kumaka kona vumbhoni byebyo.

Davhida, un’wana wa vatsari va Bibele la huhuteriweke u tsarile: “Ndzi ta ku dzunisa hikuva ndzi endliwe hi ndlela yo hlamarisa, leyi chavisekaka.” (Pisalema 139:14) Ku tinyika nkarhi wa ku anakanyisisa hi ndlela leyi hlamarisaka leyi miri wa hina ni swilo swin’wana leswi hanyaka swi vumbiweke ha yona, swi hi endla hi xixima vutlhari bya Muvumbi wa hina. Swirho swin’wana ni swin’wana swa magidi leswi nga emirini wa hina leswi endlaka leswaku hi hambeta hi hanya, swi tirhisana hi ndlela leyi hetisekeke. Nakambe vuako hinkwabyo byi kombisa vumbhoni bya leswaku byi hleleke hi ndlela leyi pakanisaka. Davhida u tsarile: “Matilo ma twarisa ku vangama ka Xikwembu; ni xibakabaka xi vula ntirho wa mavoko ya xona.”​—Pisalema 19:1.

Bibele hi yoxe i xihlovo lexikulu xa vumbhoni bya malunghana ni Muvumbi. Ku tinyika nkarhi wo kambisisa ndlela leyi tibuku ta yona ta 66 ti fambisanaka ha yona, ndlela leyi mahanyelo lawa yi ma dyondzisaka ma tlakukeke ha yona ni ndlela leyi vuprofeta bya yona byi hetisekaka hi ndlela leyi pakanisaka ha yona, swi ta ku nyika vumbhoni byo tala bya leswaku mutsari wa yona i Muvumbi. Ku twisisa tidyondzo ta Bibele swi nga tlhela swi ku endla u tiyiseka leswaku Bibele i Rito ra Muvumbi hakunene. Hi xikombiso, loko u twisisa tidyondzo ta Bibele to tanihi leyi vulavulaka hi xivangelo xa ku xaniseka ka vanhu, Mfumo wa Xikwembu, vumundzuku bya vanhu ni ndlela yo kuma ntsako, u ta vona ndlela leyi vutlhari bya Xikwembu byi kombisiwaka ha yona. U nga ha titwa hi ndlela leyi Pawulo a titweke ha yona loko a tsala a ku: “Mawaku ku enta ka rifuwo ni vutlhari ni vutivi bya Xikwembu! Vuavanyisi bya xona a byi lavisiseki, ni tindlela ta xona a ti landzeleriseki!”​—Varhoma 11:33.

Loko u ri karhi u kambisisa vumbhoni bya leswaku ku ni Muvumbi, ripfumelo ra wena ri ta tiya naswona u ta tiyiseka leswaku loko u ri karhi u hlaya Bibele swi fana ni loko u yingisela yena hi byakwe. Muvumbi u ri: “Mina ndzi endle misava ndzi tlhela ndzi tumbuluxa ni munhu ehenhla ka yona. Mina​—matilo ma andlariwe hi mavoko ya mina, ni vuthu ra wona hinkwaro ndzi ri lerisile.” (Esaya 45:12) U nge tisoli nikatsongo hi ku va u endle matshalatshala ya leswaku u tivonela hi wexe leswaku Yehovha i Muvumbi wa swilo hinkwaswo.

[Nkomiso eka tluka 14]

Muapostola Pawulo u byele Magriki lama dyondzekeke a ku: “Xikwembu . . . hi munhu un’we xi endle matiko hinkwawo ya vanhu”

[Nkomiso eka tluka 15]

Dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo yi hlamusela munhu wa manguva lawa tanihi xiharhi lexi hambetaka xi endla nhluvuko. Bibele yi hlamusela munhu wa manguva lawa a ri loyi a hohlokaka hambileswi a humaka eka munhu loyi a a hetisekile eku sunguleni

[Nkomiso eka tluka 16]

“Dyondzo ya ku tiendlekela ka timolekhuli a yi sekeriwanga eka sayense ya xiviri”

[Nkomiso eka tluka 17]

Ndlela leyi hlamarisaka leyi swilo leswi hanyaka swi vumbiweke ha yona yi endla leswaku hi xixima vutlhari bya Muvumbi wa hina