“EMasikwini Ya Heroda Lowa Hosi”

LOKO Heroda Lonkulu, hosi ya Yudiya, a ringeta ku dlaya Yesu loko a ha ri ricece, u rhumele malandza yakwe leswaku ma ya dlaya tincece hinkwato ta majaha eBetlehema. Matimu ma hlamusela swiendlakalo swo hlayanyana leswi endlekeke “emasikwini ya Heroda lowa hosi,” ku nga swiendlakalo leswi hi pfunaka ku twisisa vutomi bya Yesu ni vutirheli byakwe.—Matewu 2:1-16.

I yini lexi endleke Heroda a lava ku dlaya Yesu? Tanihi leswi loko Yesu a velekiwa Vayuda a va ri ni hosi, swi tise ku yini leswaku loko Yesu a fa se a va fumiwa hi Pontiyo Pilato la nga mufumi wa Murhoma? Leswaku hi xi twisisa hi ku helela xikhundlha xa Heroda ematin’wini ni ku twisisa leswaku ha yini a ri wa nkoka eka vahlayi va Bibele, hi fanele hi kambisisa leswi humeleleke eka makume ya malembe emahlweni ko va Yesu a velekiwa.

Ku Lweriwa Ka Swikhundlha Swa Ku Fuma eYudiya

Eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vumbirhi B.C.E., tiko ra Yudiya a ri fumiwa hi un’wana loyi a a huma eka ndyangu wa Seleucid wa le Siriya, ku nga un’wana wa vafumi va mune lava landzeleke endzhaku ko hluriwa ka mfumo wa Alekzanda Lonkulu. Hambiswiritano, kwalomu ka va 168 B.C.E., loko hosi ya Museleucid yi ringeta ku siva vugandzeri bya Yehovha hi vugandzeri bya Zewusi etitempeleni ta vona eYerusalema, Vayuda lava a va rhangeriwa hi ndyangu wa Maccabee va xandzukile. Vamaccabee kumbe Vahasmonea va fume tiko ra Yudiya hi 142-63 B.C.E.

Hi 66 B.C.E., tihosana timbirhi ta Hasmonea, ku nga Hyrcanus wa Vumbirhi ni buti wakwe Aristobulus, va lwele xikhundlha xa ku fuma. Ku sungule nyimpi ya xin’wana-manana naswona havumbirhi bya vona va kombele mpfuno eka Pompey, ndhuna-nkulu ya Murhoma, loyi hi nkarhi wolowo a a ri eSiriya. Pompey u kume ndlela leyi a ta nghenelela ha yona etimhakeni teto.

Kahle-kahle Varhoma va endle leswaku nkucetelo wa vona wu fika ni le tlhelweni ra le vuxeni naswona hi nkarhi wolowo a va lawula xiphemu lexikulu xa Asia Minor. Hambiswiritano, vafumi va le Siriya lava debyisaka voko lava tlhandlamaneke, va endle leswaku ku va ni mpfilumpfilu endhawini yoleyo, ku nga swona leswi heteke ku rhula loku Varhoma a va lava leswaku ku va kona Evuxeni. Hikwalaho, Pompey u sungule ku lawula Siriya.

Leswaku a tlhantlha nkwetlembetano wa Vahasmonea u seketele Hyrcanus naswona hi 63 B.C.E., Varhoma va hlasele Yerusalema  kutani va hlawula Hyrcanus leswaku a va hosi. Hambiswiritano, Hyrcanus a a nga ta va hosi leyi tiendlelaka ku rhandza. Sweswi Varhoma se a va katsekile naswona a va nga ta tshika ku ya emahlweni va kucetela vanhu va le ndhawini yoleyo. Hyrcanus u ve mufumi wa Rhoma, loyi a fumeke hikwalaho ka musa wa Varhoma, a a titshege hi xinghana xa vona swin’we ni ku seketeriwa hi vona leswaku a tshama exitshan’weni xakwe xa vuhosi. A a ta fambisa timhaka ta le tikweni rero hilaha a lavaka hakona, kambe loko swi ta eka timhaka ta le handle ka tiko a a fanele a sungula a languta leswi nawu wa Varhoma wu swi vulaka.

Ku Vekiwa Ka Heroda A Va Hosi

Hyrcanus a a ri mufumi la debyisaka voko. Kambe a a seketeriwa hi Antipater wa Muidumiya tlhelo tata wa Heroda Lonkulu. Antipater hi yena loyi a a lawula xitulu xa vuhosi. A nga yi pfumelelanga mintlawa ya Vayuda leyi kanetaka leswaku yi lawula naswona handle ko dya nkarhi u sungule ku lawula tiko ra Yudiya. U pfune Julius Caesar ku lwa ni valala vakwe aEgipta naswona Varhoma va khense Antipater hi ku n’wi tlakusa va n’wi veka leswaku a va murhangeri loyi a a ri ni vutihlamuleri eka vona. Hilaha ku fanaka, Antipater u veke vana vakwe va majaha Phasael na Heroda, tanihi vafumi, loyi un’wana eYerusalema kasi loyi un’wana eGaleliya.

Antipater u dyondzise majaha yakwe leswaku ku hava nchumu lowu va nga wu fikelelaka handle ko pfumeleriwa hi Rhoma. Heroda a a yi tsundzuka kahle dyondzo yoleyo. Eka malembe hinkwawo ya ku fuma kakwe a a fanele a anakanyela swilaveko swa vaseketeri vakwe lava nga Varhoma swin’we ni swa Vayuda lava a a va fuma. Vuswikoti lebyi a a ri na byona byo va muhleri tlhelo ndhuna byi n’wi pfunile loko se a fuma. Heroda loyi a a ri ni malembe ya 25 loko a vekiwa ku va mufumi u hatle a xiximiwa hi Vayuda ni Varhoma hileswi a tirhiseke matimba ku herisa vukanganyisi endhawini leyi a a yi fuma.

Endzhaku ka loko valala va Antipater va n’wi chelele chefu kutani a fa hi 43 B.C.E., Heroda u ve mufumi loyi a nga ni matimba swinene eYudiya. Nilokoswiritano, a a ri ni valala. Hulumendhe leyi lawulaka ya le Yerusalema, yi n’wi langute tanihi munhu loyi a tekelaka van’wana swikhundlha kutani yi kucetele Rhoma leswaku yi n’wi susa exitulwini xakwe xa vuhosi. Matshalatshala ya vona ma ve nyuku wa mbyana. Tiko ra Rhoma a ri xixima leswi Antipater a swi endleke ni ku xixima vuswikoti bya n’wana wakwe wa jaha.

A Endliwa Hosi Ya Yudiya

Ndlela leyi Pompey a xi tlhantlheke ha yona xiphiqo lexi a xi ri kona exikarhi ka Vahasmonea eka malembe ya kwalomu ka 20 emahlweni ka kwalaho yi hlundzukise vo tala. Lava a va lava ku seketela Arstobulus va hambete va phikelela ku teka vulawuri naswona hi 40 B.C.E., va swi kotile ku byi teka hikwalaho ko pfuniwa hi valala va Rhoma, ku nga vafumi va le Asia. Leswi a ku ri ni nyimpi ya xin’wana-manana, va hlasele Siriya, va hlongola Hyrcanus kutani va veka munhu la nga riki Murhoma kambe a nga wa ndyangu wa Vahasmonea.

Heroda u balekele eRhoma laha a amukeriweke hi mandla mambirhi. Varhoma a va lava leswaku vafumi va le Asia va hlongoriwa eYudiya naswona ndhawu yoleyo yi tlhela yi lawuriwa hi mufumi loyi va n’wi rhandzaka. A va lava mufumi loyi a va ta n’wi tshemba kutani va vone Heroda a ri munhu wo tano. Huvo ya le Rhoma yi endle Heroda hosi ya Yudiya. Leswaku a kombisa swilo swin’wana leswi a nga ta swi endla leswaku a kota ku tshama eka mfumo wakwe, Heroda u rhangele ntlawa lowu a wu suka eHubyeni yoleyo wu ya etempeleni ya Jupiter, laha a endleleke swikwembu swa vuhedeni switlhavelo.

Hi ku pfuniwa hi vuthu ra Rhoma, Heroda u hlule valala vakwe eYudiya kutani a tlhela a teka vuhosi. U tirihisele hi ndlela ya tihanyi eka lava a va n’wi kaneta. U herise Vahasmonea swin’we ni tihulumendhe leti lawulaka ta Vayuda leti a ti va seketela swin’we ni lava a va nga lavi ku twa nchumu hi vafumi lava nga Varhoma.

Heroda A Tiyisa Mfumo Wakwe

Loko Octavius a humelela tanihi mufumi loyi a rhandziwaka wa Rhoma hi 31 B.C.E hikwalaho ka leswi a hluleke Mark Antony eAktiyamu, Heroda u swi xiyile leswaku vunghana bya yena na Mark Antony swi nga endleka byi tshwukiseriwa mahlo. Hikwalaho, hi xihatla u tiyisekise Octavius leswaku wa byi tlangela vutshembeki byakwe. Eku heteleleni mufumi loyi lontshwa wa Rhoma, u tiyisekise leswaku Heroda i hosi ya Yudiya ni ku ndlandlamuxa ndhawu leyi a a fanele a yi fuma.

 Eka malembe lama landzeleke, Heroda u tiyise mfumo wakwe a tlhela a wu antswisa hi ku endla leswaku tiko ra Yerusalema ri tirhisa mindhavuko ya Magriki. U sungule matsima yo tala yo aka miako leyikulu ya le vuhosini, hlaluko ra muti wa Khezariya swin’we ni tempele ya Yerusalema. Sweswo hinkwaswo u swi endle hileswi a a ri ni vunghana ni tiko ra Rhoma.

Heroda a a lawula Yudiya hi ku helela; naswona a ku ri yena loyi a a nyika swileriso. Heroda u tlhele a lawula ni vaprista ni ku veka un’wana ni un’wana loyi a n’wi lavaka eka xikhundlha lexi xa vuprista.

Ku Dlaya Hikwalaho Ka Mavondzo

Vutomi bya Heroda a byi hlanga-hlanganile. Vunyingi bya vasati vakwe va khume a va lava leswaku un’wana wa vana va vona va majaha a tlhandlama tata wakwe. Ndlela leyi miako yakwe leyikulu a yi saseke ha yona yi endle leswaku Heroda a sungula ku va ni mavondzo naswona a tlhela a va ni tihanyi. Hikwalaho ka mavondzo lawa a a ri na wona, u endle leswaku nsati wakwe Mariamne loyi a a n’wi rhandza a dlayiwa naswona endzhaku ka sweswo u lerise leswaku vana vakwe va majaha vambirhi va dlayiwa hikwalaho ka leswi a a ehleketa leswaku va nga ha va va n’wi lukele rhengu ra ku n’wi dlaya. Hikwalaho, rungula ra Matewu leri vulavulaka hi ku dlayeteriwa ka vana eBetlehema ri pfumelelana ni leswi Heroda a a tiviwa ha swona ni leswi a a swi endla leswaku a herisa vakaneti vakwe.

Vanhu van’wana va vula leswaku leswi a a swi xiya leswaku a nga rhandziwi, Heroda a a lava leswaku rifu rakwe ri nga vi nkarhi wa ntsako kambe ri va nkarhi wa xirilo etikweni hinkwaro. Leswaku a fikelela pakani yakwe, u khotse varhangeri lava nga vaaka-tiko va Yudiya kutani a lerisa leswaku hinkwavo va fanele va dlayiwa loko a fa. Xileriso xakwe a xi humelelanga.

Ndzhaka Ya Heroda Lonkulu

Loko Heroda a fa, Rhoma ri bohe leswaku Arkelawusi a tlhandlama tata wakwe tanihi mufumi wa le Yudiya naswona vana vakwe va majaha vambirhi va va tihosana leti tiyimeleke kumbe va va vafumi va xiphemu xo karhi xa tiko—Antipasi a fuma eGaleliya ni le Periya kasi Filipi a fuma eIturiya ni le Trakonita. Arkelawusi a a nga rhandziwi hi vanhu lava a a va fuma swin’we ni tindhuna takwe. Endzhaku ka malembe ya khume a ri karhi a fuma hi ndlela leyi nga rhandzekiki, Varhoma va n’wi susile kutani va hlawula mufumi wa vona, ku nga Pontiyo Pilato. Hi nkarhi wolowo, Antipasi loyi Luka a n’wi vitanaka Heroda na Filipi va ye emahlweni va fuma swifundzha swa vona. Lexi a ku ri xiyimo xa tipolitiki lexi a xi ri kona loko Yesu a sungula vutirheli byakwe.—Luka 3:1.

Heroda Lonkulu a a ri n’watipolitiki loyi a tlhariheke naswona a a ri mudlayi loyi a nga ni nsele, swi nga ha endleka xiendlo xakwe xo biha ngopfu a xi ri xa ku ringeta ku dlaya Yesu loko a ha ri ricece. Ku kambisisa matimu ya ndlela leyi Heroda a a fuma ha yona i swa nkoka eka vahlayi va Bibele—swi va pfuna ku twisisa swiendlakalo swa nkoka ni ku va hlamusela ndlela leyi Varhoma va sunguleke ha yona ku fuma Vayuda naswona swi va pfuna ku twisisa swo tala malunghana ni vutomi swin’we ni ntirho wa Yesu wa laha misaveni.

[Mepe lowu nga eka tluka 15]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Tiko ra Palestina swin’we ni tindhawu leti ri rhendzeleke hi nkarhi wa ku fuma ka Heroda

SIRIYA

ITURIYA

GALELIYA

TRAKONITA

Lwandle ra Galeliya

Nambu wa Yordani

Khezariya

SAMARIYA

PERIYA

Yerusalema

Betlehema

YUDIYA

Lwandle ra Munyu

IDUMIYA

[Swifaniso leswi nga eka tluka 13]

Heroda a a ri un’wana wa vafumi lava tlhandlameke vafumi van’wana lava fumeke Yudiya eka malembe-xidzana mambirhi emahlweni ko va Yesu a sungula vutirheli byakwe