Vahan u velekiwe eArmenia hi April 1983. Hi 1996, yena ni swirho swin’wana swa ndyangu wakwe va sungule ku dyondza Bibele ni Timbhoni ta Yehovha naswona loko a ri ni malembe ya 16 u khuvuriwile. Eka dyondzo ya yena ya Bibele, Vahan u sungule ku ti xixima swinene tidyondzo ta Yesu Kreste, ku katsa ni nkongomiso lowu Yesu a wu nyikeke valandzeri vakwe wa leswaku va nga khomi matlhari ya nyimpi. (Matewu 26:52) Hikokwalaho, endzhakunyana ka ku khuvuriwa kakwe, Vahan a a fanele a endla xiboho lexikulu evuton’wini byakwe.

Nawu wa le Armenia wu sindzisa majaha hinkwawo ku ya evusocheni loko ma va ni malembe ya 18. Loko ma nga swi lavi ku endla ntirho lowu, ma nga gweviwa ku tshama ekhotsweni ku ringana malembe manharhu. Vahan a a lava ku tirhela vaaki-kulobye. Kambe hi nkarhi lowu fanaka, a a nga swi lavi ku lwisana ni ripfalo rakwe leri leteriweke hi Bibele. Kutani, xana u endle yini?

Xikan’we-kan’we loko se a fanelekela ntirho wa vusocha hi 2001, Vahan u sungule ku tsalela valawuri va le Armenia mapapila. Emapapileni yakwe, u vule leswaku ntirho wo tano a wu ta lwisana ni ripfalo ni tidyondzo takwe ta vukhongeri. Hi nkarhi lowu fanaka, u vule leswaku a tiyimiserile ku endlela vaaki ntirho wun’wana lowu hambaneke ni wolowo.

Ku hundze lembe Vahan a ri karhi a ya emahlweni a endla xikombelo eka valawuri leswaku va swi amukela leswi ripfalo rakwe ri nga n’wi  pfumeleriki ku ya evusocheni. Hambiswiritano, hi September 2002, Vahan u khomiwile naswona endzhakunyana u hehliwe hi ku va a ala ku yingisa xileriso xo ya evusocheni. U gweviwe ku tshama ekhotsweni ku ringana tin’hweti ta 18. Kambe muchuchisi a a nga enerisiwi hi nxupulo wolowo. Loko ka ha ku hela n’hweti a gweviwile, muchuchisi u kombele huvo ya swivilelo leswaku yi engetela xigwevo xakwe. U vule leswaku ku ala ka Vahan ku ya evusocheni hileswi ripfalo rakwe leri leteriweke hi vukhongeri ri nga n’wi pfumeleriki, “a ku nga sekeriwanga helo naswona a ku ri ni khombo.” Huvo ya swivilelo yi amukele xikombelo xa muchuchisi yoloye, yi engetela xigwevo xa Vahan xo va a tshama ekhotsweni ku ringana tin’hweti ta 30.

Vahan u endle xikombelo eka huvo leyi tlakukeke ya le Armenia malunghana ni xiboho xexo. Hi January 2003, Huvo leyi Tlakukeke yi seketele xiboho xa huvo ya swivilelo. Hi ku hatlisa Vahan u yisiwe ekhotsweni leswaku a ya sungula ku tirhela xigwevo xakwe ni swigevenga, vaxavisi va swidzidziharisi ni vapfinyi.

Ku sukela hi 2001, tiko ra Armenia ri ve xiphemu xa Huvo ya le Yuropa. Hikokwalaho, vaaki va rona a va ri ni mfanelo yo yisa swikombelo swa vona eka Huvo ya le Yuropa ya Timfanelo ta Vanhu (European Court of Human Rights [ECHR]) loko va tsandzekile ku kuma vuavanyisi lebyinene endhawini ya ka vona. Sweswo hi swona leswi Vahan a hlawuleke ku swi endla. Eka xikombelo xakwe u vule leswaku ku ala kakwe ku ya evusocheni ku lwisana ni Nawu wa vu-9 wa Nhlengeletano ya Timfanelo ta Vanhu ya le Yuropa. U kombele leswaku mfanelo yakwe yo va ripfalo rakwe ri nga n’wi pfumeleli ku ya evusocheni yi sirheleriwa ehansi ka nawu lowu—ku nga mhaka leyi nga si tshamaka yi amukeriwa.

Hi October 27, 2009, ECHR yi humese xiboho xa yona. Hikwalaho ka nawu lowu nga kona, huvo yi vule leswaku ntshunxeko wo endla hi ku pfumelelana ni ripfalo hilaha wu hlamuseriweke hakona eka Nawu wa vu-9 eka Nhlengeletano ya le Yuropa a wu sirheleli timfanelo ta vanhu lava ripfalo ra vona ri nga va pfumeleriki ku ya evusocheni.

Hi nkarhi wolowo, se a ku ri khale Vahan a ntshunxiwe ekhotsweni, a ri ni nsati ni n’wana wa mufana. Vahan u hetiwe matimba hi xiboho xexo. Kutani a a fanele a hlawula ku va a herisa nandzu kumbe a yisa xikombelo eka Huvo Leyikulu ya ECHR. U hlawule ku yisa xikombelo xakwe eka Huvo Leyikulu ya ECHR. Huvo Leyikulu a yi amukela milandzu leyikulu ntsena, kutani Vahan u ve ni ntsako loko yi endla xiboho xo tlhela yi kambisisa nandzu wakwe.

Eku heteleleni, hi July 7, 2011, eStrasbourg, le Furwa, Huvo Leyikulu ya ECHR yi endle xiboho. Huvo yi gimete hi nhlayo yikulu leyi hlamarisaka ya tivhoti ta 16 eka yin’we ta leswaku tiko ra Armenia a ri yi xiximanga mfanelo ya ntshunxeko wa ripfalo ra Vahan Bayatyan loko yi n’wi vona nandzu ni ku n’wi khoma hileswi ripfalo rakwe ri  nga n’wi pfumeleriki ku ya evusocheni. Muavanyisi wa le Armenia hi yena ntsena loyi a nga yimangiki na yona mhaka leyi.

Ha yini xiboho xolexo xi ri lexi xiyekaka? Hikuva a ku ri ro sungula ematin’wini ya ECHR leswaku mfanelo ya munhu yo va ripfalo rakwe ri nga n’wi pfumeleli ku ya evusocheni yi tekiwa tanihi leyi sirhelelekeke hi ku helela ehansi ka Nawu wa vu-9 wa Nhlengeletano. Hikwalaho ka sweswo, huvo yi swi teka ku ri ku lwisana ni timfanelo ta xisekelo eka vandla ra xidimokrati ku pfalela munhu ekhotsweni hileswi ripfalo rakwe ri nga n’wi pfumeleriki ku ya evusocheni.

Huvo yi vule leswi landzelaka malunghana ni xiyimo xa Timbhoni ta Yehovha tanihi leswi ripfalo ra tona ri nga ti pfumeleriki ku ya evusocheni, yi te: “Hikokwalaho Huvo a yi na xivangelo xo kanakana leswaku munhu loyi a endleke xikombelo xo ala ku ya evusocheni a a susumetiwa hi tidyondzo ta vukhongeri bya yena, leti a a ti rhandza hi mbilu hinkwayo naswona a ti lwisana swinene ni vutihlamuleri byakwe bya ku ya evusocheni.”

Eka malembe ya 20 lama hundzeke, Timbhoni ta Yehovha to tlula 450 leti ripfalo ra tona a ri nga ti pfumeleli ku ya evusocheni ti gweviwile eArmenia. Hi nkarhi lowu a ku tsariwa xihloko lexi, a ku ri ni majaha ya 58 etikweni rero lawa a ma pfaleriwile hileswi ripfalo ra wona leri leteriweke hi tidyondzo ta vukhongeri a ri nga ma pfumeleli ku ya evusocheni. Ntlhanu wa wona ma pfaleriwile endzhaku ka loko ku endliwe xiboho lexi nga taka xi nga rivariwi eka nandzu wa Bayatyan v. Armenia. * Eka wun’wana wa milandzu yoleyo, loko muntshwa un’wana loyi a aleke ku ya evusocheni hileswi ripfalo rakwe ri nga n’wi pfumeleriki a endla xikombelo eka muchuchisi xa leswaku a herisa nandzu lowu a a hehliwa ha wona wo va a ala ku ya evusocheni hileswi ripfalo rakwe ri nga n’wi pfumeleriki, muchuchisi u xi bakanyele etlhelo xikombelo xakwe. Eka papila leri a n’wi tsaleleke rona, muchuchisi u angule a ku: “Xiboho lexi endliweke hi Huvo ya le Yuropa eka nandzu wa Bayatyan v. Armenia, lexi endliweke hi July 7, 2011, a xi tirhi eka nandzu lowu, tanihi leswi swi nga erivaleni leswaku milandzu leyi hayimbirhi a yi fani.”

Ha yini muchuchisi a titwe hi ndlela yoleyo? Loko Vahan Bayatyan a voniwa nandzu, a ku ri hava lunghiselelo rin’wana ro tirhela vaaka-tiko endhawini yoleyo. Hulumendhe ya Armenia yi seketele leswaku tanihi leswi hi nkarhi wolowo nawu a wu endle leswaku ku va ni lunghiselelo ro tano, kutani vanhu lava nga laviki ku ya evusocheni sweswi va nga hlawula ku tirhela vaaka-tiko. Hambiswiritano, nawu wo tirhela vaaka-tiko wu lawuriwa hi masocha kutani a wu tirhi eka vanhu vo tala lava ripfalo ra vona ri nga va pfumeleriki ku ya evusocheni lava sweswi va vitaniwaka evusocheni.

Vahan Bayatyan u tsakisiwe hi xiboho lexi endliweke lexi nga taka xi nga rivariwi lexi yimaka na yena. Sweswi xiboho lexi endliweke xi lava leswaku tiko ra Armenia ri tshika ku tengisa ni ku khotsa vanhu lava vukhongeri bya vona byi nga va pfumeleriki ku ya evusocheni.

Xikongomelo xa Timbhoni ta Yehovha a hi ku cinca fambiselo ra nawu ra tiko rihi na rihi. Hambiswiritano, hilaha jaha leri vuriwaka Vahan Bayatyan ri endleke hakona, ti lava ku simeka timfanelo ta tona ta le nawini leti sekeriweke eka yin’wana ya milawu leyi tirhaka ematikweni lawa ti tshamaka eka wona. Ha yini? Leswaku ti hambeta ti hanya hi ku rhula ni ku swi landzela hi ku ntshunxeka swileriso hinkwaswo swa Murhangeri wa tona, Yesu Kreste.