TA KHALE
Ignaz Semmelweis
IGNAZ SEMMELWEIS swi nga ha endleka a nga ri munhu la dumeke kambe ntirho wakwe wu vuyerise vanhu vo tala namuntlha. U velekiwe eBuda (sweswi ku nga Budapest) le Hungary naswona u kume digri yakwe ya vudokodela eYunivhesiti ya Vienna hi 1844. Loko Semmelweis a sungula ku tirha tanihi mupfuneti wa profesa eFirst Maternity Clinic eXibedlhele Lexikulu xa le Vienna hi 1846 u hlangavetane ni mhaka leyi tsemaka nhlana, ku tlula 13 wa tiphesente ta vavasati lava a va veleka a va fa hikwalaho ka vuvabyi lebyi vuriwaka childbed fever.
Ku endliwe ndzavisiso leswaku ku kumiwa xivangelo xa vuvabyi lebyi kambe a swo fana ni kwala. Matshalatshala ya vona yo ringeta ku hunguta nhlayo ya vavasati lava faka ma tikombe ma ri nyuku wa mbyana. Hikwalaho ka leswi Semmelweis a a karhateka ngopfu hi ku vona vavasati lava a va fa rifu ro vava u tiyimisele ku kuma xivangelo xa rona ni ndlela yo ri sivela.
Xibedlhele lexi Semmelweis a a tirha eka xona a xi ri ni titliniki timbirhi to hambana ta vuntswedyana naswona lexi hlamarisaka nhlayo ya lava faka eka tliniki yo sungula a yi ri ehenhla loko yi pimanisiwa ni le ka tliniki ya vumbirhi. Ku hambana loku a ku ri kona eka titliniki leti timbirhi hi leswaku lava dyondzelaka vudokodela a va dyondzisiwa eka yo sungula kasi tisungukati a ti dyondziseriwa eka leyin’wana. Ha yini a ku ri ni ku hambana lokukulu eka nhlayo ya lava faka? Loko Semmelweis a tivutise xivutiso lexi u sungule ku lavisisa xivangelo xa vuvabyi lebyi kambe xivangelo xa kona a xa ha tumberile.
Eku sunguleni ka 1847, Semmelweis u kume vuthala lebyi n’wi yiseke eka xivangelo xa vuvabyi lebyi. Munghana tlhelo mutirhikulobye Jakob Kolletschka u file eka vuvabyi lebyi a byi kumeke endzhaku ko vaviseka loko a ri karhi a kambela ntsumbu. Loko Semmelweis a ri karhi a hlaya xiviko xa nkambisiso lowu endliweke eka ntsumbu wa Kolletschka u xiye leswaku leswi kumiweke tanihi xivangelo xa rifu rakwe a swi fana ni swa lava a va dlayiwa hi vuvabyi bya childbed fever. Hi ndlela yoleyo, Semmelweis a ehleketa leswaku kumbexana “chefu”
leyi humaka eka mintsumbu hi yona a yi hlasela vavasati lava tikeke, kutani yi vanga vuvabyi bya childbed fever. Madokodela ni lava dyondzelaka vudokodela, lava a va kambela mintsumbu va nga si ya eka tliliniki ya vatswedyana, a va endla leswaku vuvabyi lebyi byi tlulela vamanana lava tikeke hi nkarhi wo tswala. Nhlayo ya lava faka eka tliniki ya vumbirhi a yi ri ehansi hikwalaho ka leswi lava dyondzelaka ku va tinsungukati a va nga kambeli mintsumbu.Hi nkarhi wolowo, Semmelweis u simeke nawu wa leswaku ku hlambiwa mavoko, lowu a wu katsa leswaku munhu a rhanga a hlamba mavoko eka mati lama baseke lama cheriweke chlorine a nga si pfuna vavasati lava tikeke. Vuyelo bya kona a byi hlamarisa swinene, nhlayo ya lava faka yi ye ehansi ku suka eka 18,27 wa tiphesente hi April ku ya eka 0,19 wa tiphesente loko lembe ri hela.
“Nkambisiso wa mina wu endleriwe ku herisa swiphiqo leswi swibedlhele swo velekisa swi nga na swona, ni ku sirhelela wansati leswaku a nga fi a siya nuna ni n’wana.”
Ku humelela ka Semmelweis a ku amukeriwanga hi vanhu hinkwavo. Vuyelo byakwe a byi lwisana ni vonelo ra mulanguteri wakwe loyi a voneke endlelo ra Semmelweis ri nyangatsa. Eku heteleleni Semmelweis u heleriwe hi ntirho exibedlhele xa Vienna kutani a tlhelela eHungary. Kutani u ve mulawuri eka ndzawulo yo velekisa eXibedlhele xa St. Rochus le Pest, laha endlelo rakwe ri hunguteke nhlayo ya lava faka hi vuvabyi bya childbed fever yi va ehansi ka phesente yin’we.
Hi 1861, Semmelweis u tsale buku leyi vulavulaka hi ntirho wakwe leyi nge The Cause, Concept, and Prophylaxis of Childbed Fever. Hambiswiritano, swi teke malembe yo hlayanyana leswaku ntirho wakwe wu xiyiwa. Hi nkarhi wolowo vanhu vo tala lava a va ta va va nga fanga va lahlekeriwe hi vutomi bya vona.
Eku heteleleni Semmelweis u tekiwe tanihi musunguri wa endlelo ro hlamba mavoko leswaku ku siveriwa ku hangalasa mavabyi. Ntirho wakwe wu swi veke erivaleni leswaku switsongwatsongwana leswi voniwaka hi makhiroskopu swi nga vanga mavabyi. Semmelweis u wela eka ntlawa wa vanhu lava lavisiseke vuvabyi lebyi vangiwaka hi switsongwatsongwana naswona ndzavisiso wolowo wu ve wa nkoka eka swa vutshunguri. Lexi tsakisaka hi leswaku eka 3 000 wa malembe lama hundzeke Nawu wa Muxe, lowu kumekaka eBibeleni, a wu nyikele swiletelo eka ndlela leyi mintsumbu yi faneleke yi tameriwa ha yona.