Xana matilo ni misava swi ve ni masungulo kumbe i khale swi ri kona?

Genesa 1:1 yi ri: “Eku sunguleni Xikwembu xi tumbuluxe tilo ni misava.”

Emahlweni ka kwalomu ka 1950, vativi va sayense vo tala lava dumeke a va pfumela leswaku vuako a byi ri kona nkarhi hinkwawo. Kambe hi ku ya hi mindzavisiso leya ha ku kumiwaka, vativi va sayense se va pfumela leswaku matilo ni misava swi ni masungulo.

Misava a yi languteka njhani eku sunguleni?

Genesa 1:2, 9 yi vula leswaku loko misava ya ha ku vumbiwa “a yi nga ri na xivumbeko naswona a yi nga ri na nchumu,” a yi funengetiwe hi mati.

Vativi va sayense va pfumelelana ni nhlamuselo yoleyo. Mutivi wa ntivovutomi Patrick Shih, u vula leswaku pulanete ya hina loko ya ha ku vumbiwa “a yi nga ri na okisijini . . . a swi nga ta koteka ku hanya eka yona.” Magazini lowu vuriwaka Astronomy wu ri: “Ndzavisiso lowa ha ku endliwaka wu kombisa leswaku Misava loko ya ha ku vumbiwa a yi funengetiwe hi mati yi ri ni ndhawu yitsongo leyi omeke.”

 Atimosifiya ya hina yi cince njhani hi ku famba ka nkarhi?

Genesa 1:3-5 yi kombisa leswaku loko ku vonakala ku sungula ku voningela atimosifiya, ku voninga koloko a ku nga fiki emisaveni. Hi ku famba ka nkarhi, dyambu ni n’weti swi sungule ku voningela misava.—Genesa 1:14-18.

Smithsonian Environmental Research Center, yi vula leswaku atimosifiya ya hina eku sunguleni a yi endla leswaku ku vonakala loku nga voningiki ngopfu ku fika emisaveni. Yi ri: “Nkunghwa ya gasi leyi vuriwaka methane emoyeni a yi funengete Misava leyi a ya ha ku vumbiwa.” Hi ku famba ka nkarhi, “nkunghwa yoleyo ya methane yi sukile ivi xibakabaka xi va xa wasi.”

Swilo leswi hanyaka swi vumbiwe hi ku tlhandlamana njhani emisaveni?

Genesa 1:20-27 yi vula leswaku ku vumbiwe tihlampfi, swinyenyana, swiharhi ivi eku heteleleni ku vumbiwa vanhu. Vativi va sayense va tshemba leswaku tihlampfi to sungula ti rhangele swiharhi ku va kona naswona vanhu va ve kona endzhaku.

Vanhu van’wana va vula leswaku Bibele a yi pfumelelani ni leswi van’wasayense va swi kumeke. Hambiswiritano, leswi va swi vulaka hakanyingi swi vangiwa hi leswi va nga swi twisisiki leswi Bibele yi swi vulaka.

Bibele a yi vuli leswaku matilo ni misava swi ni malembe ya 6 000 ntsena swi ri kona. Kambe yi vula leswaku misava ni matilo swi vumbiwe “eku sunguleni.” (Genesa 1:1) Bibele a yi vuli hi ku kongoma leswaku a ku ri lembe rini.

Bibele a yi vuli leswaku swilo hinkwaswo leswi hanyaka emisaveni swi vumbiwe hi masiku ya tsevu lama leheke tiawara ta 24. Ku ri na sweswo, yi tirhisa rito “siku” ku vula nkarhi wo leha. Hi xikombiso, yi vula leswaku swilo leswi vumbiweke evuakweni hinkwabyo, ku katsa ni “masiku” ya tsevu yo tumbuluxa lawa ku vulavuriwaka ha wona eka Genesa ndzima 1, swi ve kona hi nkarhi lowu vuriwaka “siku leri Yehovha a Xikwembu a endleke misava ni matilo ha rona.” (Genesa 2:4) Hikwalaho, rin’wana ni rin’wana ra “masiku” ya tsevu yo tumbuluxa lawa Xikwembu xi lunghiseleleke misava leswaku ku ta va ni swilo leswi hanyaka eka yona, ku nga ha va ku ve nkarhi wo leha.

Bibele a yi vuli leswaku swilo leswi hanyaka a swi nge cinci hi ku famba ka nkarhi. Buku ya Genesa yi vula leswaku swiharhi swi vumbiwe “hi ku ya hi mixaka ya swona.” (Genesa 1:24, 25) Rito leri tirhisiweke eBibeleni leri nge “mixaka” a hi rito ra sayense kambe ri tikomba ri vula swilo swo hambanahambana leswi hanyaka. Hikwalaho, “muxaka” wun’we wu nga ha katsa swilo leswi hanyaka swo hambanahambana. Marito wolawo ma kombisa leswaku swa koteka leswaku eka “muxaka” wo karhi, swilo leswi hanyaka leswi a swi tshama endhawini yin’we swi cinca hi ku famba ka nkarhi.

 U ehleketa yini?

Hilaha swi boxiweke hakona eka tindzimana leti hundzeke, Bibele yi yi hlamusela hi ku kongoma ndlela leyi matilo, misava ni swilo leswi hanyaka swi veke kona hayona. Hikwalaho, xana Bibele yi nga ha va yi n’wi vule hi ku kongoma Loyi a tumbuluxeke swilo sweswo? Encyclopædia Britannica yi ri: “Mhaka ya leswaku swilo leswi hanyaka swi ve kona hikwalaho ka xihlovo lexi nga ni matimba lama tlulaka ya vanhu yi pfumelelana ni leswi kumiweke hi van’wasayense va manguva lawa.” b