Tinyeleti a ti hlangahlangananga. Nhlokomhaka yin’wana leyi kumekaka eka magazini lowu nge, Astronomy yi ri: “Swirimela a swi hangalakanga kambe swi pakiwe hi ndlela leyi hlelekeke.” Xana leswi swi kotekisa ku yini? Vativi va sayense va pfumela leswaku sweswo swi nga endleka swi koteka hikwalaho ka nchumu wun’wana lowu nga vonakiki. Nchumu wolowo wu vitaniwa “matimba lama nga vonakiki lama khomeke swirimela ni mitlawa leyikulu ya swirimela.”

Swi tise ku yini leswaku tinyeleti ti pakeka hi ndlela leyi? Xana sweswo swi lo tiendlekela? Twana leswi vuriweke hi sirha Allan Sandage. U tekiwa tanihi “un’wana wa vativi va tinyeleti lava a va ri ni vuswikoti swinene eka malembe ya 100 lama hundzeke” naswona a a pfumela eka Xikwembu.

 U te: “A ndzi swi tshembi leswaku swi lo tiendlekela leswaku tinyeleti ti va ti pakeke hi ndlela leyi. Ku fanele ku ri na loyi a ti pakeke.”

Misava yi endliwe hi ndlela leyi faneleke leswaku ku ta va ni swilo leswi hanyaka eka yona. Ehleketa hi mhaka ya ku hisa ka dyambu hi ndlela leyi nga cinciki. Loko matimba lama endlaka leswaku ri hisa hi ndlela leyi nga cinciki a ma nga ri matsongo, dyambu a ri ta va ri nga vanga kona. Loko a ma ri makulu swinene, dyambu a ri ta va se ri tshwile.

Ku ni milawu yo tala leyi lawulaka dyambu leyi endlaka leswaku tinyeleti ni misava swi tshama hi ndlela leyi swi pakiweke hayona ku swilo swi kota ku hanya emisaveni. Anil Ananthaswamy, mutsari wa swilo swa sayense u vula leswaku loko wun’wana wa milawu yoleyo a wu hambanile, “tinyeleti, tipulanete ni swirimela a swi ta va swi nga vanga kona. A ku nga ta va na nchumu lowu hanyaka.”

Misava i kaya lerinene ra vanhu. Misava yi ni atimosifiya leyi ringaneke, mpimo lowu ringaneke wa mati ni n’weti lowu kuleke ku ringana leswaku wu khoma misava yi nga tsekatseki. Magazini wa National Geographic wu ri: “Misava ni swilo hinkwaswo leswi nga eka yona swi endla pulanete leyi ku va yona ntsena leyi vativi va sayense va kumeke leswaku vanhu va nga kota ku hanya eka yona.” a

Mutsari un’wana u vule leswaku eka xirimela xa hina, dyambu ni tipulanete leti ri rhendzeleke “swi le kule swinene ni tinyeleti letin’wana.” Kambe mpfhuka wolowo lowu nga kona exikarhi ka swona, hi wona wu endlaka leswaku swilo swi kota ku hanya emisaveni. Loko a hi tshama ekusuhi ni tinyeleti tin’wana, ku nga ha va exikarhi ka xirimela kumbe emakumu ka xona, a ku ta va ni ku hisa lokukulu. Ku ri na sweswo, misava yi le ka xiphemu xa xirimela lexi swi kotekaka ku hanya eka xona.

Hi ku ya hi vutivi lebyi a nga na byona bya sayense hi tinyeleti ni misava ni milawu ya kona, mukambisisi wa ntumbuluko Paul Davies, u gimete hi ku: “A ndzi pfumeli leswaku hi lo na swi pfuketana hi va kona emisaveni. . . . Hi ve kona hi xikongomelo.” Davies a nga dyondzisi leswaku Xikwembu xi vumbe tinyeleti ni misava ku katsa ni vanhu, xana wena u swi vonisa ku yini? Tinyeleti ni misava swi tikomba swi endliwe hi ndlela leyi endlaka swi koteka leswaku swilo swi hanya emisaveni. Xana swi hi ndlela yoleyo hikwalaho ka leswi swi tumbuluxiweke?