Ndlela leyi swilo leswi hanyaka swi nga xiswona, yi kombisa leswaku swi lo vumbiwa. Swilo leswi hanyaka swi vumbiwa hi swilo leswitsongo leswi vuriwaka tisele. Ku fana ni tifektri letitsongo, sele ha yin’we yi fanele yi endla swilo swo tala leswaku swilo swi kota ku hanya swi tlhela swi tswalana. Sweswo swi endleka ni le ka swilo leswitsongo. Hi xikombiso, ehleketa hi comela (yeast) leyi ku bakiwaka hi yona leyi nga ni sele yin’we ntsena. Sele ya comela yi nga ha vonaka yi ri yitsongo loko yi pimanisiwa ni sele ya munhu. Kambe yi rharhangane swinene. Tisele ta comela ti ni DNA leyi ti byelaka leswaku ti endla yini. Sele ha yin’we yi ni ndlela yo hundzula tikhemikhali ti va swakudya leswi ti swi lavaka leswaku ti hanya. Loko sele ya comela yi heleriwa hi swakudya, yi hunguta ntirho wa yona onge hiloko yi ya eku etleleni. Sweswo hi swona swi endlaka comela yi tshama nkarhi wo leha kutani yi kota ku tirha loko ku bakiwa.

Vativi va sayense va ni malembe yo tala va ri karhi va kambisisa tisele ta comela leswaku va ta twisisa tisele ta vanhu ku antswa. Kambe ka ha ri ni swo tala leswi va nga swi twisisiki. Profesa loyi a vitaniwaka Ross King wa le Chalmers University of Technology eSweden, u te: “A va talanga vativavutomi lava nga hi endlelaka mindzavisiso leyi nga hi pfunaka hi tiva ndlela leyi hambi ku ri comela yinene yi tirhaka hayona.”

U ehleketa yini? Xana ku rharhangana ka sele ya comela a ku hi nyiki vumbhoni bya leswaku yi lo endliwa? Xana u ehleketa leswaku ndlela leyi sele leyi yi  nga xiswona swi nga koteka leswaku yi va yi lo tiendlekela ku nga ri na Muvumbi?

Vutomi byi huma eka nchumu lowu hanyaka. DNA yi endliwe hi ti-molecule leti vitaniwaka nucleotides. Sele ha yin’we yi na 3,2 wa tibiliyoni wa ti-nucleotide. Xivumbeko lexi xa ti-nucleotide xi pakeke hi ndlela leyi pfunaka sele leswaku yi kota ku ti tirhisa ku vumba ti-enzyme na ti-protein.

Vativi va sayense va vula leswaku loko swivumbeko swa ti-nucleotide swi hlangana swin’we, swi vumba DNA. Sweswo swi rharhangane ngopfu lerova swi vonaka swi nga koteki.

Ntiyiso hi leswaku vativi va sayense a va si tshama va kota ku vumba nchumu lowu hanyaka wu huma eka nchumu lowu nga hanyiki.

Vutomi bya vanhu byi hlawulekile. Hina vanhu hi ni swilo leswi endlaka hi kota ku tiphina hi vutomi hi tindlela leti ku nga riki na swivumbiwa swin’wana leswi kotaka ku tiphina hatona. Hi ni vuswikoti byo endla swilo, ku simeka tindhawu to tshama eka tona ni ku kombisa ndlela leyi hi titwaka hayona. Hi tiphina hi nantswo, nun’hwelo, mpfumawulo, mivala ni ku vona. Nakambe hi kunguhata vumundzuku ni ku lavisisa xikongomelo xa vutomi.

U ehleketa yini? Xana swilo sweswo swi lo tiendlekela eka hina hikwalaho ka leswi hi swi lavaka leswaku hi ta hanya hi tlhela hi tswalana? Kumbe swi kombisa leswaku vutomi i nyiko leyi humaka eka Muvumbi la nga ni rirhandzu?