Aristotle u tsale hi ntivovuxongi, ntivotinyeleti, ntivovutomi, ndlela ya mahanyelo, tindzimi, swa nawu, matirhelo ya maginete, filosofi, ndlela yo kuma ntsako, switlhokovetselo, tipolitiki, ntivomiehleketo ni moya lowu a a vula leswaku wa fa. Kambe, ndzavisiso wakwe eka swa ntivovutomi ni ntivomiehleketo hi swona leswi n’wi endleke a tiveka swinene.

Swidyondzi swa Magriki swa khale, a swi ti tshege hi vutivi bya swona leswaku swi hlamusela ndlela leyi ntumbuluko wu nga xi swona. A swi tshemba leswaku loko swi endle ndzavisiso hi vukheta sweswo a swi ta endla leswaku swi kuma ntiyiso malunghana ni ntumbuluko.

Hikwalaho ko titshega hi vutivi byebyo, swidyondzi sweswo swi fikelele swiboho leswi a swi ehleketa leswaku i ntiyiso. Xin’wana xa swona hi leswaku ku ni milawu leyi lawulaka vuako hinkwabyo. Leswi hi nkarhi wolowo a ku nga ri na switirhisiwa leswi eneleke swo endla ndzavisiso, swidyondzi sweswo a swi tikeriwa ku endla ntirho wa swona, ku nga xiphiqo lexi karhateke vavanuna vo tlhariha swinene vo tanihi Aristotle. Hi xikombiso, a swi ehleketa leswaku misava yi yime endhawini yin’we naswona tinyeleti ni dyambu hi swona leswi rhendzelekaka. Buku leyi nge The Closing of the Western Mind yi ri: “Mavonelo ya vona a ma pfumelelana  ni langutelo ra Magriki ra leswaku Pulanete ya misava yi yime exikarhi ka vuako hinkwabyo.”

Vonelo rero leri hoxeke ri ve ni vuyelo byo biha tanihi leswi ri nga tirhisiwangiki eka sayense ntsena kambe vukhongeri byin’wana ku katsa ni Kereke ya Rhoma Khatholiki byi sungule ku pfumela eka rona byi tlhela byi ri hangalasa.

Kwalomu ka va 1483 ku ya eka va 1546 le Yuropa vanhu lava a va tivula Vakreste a va teka tidyondzo tin’wana ta Aristotle ti ri ntiyiso, hi yona mhaka leyi vanhu vo tala va ti amukeleke. Vafundhisi va Kereke ya Rhoma Khatoliki, ngopfungopfu Thomas Aquinas (loyi a hanyeke kwalomu ka lembe ra 1224 ku ya eka 1274) va katse ni tidyondzo ta Aristotle eka dyondzo ya vona ya vukhongeri. Hikwalaho ka sweswo, vonelo ra Aristotle ra leswaku pulanete ya misava yi le xikarhi ka vuako hinkwabyo yi ve yin’wana ya tidyondzo ta Khatoliki. Dyondzo yoleyo yi tlhele yi tirhisiwa ni hi varhangeri va Protestente, vo kota Calvin na Luther, lava vuleke leswaku a yi huma eBibeleni. Vona bokisi leri nge “ Va Engetele Swo Tala eBibeleni.”

Mutsari Charles Freeman u te: “Tidyondzo ta Aristotle ni ta Makhatoliki a ti nga ha hambaniseki.” Hikwalaho, a ku vuriwa leswaku Aquinas u endle leswaku Aristotle a va Mukhatoliki. Hambiswitano, Freeman u tsale leswaku entiyisweni “Aquinas hi yena loyi a sunguleke ku pfumela eka filosofi ya Aristotle.” Naswona hi nga tlhela hi vula leswaku kereke ya khatoliki yi sungule ku pfumela eka tidyondzo ta Aristotle. Hikwalaho ka sweswo, Galileo loyi a ri mutivi wa tinyeleti ni tinhlayo wa le Italy, loyi a vula leswaku misava yi rhendzeleka etlhelo ka dyambu, u konanisiwile naswona u sindzisiwe ku cinca vonelo rakwe. * Lexi hlamarisaka, Aristotle u pfumerile leswaku ndlela leyi vativi va sayense va vonaka swilo ha yona yi nga antswisiwa hi ku famba ka nkarhi. A swi ta va swi pfunile loko tikereke a tive ni vonelo leri fanaka!