Alhazen u velekiwe kwalomu ka 965 C.E eBasra, laha sweswi ku vitaniwaka Iraq. A a rhandza ku dyondza hi tinyeleti, tikhemikhali, tinhlayo, vutshunguri, vuyimbeleri, tihlo ra munhu, sayense ni swiphato. Hi wihi nchumu lowu a wu endleke, lowu hi susumetelaka leswaku hi n’wi khensa?

I khale rungula ra Alhazen ri tiveka. Ri vulavula hi leswi a a lava ku swi endla leswaku a ta kota ku lawula nkhuluko wa Nambu wa Nayili, leswi hetisekeke endzhaku ka malembe ya kwalomu ka 1 000 eAswân (leyi nga eEgipta) hi 1902.

Loko rungula rero ri ya emahlweni ri vula leswaku, Alhazen a a lava ku hunguta tindhambhi ni dyandza eEgipta hi ku endla damu eNambyeni wa Nayili. Loko mufumi wa le Cairo ku nga Caliph al-Hakim a twa leswi Alhazen a a lava ku swi endla, u n’wi kombele leswaku a ta eEgipta leswaku a ta aka damu. Kambe loko Alhazen a fika a vona Nambu wolowo, u nambe a swi xiya leswaku a nga ta swi kota ku aka damu hilaha a ehleketa hakona. Leswi Alhazen a chava ku xupuriwa hi mufumi loyi la karhataka ni la nga ni tihanyi, u tiendle onge wa penga leswaku a ponisa vutomi byakwe ku fikela loko Caliph a fa endzhaku ka malembe ya 11 hi 1021. Leswi Alhazen a pfaleriwile hikwalaho ka leswi a a tekiwa a ri ni vuvabyi bya miehleketo, u ve ni nkarhi wo tala wo endla swilo swin’wana leswi a swi rhandza.

Hi nkarhi lowu a ntshunxiweke ha wona, Alhazen se a tsale tin’wana ta tibuku takwe ta nkombo leti tiviwaka tanihi Book of Optics, leti tekiwaka ti ri “tin’wana ta tibuku ta nkoka swinene ematin’wini ya sayense.” Eka tona u hlamusela ndlela leyi ku vonakala ku tirhaka ha yona, ndlela leyi ku humesaka mihlovo yo hambanahambana ha yona, leswi endlekaka loko ku tlhava exivonini ni ndlela leyi ku voyamaka ha yona loko ku hundza eka nchumu wo karhi ku ya eka un’wana. U tlhele a dyondza  hi xivumbeko xa tihlo ni ndlela leyi ri tirhaka ha yona.

Hi va 1200, tibuku ta Alhazen ti hundzuluxeriwe ku suka eka Xiarabu ti ya eka Xilatini naswona endzhaku ka madzana ya malembe, swidyondzi swa le Yuropa a swi tirhisa rungula leri kumekaka eka tibuku teto. Leswi Alhazen a swi tsaleke hi tilense, swi pfune vaendli va tinghilazi ta mahlo va le Yuropa leswaku va kota ku endla makhiroskopu ni theleskopu hi ku veka tilense tin’wana emahlweni ka tin’wana.

Alhazen u sungule milawu leyi a yi ta pfuna vateki va swifaniso loko a aka nchumu lowu vuriwaka camera obscura kumbe khamera yo sungula. Nchumu lowu, a ku ri kamara leri nga ni munyama leri a ri ri ni ximbhovana lexi a xi nghenisa ku vonakala naswona hi ku tirhisa ximbhovana lexi, xifaniso xa munhu loyi a yimeke ehandle a xi ta vonaka ekhumbini ra le ndzeni ka kamara rolero.

Hi va 1800, tipuleti ta swifaniso ti sungule ku nghenisiwa eka camera obscura leswaku swifaniso leswi tekiwaka swi ta kota ku hlayisiwa. Eku heteleleni, sweswo swi endle leswaku ku va ni khamera. Tikhamera hinkwato ta manguva lawa ku katsa ni tihlo ra munhu, swi tirha hi ndlela leyi fanaka ni ya camera obscura. *

Ntirho wo hlamarisa lowu Alhazen a wu endleke, a ku ri vuswikoti byakwe byo endla vulavisisi eka swilo swa ntumbuluko. Ndlela leyi a yi tirhiseke a yi nga tolovelekanga enkarhini wakwe. Alhazen hi un’wana wa valavisisi vo sungula loyi a tirhiseke ndlela ya sayense yo kambela swilo naswona a nga chavi ku kaneta mhaka leyi tolovelekeke loko ku nga ri na vumbhoni lebyi yi seketelaka.

Milawu leyi tirhisiwaka eka sayense ya manguva lawa yi nga katsakanyiwa hi marito lama nge: “Kambela leswi u swi pfumelaka!” Van’wana va teka Alhazen tanihi “musunguri wa milawu ya sayense ya manguva lawa.” Loko swi ri tano hi ni swivangelo swo n’wi khensa.