Hambileswi tinhlamuselo leti nga enawini ti hambanaka hi ku ya hi tindhawu, nhlamuselo leyi tolovelekeke ya ku “xanisiwa hi timhaka ta masangu” yi nga vula ku endla timhaka ta masangu hi ku sindzisiwa. Swi nga ha katsa ku xanisiwa ka vana kumbe vantshwa, ku sindzisiwa ku endla timhaka ta masangu hi xaka, ku pfinyiwa ni ku xanisiwa hi “munhu loyi u n’wi tshembaka”—ku nga ha va dokodela, mudyondzisi kumbe mufundhisi. Vanhu van’wana lava xanisiweke, va xungetiwa loko va lava ku vika mhaka leyi va humeleleke.

 Hi ku ya hi vulavisisi byin’wana, lembe ni lembe eUnited States ntsena, vanhu vo tlula kotara ya miliyoni va vika leswaku va xanisiwile hi timhaka ta masangu. Kwalomu ka hafu ya vona va le xikarhi ka malembe ya 12 na 18.

•    Bibele yi yirisa ku xanisa hi timhaka ta masangu. Bibele yi vulavula hi ntshungu lowu a a wu ri ni ku navela ko biha hi timhaka ta masangu lowu a wu lava ku pfinya vavanuna vambirhi lava endzeleke muti wa Sodoma kwalomu ka malembe ya 4 000 lama hundzeke—leswi hi swona swi endleke leswaku Yehovha a lovisa muti wolowo. (Genesa 19:4-13) Ku engetela kwalaho, Nawu lowu nyikiweke Muxe kwalomu ka malembe ya 3 500 lama hundzeke a wu yirisa ku endla timhaka ta masangu ni xirho xa ndyangu, leswi katsaka ku pfinya xaka.—Levhitika 18:6.

•   Ku xanisa hi timhaka ta masangu swi tala ku endliwa hi vanhu lava u va tivaka. Buku leyi nge Talking Sex With Your Kids yi ri: “Eswiyin’weni swo tala, munhu la pfinyiweke wa n’wi tiva munhu la n’wi pfinyeke.”

•   Vaxinuna ni vaxisati va xanisiwa hi timhaka ta masangu. EUnited States, tiphesente ta khume ta vavanuna va xanisiwa hi timhaka ta masangu. Nhlangano wa Rape, Abuse & Incest National Network (RAINN) wu vula leswaku vavanuna lava xanisiwaka “va nga ha ti twa onge va lava ku endliwa vasodoma” kumbe “vavanuna la va nga riki va xiviri.”

•   Ku andza ka ku xanisiwa hi timhaka ta masangu a hi mhaka yo hlamarisa. Bibele yi profete leswaku “emasikwini yo hetelela” vanhu vo tala va ta va ‘lava nga riki na xinakulobye xa ntumbuluko, lava nga tikhomiki ni lava nga ni tihanyi.’ (2 Timotiya 3:1-3) Swiendlo sweswo swi endliwa hi vanhu lava lavaka ku endla van’wana nsele hi timhaka ta masangu.

•   Munhu la xanisiweke hi timhaka ta masangu a nga na xihoxo. A ku na munhu loyi a lavaka ku xanisiwa hi timhaka ta masangu. Muxanisi hi yena loyi a nga ni nandzu. Hambiswiritano, u nga swi kota ku endla swin’wana leswaku u nga xanisiwi hi timhaka ta masangu.

•   Tshama u lunghekile. Tiva ka ha ri emahlweni leswi u nga ta swi endla loko munhu un’wana, hambi loyi u rhandzanaka na yena kumbe xaka a ringeta ku ku xanisa hi timhaka ta masangu. Nhwanyana la vuriwaka Erin u ringanyeta leswaku loko u fanele u lunghekela ku langutana ni xiyimo xin’wana ni xin’wana xa ntshikilelo wa tintangha, u nga ha praktisa leswi u nga ta swi endla. U ri: “Swi nga ha tikomba swi nga twali kambe loko u swi tirhisa, swi nga ha endla leswaku u nga xanisiwi hi timhaka ta masangu.”

   Bibele yi ri: “Tshamani mi ri karhi mi languta leswaku ndlela leyi mi fambaka ha yona a yi fani ni ya lava nga tlharihangiki kambe yi fana ni ya vanhu vo tlhariha, . . . hikuva masiku ma hombolokile.”—Vaefesa 5:15, 16.

   Tivutise: ‘Ndzi ta endla yini loko munhu un’wana a ndzi khoma hi ndlela leyi nga ndzi tsakisiki?’

•   Vana ni rhengu. Nhlangano wa RAINN wu ringanyeta leswaku u “fanele u va ni xitirhisiwa lexi u nga xi tirhisaka ku tivisa vanghana ni vandyangu wa ka n’wina leswaku a wu le xiyin’weni lexinene handle ko va munhu loyi u nga na yena a swi tiva. Vanghana kumbe swirho swa ndyangu swi ta ta swi ta ku teka.” Hi ku endla tano u ta va u papalate ku xanisiwa.

   Bibele yi ri: “U tlharihile la voneke khombo kutani a tumbela, kambe la nga riki na ntokoto u ye emahlweni kutani u fanele a xupuriwa.”—Swivuriso 22:3.

   Tivutise: ‘Hi rihi rhengu leri ndzi nga ri tirhisaka?’

•   Veka swipimelo u tlhela u swi tirhisa. Hi xikombiso, loko ku ri na loyi u rhandzanaka na yena, mi fanele mi bula hi leswaku hi wahi matikhomelo lamanene ni lama nga riki manene. Loko a vona onge mhaka yoleyo i matlangwana, u fanele u kuma un’wana loyi a xiximaka ndlela leyi u titwaka ha yona.

   Bibele yi ri: “Rirhandzu . . . a ri tikhomi hi ndlela leyi nga tengangiki, a ri lavi leswi vuyerisaka rona ntsena.”—1 Vakorinto 13:4, 5.

   Tivutise: ‘Ma njhani matikhomelo ya mina? I matikhomelo ya njhani lama nga riki kahle?’