Hi Nga Djondza Yini Ka Swilo Leswi Swi Hanyaka?
Ka matlhelo hinkwawu ku ni swilo leswi swi hanyaka, leswi swi kulaka, swi fambafambaka swi tlhela swi psalana. Swilo leswi swi yendla leswaku lani misaveni ku va ndhawu ya ku saseka swinene leyi kalaka yi nga fani ni ndhawu yin’wani. Namuntlha vanhu va tiva minchumu ya yinyingi hi swilo swoleswo leswi hanyaka ku tlula khale. Swilo leswi swi hanyaka swi hi djondzisa yini hi leswi wutomi li nga sungulisa xiswona? Pimisa hi swilo leswi landzelaka.
Swilo leswi hanyaka swa hlamalisa naswona swi kombisa swaku ku ni lweyi a nga swi yendla. Swilo leswi swi hanyaka swi vumbiwa hi minchumu yayitsongo swinene leyi vitaniwaka maselula. A maselula wolawo ma yendla ntirho wawukulu swinene lowu yendlaka swaku a swilo leswi hanyaka swi tama swi hanya swi tlhela swi psalana, naswona leswo swa yendleka hambi hi ka swilo swaswitsongo leswi hanyaka. Hi xikombiso, pimisa hi fermentu leli tirhisiwaka swaku ku hambiwa mapawu. Phela fermentu li vumbiwa hi selula lin’we ntsena naswona a selula lolelo i litsongo swinene loko li fanisiwa ni selula la munhu, kambe li yendla ntirho wawukulu swinene wu tlhela wu hlamalisa. A selula leli li ni código leli li li byelaka leswi li faneleke li swi yendla (DNA). Selula lin’wani ni lin’wani li ni matimba ya ku txintxa swilo leswi nga ndzeni ka lona leswaku swi va swakudla leswi li swi lavaka swaku li kota ku hanya. Phela loko selula la fermentu li nga na swakudla a li tirhi, naswona swi fana ni loko li yo yetlela funtshi hi swona leswi yendlaka swaku swi koteka swaku fermentu li tshama masiku ya manyingi na li nga boli. Kambe loko se li tirhisiwa swaku li yendla mapawu, a selula leli li tlhela li sungulisa ku yendla ntirho wa lona.
Vasiyentixta va ni malembe ya manyingi hintamu na va djondza leswi selula la fermentu li tirhisaka xiswona leswaku va kota ku twisisa leswi maselula ya vanhu ma tirhisaka xiswona. Kambe ka ha ni swilo swa swinyingi leswi va kalaka va nga swi twisisi. Ross King, profesori wa Universidade de Tecnologia Chalmers aSuécia a li: “A hi na tintivi ta ku yenela ta Biologia leswaku ti kota ku twisisa leswi selula lalitsongo la ku fana ni la fermentu li tirhisaka xiswona.”
U swi vonisa ku yini? Ku nga va swaku leswi selula leli lalitsongo la fermentu li tirhisaka xiswona swi kombisa swaku ku ni lweyi a nga li yendla, kumbe ku nga va swaku li yo humelela hi loxe?
Wutomi li sukela ka nchumu lexi hanyaka. A DNA li vumbiwa hi minchumu yayitsongo leyi vitaniwaka ma nucleotídeos. Selula lin’wani ni lin’wani la munhu li ni 3,2 bilhões wa ma nucleotídeos. A ma nucleotídeos ma hamba código leli byelaka maselula ndlela ya ku hamba ma enzimas ni ma proteínas.
Vasiyentixta va vula leswaku hambiloko ko tlhanganisiwa ma nucleotídeos ya ma bilhões ni ma bilhões a mo to kota ku hamba DNA kan’we ntsena. Phela ku yendla leswo swi karhata hintamu, se hi nga vula leswaku a swi nge koteki.
Phela vasiyentixta a va se swi kota ku hamba nchumu lexi hanyaka hi ku tirhisa nchumu lexi kalaka xi nga hanyi.
Hina vanhu a hi fanisiwi ni nchumu. Hina vanhu hi kota ku tikhorisa hi wutomi, ku nga nchumu lowu kalaka wu nga koteki ka swilo swin’wani leswi hanyaka. Hi kota ku yendla minchumu ya nyuwani, hi va ni vanghanu, hi kwata kumbe ku tsaka naswona hi kota ku twa ku nandzika kumbe ku bava, hi nun’hwetela, hi twa guwa, hi vona tikori ni tindhawu ta ku xonga. Hi hamba maplanu ya leswi hi lavaka ku swi yendla ka nkama lowu taka naswona hi lava ku tiva swaku hi hanyela yini.
Se u swi vonisa ku yini? Ku nga va swaku a swilo hinkwaswu leswi hi yo suketana hi va na swona hileswi swi lavekaka swaku hi kota ku hanya hi tlhela hi psala? Kumbe swi kombisa swaku ku ni munhu Lweyi a hi rhandzaka lweyi a nga hi nyika wutomi?
