•  Ivyo ukwenera kumanya

•  Ivyo ungachita

•  Ivyo ŵanyako ŵakuyowoya

 Ntchipusu kusuzga ŵanyako pa Intaneti. Buku la CyberSafe likuti: “Intaneti yikupangiska nanga ni ŵana ŵawemi kuŵa ŵakusuzga, chifukwa ŵakubisa visko vyawo.”

 Ŵanthu awo ŵanyawo ŵakuŵasuzga chomene pa Intaneti. Ŵangaŵa ŵanthu ŵachete, ŵasoni, na awo ŵakujikayikira.

 Ivyo vikuchitika para ŵanyako ŵakukusuzga pa Intaneti. Ungamba kuchita phukwa na kusuzgika maghanoghano, ndipo ŵanyake ŵakujikoma.

 Chakwamba jifumba kuti, ‘Kasi ŵakunisuzga nadi?’ Ŵanyake ŵangayowoya vinthu vyakukhuŵazga kwambura kumanya. Para vyanthena ivi vyachitika, ukwenera kulondezga ulongozgi wa mu Baibolo wakuti:

 “Ungakwiyanga luŵiro chara, chifukwa kukwiya luŵiro ntchimanyikwiro cha vindere.”—Mupharazgi 7:9, mazgu ghamusi.

 Munthu uyo wakusuzga ŵanyake pa Intaneti, ni uyo wakuŵachitira nkhaza nga kuŵanena, kuŵawofya, na kuŵalengeska.

 Usange iwe ukuneneka pa Intaneti, kumbuka fundo iyi: Ivyo ungachita vingawovwira panji kunangirathu vinthu. Yezga kulondezga nthowa izo zili musi umu.

 Kuvileka waka. Baibolo likuti: “Munthu uyo wakumanya tunthu wakujiwezga pakuyowoya, ndipo munthu waumanyi wakuzikira.”—Zintharika 17:27.

 Ulongozgi uwu ngwakovwira chifukwa Nancy Willard mu buku lake la Cyberbullying and Cyberthreats, wakalemba kuti: “Awo ŵakusuzga ŵanyawo chilato chawo ntchakuti ŵakwiyiske waka ŵanyawo mbwenu. Para munthu wakwiya mbwenu iwo ku mtima tuu.”

 Fundo yikuru: Nyengo zinyake ntchiwemi kuleka kuzgora.

 Kuwezgera yayi. Baibolo likuti: “Lekani kuwezgera uheni pa uheni, nesi kutuka pa kutuka.”—1 Petrosi 3:9.

 Ulongozgi uwu ngwakovwira chifukwa buku linyake lakuti Cyber-Safe Kids, Cyber-Savvy Teens likuti: “Kukwiya kungalongora kuti uli wakutondeka, ndipo ivi vingapangiska waka kuti ŵanyako ŵakusuzge chomene. Ndipo kuwezgera kungalongora kuti nawe uli na suzgo.”

 Fundo yikuru: Kuwezgera vingaŵa nga ukusonkhezgera moto kuti ubuke chomene. Ivi vingapangiska suzgo kukura.

 Zikira. Baibolo likuti: “Mungazomeranga yayi kuti uheni umuthereskani.” (Ŵaroma 12:21) Pali vinyake ivyo ungachita kuti munthu waleke kukusuzga, kweni kwambura kugazgana nayo.

 Mwachiyelezgero:

•    Ungamubuloka waka munthu uyo wakutemwa kukutumizgira mameseji. Buku lakuti Mean Behind the Screen likuti: “Wamunthu ungakwiya yayi para undaŵazge ivyo ŵakutumizgira pa Intaneti.”

•   Sunga vyose ivyo ŵakutumizga nga ukaboni nanga kungaŵa kuti ukuviŵerenga yayi. Ghangaŵa mameseji gha nkhaza, ma e-mail, ivyo ŵakuŵika pa Intaneti, na vinyake.

•   Phalira uyo wakukusuzga kuti waleke. Mutumizgira uthenga wankhongono wakuti:

  •  “Kunitumizgiraso mameseji yayi.”

  •  “Wuskapo ivyo waŵika pa Intaneti.”

  •  “Para wakana, nimanyenge chakuchita.”

•   Kujikayikira yayi. Kughanaghanira chomene ivyo ukutondeka yayi, kweni ivyo ukuchita makora. (2 Ŵakorinte 11:6) Ŵanthu awo ŵakusuzga ŵanyawo, ŵakugololera chomene awo ŵakujikayikira.

•   Phalira munthu mulara. Ungaphara ku ŵapapi ŵako. Ungapharaso ku ŵeneko ŵa webusayiti panji pulogiramu iyo munthu uyo wakukusuzga wakugwiliskira ntchito. Para vyasuzga chomene, iwe pamoza na ŵapapi ŵako mungakaphara kwa mulara wa sukulu iyo ukusambirako, ku polisi, panji ku mawupu ghanyake gha boma.

 Fundo yikuru: Pali vinyake ivyo ungachita na uyo wakukusuzga, panji kuti uchepeskeko masuzgo ghanyake agho ghakwiza para ŵakukusuzga pa Intaneti.