Kasi mwana winu wangatemwa kuŵazga buku ndi, lakuchita kupulinta panji la pa foni panji tabuleti?

 Ŵawukirano ŵanandi ŵangasankha la pa foni panji tabuleti. Dr. Jean M. Twenge a wakalemba kuti: “Ku muwiro uwo wazgoŵera kudofya waka linki panji kupenja vinthu pa intaneti, ukuwona kuti buku ndakuvuska kuŵerenga.”

 Mbunenesko kuti kuŵazgira pa foni panji kompyuta kuli na uwemi wake. John uyo wali na vyaka 20 wakuti: “Ku sukulu uko nkhasambiranga ŵakugwiliskira ntchito mabuku gha pa intaneti. Nkhakaŵanga yayi kusanga vinthu ivyo nkhupenja.”

 Ŵanthu awo ŵakuŵazga mabuku gha pa intaneti ŵakuvisanga luŵiro ivyo ŵakupenja ndipo pali mauwemi ghanandi. Mwachiyelezgero, para munthu wadofya waka mbwenu wangasanga ng’anamuro la mazgu agho wakhumba, kutegherezga mazgu ghakujambulika, kuwonelera vidiyo, panji kusanga vinyake vyakukhumbikwa ivyo wakupenja. Kweni kasi ivi vikung’anamura kuti mbwenu mabuku ghakuchita kupulinta ghalijeso ntchito?

 Ŵanthu ŵanyake ŵakutemwa kuŵazga mabuku ghakuchita kupulinta kuti ŵapulikiske makora ivyo ŵakuŵazga. Chifukwa wuli?

•   Kuleka kutimbanizgika. Wachinyamata munyake zina lake Nathan wakuti, “Para nkhuŵazgira pa foni panji tabuleti, pakutemwa kwiza tuvimanyisko kweniso kusaska malonda, mbwenu nkhutondeka kuti niŵikeko mahara ku ivyo nkhuŵazga.”

   Karen wa vyaka 20, nayo wakasangana na suzgo lakuyana waka. Iyo wakuti: “Para nkhuŵazgira pa foni panji tabuleti, ntchipusu chomene kuti nambe kujuraso ma app ghanyake agho ghalimo panji kuyezgeka kuti nambe kuseŵera gemu.”

   Fundo ya mu Baibolo: ‘Mugwiliskirenge ntchito makora nyengo yinu.’—Ŵakolose 4:5.

   Fundo yakuti mughanaghanirepo: Kasi mwana winu wangafiska kujikora kuti waleke kutimbanizgika para wakuŵazga pa foni panji tabuleti? Para yayi, kasi mungachita wuli kuti mumovwire mwana winu kuŵika mtima pa ivyo wakuŵazga?

   Fundo yakovwira: Movwirani mwana winu kupulikiska fundo yakuti para wakutangwanika na vinthu vinyake pa foni panji tabuleti yake pambere wandamalizge homuweki, vingamulyera nyengo yinandi iyo watenge wachitirengeso vinthu vinyake.

•   Kupulikiska. Buku linyake lakuchemeka Be the Parent, Please likati: “Ukaboni ukulongora kuti ŵanthu awo ŵakuŵerenga mabuku panji vinthu kwizira pa foni, tabuleti, panji kompyuta ŵakupuliska makora yayi nga umo ŵangachitira para ŵakuŵerenga lakuchita kupulinta.”

   Chinthu chimoza icho chikupangiska ivi ntchakuti ŵakuchimbilira pakuŵazga m’malo mwa kughanaghanirapo dankha pambere ŵandalute pa peji linyake. Nicholas Carr wakuti: “Pa intaneti tikukhumba kumanya vinandi pa nyengo yichoko waka.” b

   Nyengo zinyake, kwendamo waka luŵiro nako kuli na uwemi wake. Kweni nga umo wakuyowoyera Carr, suzgo ilo likuŵapo ndakuti “mbwenu nako kakuzgoka waka kaluso kakuŵazgira vinthu.” Ivi vingapangiska kuti mwana winu wazgoŵelere kuchimbilira kuŵazga kwambura kupulikiska makora.

   Fundo ya mu Baibolo: “Pa vyose ivyo ungasanga, usazgirepo kupulikiska.”—Zintharika 4:7.

   Fundo yakuti mughanaghanirepo: Kasi mungachita wuli kuti movwire mwana winu kufufuza vinandi pa nkhani iyo waŵazga kwali mpha foni, tabuleti panji yakuchita kupulinta?

   Fundo yakovwira: Chitani mwavinjeru. Ni nkhani yakuti waka musankhe kuŵazga vyakuchita kupulinta panji kwizira pa foni yayi. Nthowa zose ziŵiri zili na mauwemi ghake. Unenesko ngwakuti vinthu vinyake vya pa foni panji tabuleti vingawovwira kuti munthu wapulikiske mwaluŵiro ivyo wakuŵazga. Ntheura mukwenera kuchita waka vinthu mwavinjeru para mukudumbiskana mauwemi na uheni wa nthowa izo mukukhumba ŵana ŵinu ŵachitenge pakuŵazga. Kuluwa yayi kuti ŵana ŵakuyana yayi.

•   Kukumbuka. Pakuyaniska ivyo vikuchitika para munthu wakuŵazga vyakuchita kupulinta na vya pa foni panji tabuleti, Ferris Jabr wakalemba mu nkhani yake iyo yili mu magazini ya Scientific American kuti kuŵazga kwizira pa foni panji tabuleti “kukupangiska kuti wongo withu uvuke chomene . . . ndipo tingatondeka kukumbuka makora ivyo taŵazga.”

   Mwachiyelezgero, para ukuŵazga buku lakuchita kupulinta, vikovwira kuti ukumbukenge kwambura kusuzga fundo iyo wanguŵazga chifukwa ukuŵa na chithuzi cha malo agho wanguyisanga kweniso peji lake. Ivi vikuŵa nga kuti wapanga chimanyikwiro mu mutu kuti ulendo unyake uzakaleke kusuzgika kuyisanga.

   Padera pa ivi, kafukufuku wakulongora kuti awo ŵakuŵazga vinthu vyakuchita kupulinta ŵakupulikiska makora ivyo ŵaŵazga ndipo ŵakusuzgika yayi kuvikumbuka. Iwo ŵakukumbuka ivyo ŵaŵazga chifukwa ŵakuvipulikiska makora chomene.

   Fundo ya mu Baibolo: “Sungilira vinjeru na kaghanaghaniro kawemi.”—Zintharika 3:21.

   Fundo yakuti mughanaghanirepo: Kasi mwana winu vikumusuzga kuti wapulikiske panji kukumbuka ivyo waŵazga panji kusambira? Para ni nthena, kasi mungachita wuli kuti mumovwire mwana winu? Kasi para mungagwiliskira ntchito buku lakuchita kupulinta vingawovwira?

   Fundo yakovwira: Wonani umo mwana winu wakuchitira m’malo mwa kulondezga waka ivyo wakutemwa kugwiliskira ntchito. Ŵanthu ŵanandi ŵakuwona nga kuti iwo ni nkhwantha za kuŵazga chifukwa ŵakuŵazgira pa foni panji tabuleti.