Malo Agho Ghakuzunurika mu Baibolo

PENEAPO Ŵaisrayeli ŵakanozgekeranga kunjira mu Caru ca Layizgano, Moses wakaphalira Ciuta khumbo lake likuru wakati: ‘Nkumurombani imwe, mundizomerezge ndambuke, nkawone caru ciweme ico ciri kusirya kwa Yordani, caru ciweme cira ca mapiri.’—Dute. 3:25, NW.

Moses wakanjira yayi mu caru ici, kweni wakakwera pa lupiri ulo lukuthyana na Yeriko na kuwona caru ici. Kufumira pa lupiri ulu, wakawona ‘Gileyadi kufikira ku Dan na caru cose ca Yuda kufikira ku mpererekezgo za nyanja ya ku manjiliro gha dazi na ku Negebu na cidika ca Yordani.’ (Dute. 3:27; 34:1-4) Kasi malo agha muli kughapulikapo? Kasi mukumanya uko ghali?

Mbantu ŵa Yehova ŵacoko waka mazuŵa ghano awo ŵangaruta ku malo ghanandi agho ŵakuŵazga mu Baibolo. Iwo ŵangafiska yayi kucita ivyo Ciuta wakaphalira Abrahamu kuti wacite, kwenda mu utali na mu usani wa Caru ca Layizgano. (Gen. 13:14-17) Ndipouli, Ŵakristu ŵaunenesko ŵakukhumbisiska comene kumanya malo agho ghakuzunurika mu Baibolo na kuwona umo ghakukoleranirana.

Brosha la ‘Wonani Caru Ciweme’ ncirwero ciweme ico mungagwiriskira ncito kuti mukuzge luso lwinu lwa kupulikiska Malemba. Liri na vithuzithuzi vya malo agho ghaliko nadi, nga ni caru ca Gileyadi, ico carongoreka pa cikopi. Comene-comene mapu ndiyo ghali na cimanyisko cinandi ico cingamovwirani comene kukuzga cimanyisko cinu ca malo agho ghakuzunurika mu Baibolo.

Mapu agho ghali pa peji 2 na 3 ghakurongosora za malo panji vigaŵa vikuru-vikuru. Mwaciyerezgero, para mukuwona apo pakaŵa Asiriya (Assyria) na Egupto (Egypt) mwa kukoleraniska na Caru ca Layizgano, mungapulikiska makora maucimi agho ghakuzunura za malo agha. (Yes. 7:18; 27:13; Hos. 11:11; Mika 7:12) Caru cicoko ico ncikuru mu utali ceneico cikucemeka Caru ca Layizgano cikaŵa pa mpatukano za ntowa mu nyengo zakale, ndipo vyaru vinyake vikakhumbanga kupoka minda yake ya tirigu, ya mpeska, na ya makuni gha olive cifukwa yikaŵa ya nyata.—Dute. 8:8; Ŵeru. 15:5.

Nyengo zinyake imwe mukhumbenge kuyaniska mapu. Mwaciyerezgero, Yona wakaphalirika kuti warute ku msumba ukuru wa ku Asiriya, kweni iye wakakwera sitima kuti wacimbirire ku Tarshish. (Yona 1:1-3) Kasi malo agha mukughasanga pa mapu ghakwamba agha? Kweni mukwenera yayi kutimbanizga Tarshish na Tarso, uko mpostole Paulos wakababikira. Musangenge Tarso na misumba yinyake yakumanyikwa pa mapu iyo yili apa.

Aghanaghanirani za utali na ntowa iyo Abrahamu wakenda pa ulendo wake peneapo mukusanga apo pali Ur, Harani, na Yerusalemu. Yehova wakati wamucema ku Ur, wakakhala mu Harani ndipo pamanyuma pake wakasamukira ku Caru ca Layizgano. (Gen. 11:28–12:1; Mil. 7:2-5) Ulendo wa Abrahamu uŵenge weneco kwa imwe peneapo mukusambira kamutu kakuti “Kakhaliro ka Ŵasekuru Ŵakale,” pa mapeji 6-7.

Mapu ghakwamba na gho ghali pa peji lino ghalije nyengo yeneco ya apo vintu vikacitikira. Pamanyuma pa mapu ghaŵiri agha, mapu ghanyake ghose ghali kulembeka mu ndondomeko ya umo vintu vikacitikira. Misumba panji vintu vinyake ivyo viri pa mapu vikukolerana na vyakucitika vya pa nyengo yinyake. Nangauli virongorero vya malo (ivyo viri pa peji 34-5) vikurongora malo ghose agho ghalembeka pa mapu yayi, kweni vingamuwovwirani kuti musange mapu agho ghakukolerana na malo agho mukupenja.

Mapu agho ghali pa pakati-kati pa brosha lino (mapeji 18-19) ghali na matawuni ndiposo misumba yinandi ya mu Caru ca Layizgano. Ndondomeko ya vimanyikwiro vya pa mapu yimovwiraninge kusanga misumba  ya Ŵalevi na misumba yinkondi na umoza yakuphokweramo ndiposo kumanya usange malo agho mukupenja ghali kuzunurika mu Malemba gha Cihebere panji gha Cigiriki.

Apo pakaŵa malo ghanyake gha mu Baibolo pakumanyikwa yayi pa nyengo yasono, nteura ghanandi mwa malo agho palije pa mapu gha pakati agha. Ndiposo, cikaŵa cakusuzga kulemba misumba panji matawuni ghose, nga ni matawuni agho ghali mu mphaka za mafuko. (Joshua, vipaturo 15-19) Kweni, mapu agha ghali na misumba yapafupi, ico cimovwiraninge kusacizga apo pangaŵa malo agho mukupenja. Malo ghanyake nga ni mapiri, mironga, na madambo vyalembeka vimanyikwiro, ndipo malo ghakukwera gharongoreka na mitundu yakupambana-pambana. Vintu vya nga ni ivi vingamovwirani kuŵa na cithuzithuzi ca vyakucitika vya mu Baibolo.

Cimanyisko cinandi cakukhwaskana na malo gha mu Baibolo cikusangika mu buku la Insight on the Scriptures, ilo likusangika mu viyowoyero vinandi. * Peneapo mukugwiriskira ncito buku ili na mabuku ghanyake ghakovwira kusambira Baibolo, brosha la ‘Wonani Caru Ciweme’ likwenera kuŵa pafupi. Gwiriskirani ncito brosha ili peneapo mukusambira Malemba ghose, agho ngakuzirwa comene mu umoyo winu.—2 Tim. 3:16, 17.

[Mazgu ghamusi]

[Bokosi pa peji 5]

MABUKU GHA MU BAIBOLO UKO GHAKALEMBEKERA

Babulone

Kesareya

Korinte

Egupto

Efeso

Yerusalemu

Makedoniya

Moabu

Patmo

Caru ca Layizgano

Roma

Shushan

[Mapu pa peji 4, 5]

(Mu Brosha lakusindikizga ndimo vikuwoneka makora)

Vyaru Vyakale na Misumba Yikuruyikuru

A1 ITALIYA (ITALY)

A2 ROMA

A3 SICILY

A3 MELITA

C2 MAKEDONIYA

C2 Filipu

C2 GIRISI (GREECE)

C3 ATHENE

C3 Korinte

C3 KRETE

C4 LIBYA

D3 Antiyoke (wa ku Pisidiya)

D3 Efeso

D3 PATMO

D3 RODA

D4 MEMPHIS

D5 EGUPTO (EGYPT)

E2 ASIA MINOR

E3 Tarso

E3 Antiyoke (wa ku Suriya)

E3 KUPRO (CYPRUS)

E4 Sidoni

E4 Damaseko (Damascus)

E4 Ture (Tyre)

E4 Kesareya

E4 CARU CA LAYIZGANO

E4 YERUSALEMU

E4 MOABU

E4 Kadeshi

E4 EDOMU

F3 Munda wa Eden?

F3 ASIRIYA

F3 Harani

F3 SURIYA (SYRIA)

F5 ARABIYA

G3 NINEVE

G4 BABULONE (BABYLON)

G4 KALDI

G4 Shushan

G4 Ur

H3 MEDIA

[Mapiri]

E5 Phiri la Sinayi

G2 MAPIRI GHA ARARAT

[Nyanja]

C3 Nyanja ya Meditereniyani (Nyanja Yikuru)

E1 Nyanja Yifipa

E5 Nyanja Yiswesi

H2 Nyanja ya Caspian

H5 Persian Gulf

[Milonga]

D5 Mronga wa Nile

F3 Mronga wa Yufurate

G3 Mronga wa Tigris