1, 2. Chifukwa wuli ŵanthu ŵanandi ŵakutinkha malango, kweni kasi tingachita wuli kuti tambe kutemwa malango gha Chiuta?

 BUKU linyake ilo likalembeka mu 1712 likuti: “ Dango ntchizongwe chitali, . . . likumira chinthu chilichose.” Uyo wakalemba buku ili wakasuska umo milandu yikeruzgikiranga. Nyengo zinyake yikakhalanga ku khoti kwa vyaka vinandi kwambura kweruzgika, m’paka ndalama za awo ŵakapenjanga urunji kumara. Mu vyaru vinandi, milandu yikweruzgika makora yayi, ŵeruzgi ŵakweruzga mwambura urunji, kweniso mwa sankho, ndipo ivyo ŵakuchita vikupangiska kuti ŵanthu ŵanandi ŵatinkhenge malango.

² Nangauli vili nthena, kweni ghanaghanirani mazgu agha agho ghakalembeka vyaka pafupifupi 2,700 ivyo vyajumpha: “Dango linu nkhulitemwa nadi!” (Salimo 119:97) Chifukwa wuli wamasalimo wakatemwanga chomene Dango la Yehova? Chifukwa chakuti dango ilo wakalumba likafuma ku maboma gha ŵanthu yayi, kweni kwa Yehova Chiuta. Apo mukusambira malango gha Yehova, namwe mungamba kughatemwa chomene nga umo wamasalimo wakachitira. Kuchita nthena kumovwiraninge kumanya maghanoghano gha Mlengi wa chilengiwa chose pa nkhani za milandu.

3, 4. Kasi Yehova walongora wuli kuti ndiyo ngwakwenelera kupeleka Malango?

³ Baibolo likuti “pali yumoza pera uyo wakupeleka dango na kweruzga.” (Yakobe 4:12) Yehova pera ndiyo ngwakupeleka malango wanadi. Vinthu vyakuchanya vikwenda mwakulondezga “malango” ghake. (Yobu 38:33) Ŵangelo nawo ŵakulondezga malango gha Chiuta, chifukwa ŵali kupika maudindo ghakupambanapambana ndipo ŵakuteŵetera pasi pa ulongozgi wa Yehova nga mbateŵeti ŵake.—Salimo 104:4; Ŵahebere 1:7, 14.

⁴ Yehova wali kupelekaso malango ku ŵanthu. Waliyose wa ise wali na njuŵi, iyo ntchilongolero cha urunji wa Yehova. Njuŵi yikuŵa nga ni dango ilo lili mukati mwithu, ndipo yingatovwira  kupambaniska pakati pa chiwemi na chiheni. (Ŵaroma 2:14) Ŵapapi ŵithu ŵakwamba ŵakaŵa na njuŵi yituŵa, ntheura iwo ŵakakhumbikwiranga malango ghachoko waka. (Genizesi 2:15-17) Kweni munthu wakwananga wakukhumbikwira malango ghanandi kuti ghamulongozge pakuchita khumbo la Chiuta. Ŵasekuru ŵithu ŵakale nga ni Nowa, Abrahamu na Yakhobe ŵakapokera malango kwa Yehova Chiuta na kughapeleka ku mbumba zawo. (Genizesi 6:22; 9:3-6; 18:19; 26:4, 5) Yehova wakaŵa Wakupeleka malango mu nthowa yapadera chomene apo wakapa mtundu wa Israyeli ndondomeko ya Malango kwizira mwa Mozesi. Malango agha ghakutimanyiska vinandi pakuyowoya za umo Yehova wakuwonera urunji.

5. Kasi Dango la Mozesi likaŵa na malango ghanandi chomene panji ghakusuzga kupulikiska, chifukwa wuli mwazgora nthena?

⁵ Ŵanthu ŵanandi ŵakughanaghana kuti Dango la Mozesi likaŵa na malango ghanandi chomene kweniso ghakusuzga kupulikiska. Kweni uwu mbutesi. Malango ghose gha mu Dango la Mozesi ghalipo 600. Malango agha ghangawoneka nga nganandi chomene, kweni ghanaghanirani fundo iyi: Kuumaliro kwa vyaka vya mu ma 1900, malango gha ku United States ghakazura mapeji 150,000. Pa vyaka viŵiri vilivyose ŵakusazgirako malango ghanyake 600! Ntheura malango gha ŵanthu ndigho nganandi chomene kuluska malango agho ghakaŵa mu Dango la Mozesi. Ndipouli, Dango ilo Chiuta wakapeleka ku Ŵaisrayeli likaŵa na ulongozgi unyake wakovwira pa umoyo, uwo malango gha mazuŵa ghano ghakukhwaskako na kukhwaskako yayi. Tiyeni tiwone mwakudumura.

6, 7. (a) Kasi ntchivichi chikapangiska kuti Dango la Mozesi liŵe lakupambana na malango ghanyake, ndipo pa malango gha mu Dango ili likuru chomene ni ndi? (b)  Kasi Ŵaisrayeli ŵakeneranga kuchita vichi kulongora kuti ŵakuzomera muwuso wa Yehova?

⁶ Dango la Mozesi likachindikanga muwuso wa Yehova. Ntheura Dango la Mozesi lingayana yayi na malango ghanyake ghalighose. Pa malango ghose gha mu Dango la Mozesi likuru chomene ndakuti: “Pulika, iwe Israyeli: Yehova Chiuta withu ni Yehova yumoza. Utemwenge Yehova Chiuta wako na mtima wako wose,  umoyo wako wose, na nkhongono zako zose.” Kasi ŵanthu ŵa Chiuta mphanyi ŵakachita vichi kulongora kuti ŵakumutemwa? Ŵakeneranga kumuteŵetera, kujilambika ku muwuso wake.—Dotoronome 6:4, 5; 11:13.

⁷ Muisrayeli waliyose wakalongoranga kuti wakuzomera muwuso wa Yehova para wakujilambika ku awo ŵakulongozga. Ŵapapi, ŵakaronga, ŵeruzgi, ŵasembe na mathemba, wose ŵakimiranga muwuso wa Chiuta. Yehova wakawonanga kuti para ŵanthu ŵakugalukira awo ŵali na mazaza ndikuti ŵakugalukira iyo. Kweni usange awo ŵakaŵa na mazaza ŵachita vinthu vyambura urunji panji mwakujikwezga pa ŵanthu ŵake, Yehova wakakwiyanga chomene. (Ekisodo 20:12; 22:28; Dotoronome 1:16, 17; 17:8-20; 19:16, 17) Ntheura awo ŵakaŵa na mazaza na awo ŵakawusikanga, wose ŵakaŵa na udindo wa kuchindika muwuso wa Chiuta.

8. Kasi Dango likakhozgera wuli utuŵa wa Yehova?

⁸ Dango likakhozgeranga utuŵa wa Yehova. Mazgu ghakuti “utuŵa” na “kupatulika” ghakusangika mu malo ghakujumpha 280 mu Dango la Mozesi. Dango la Mozesi likawovwiranga ŵanthu ŵa Chiuta kupambaniska pakati pa chakutowa na chakufipirwa, likazunuranga vinthu pafupifupi 70 ivyo vikapangiskanga Muisrayeli kuŵa wakufipirwa mwakuyana na mdauko wawo. Malango agha ghakayowoyanga za utozi wakuthupi, vyakurya, ndiposo kutaya vinthu vyaukazuzi. Malango agha ghakawovwiranga kugega matenda. a Kweni ghakaŵa na uwemi unyake kuluska apa, chilato chikuru chikaŵa chakovwira ŵanthu kukhalilira mu chitemwa cha Yehova, kuŵapatura ku maluso ghaheni na ghakuvunda gha mitundu iyo yikaŵazingilira. Wonani chiyelezgero ichi.

9, 10. Kasi Dango la phangano likaŵa na malango wuli ghakukhwaskana na kugonana na kubaba, ndipo kasi malango agha ghakaŵa na vyandulo wuli?

⁹ Malango gha mu Dango la phangano ghakayowoyanga kuti kugonana na munthu, nanga ŵangaŵa ŵanthu ŵakutorana, kweniso  kubaba mwana kukapangiskanga munthu kuŵa wakufipirwa kwa kanyengo. (Levitiko 12:2-4; 15:16-18) Malango agha ghakayuyuranga vyawanangwa vya kufuma kwa Chiuta ivi yayi. (Genizesi 1:28; 2:18-25) M’malo mwake, ghakakhozgeranga muwuso wa Yehova, kuvikilira ŵasopi ŵake kuti ŵaleke kufipirwa. Ntchakuwonekerathu kuti mitundu iyo yikazingilira Ŵaisrayeli yikatemwanga kusazga kusopa na uzaghali ndiposo mitheto ya kubaba. Chisopa cha Ŵakenani chikakhozgeranga uhule wa ŵanalume na ŵanakazi. Ntheura mikhaliro yikahenipa chomene na kwandana. Kweni Dango likawovwira chomene ŵateŵeti ŵa Yehova kuti ŵaleke kuchitako nkharo ziheni zakukhwaskana na kugonana. b Pakaŵaso vyandulo vinyake.

¹⁰ Malango agha ghakawovwiranga kusambizga unenesko wakuzirwa chomene. c Kasi kwananga kwa Adamu kukuthandazgika wuli kufuma ku muwiro unyake kuya ku unyake? Kasi nkhwizira mu kugonana na kubaba ŵana? (Ŵaroma 5:12) Enya, Dango la Chiuta likakumbuskanga ŵanthu ŵake kuti mbakwananga. Nakuti ise tose tikubabika ŵakwananga. (Salimo 51:5) Tikukhumbikwira chigowokero na kuwomboleka mwakuti tisendelere kwa Chiuta withu mutuŵa.

11, 12. (a) Kasi Dango likakhozgeranga fundo wuli yakuzirwa ya urunji? (b) Kasi Dango likavikiliranga wuli urunji?

¹¹ Dango likakhozgera urunji wakufikapo wa Yehova. Dango la Mozesi likakhozgeranga fundo yakuti paŵenge kuyana pa nkhani zakukhwaskana na urunji. lekani Dango likayowoyanga kuti: “Umoyo pa umoyo, jiso pa jiso, jino pa jino, woko pa woko na lundi pa lundi.” (Dotoronome 19:21) Ntheura, para munthu waswa dango, wakeneranga kupokera chilango chakuyana na mulandu uwo wananga. Chigaŵa ichi cha urunji wa Chiuta  chikakhwaskanga malango ghose gha Mozesi ndipo mazuŵa ghano napo chikovwira chomene kupulikiska sembe yakuwombora ya Yesu Khristu, nga umo Mutu 14 uzamulongosolera.—1 Timote 2:5, 6.

¹² Dango likavikilirangaso kuti paŵenge urunji nyengo zose. Mwachiyelezgero, pakakhumbikwiranga ŵakaboni ŵaŵiri panji kujumpha apa kuti munthu uyo ŵakuti wananga wazengeke mulandu. Munthu uyo wapeleka ukaboni wautesi wakapokeranga chilango chikuru chomene. (Dotoronome 19:15, 18, 19) Vimbundi navyo vikakanizgikanga chomene. (Ekisodo 23:8; Dotoronome 27:25) Nanga pangaŵa pa nkhani za vyamalonda, ŵanthu ŵa Chiuta ŵakeneranga kulondezga vipimo vya Yehova vya urunji. (Levitiko 19:35, 36; Dotoronome 23:19, 20) Dango likaŵa thumbiko likuru chomene ku Ŵaisrayeli!

13, 14. Kasi Dango likawovwiranga wuli kuti paŵe urunji pakati pa awo ŵibira ŵanyawo na awo ŵibirika?

¹³ Kasi Dango la Mozesi likasinthanga yayi ndipo likaŵa lambura lusungu? Yayi nthe! Themba Davide likakhuŵilizgika kulemba kuti: “Dango la Yehova ndakufikapo.” (Salimo 19:7) Davide wakamanya kuti Dango likakhuŵirizganga munthu kuŵa walusungu na wambura kutemwera. Munthowa wuli?

¹⁴ Mu vyaru vinyake mazuŵa ghano, malango ghakuwoneka kuti ghakutemwera na kwendera makora vigeŵenga kuluska umo ghakuchitira na awo ŵakuchitilika nkhaza. Mwachiyelezgero, ŵankhungu ŵangaŵikika mu jele. Pa nyengo iyo ŵankhungu aŵa ŵali ku jele, katundu uyo ŵakiba nanga wangaŵa kuti wandasangike, kweni ŵenecho ŵa katundu uyu ŵakweneraso kupeleka msonkho uwo boma likusungira ŵankhungu aŵa. Kale mu Israyeli mukaŵavya majele nga agho ghaliko sono. Pakupeleka chilango mweruzgi wakaŵanga na mphaka. (Dotoronome 25:1-3) Munkhungu wakeneranga kuwezga ivyo wakiba. Ndiposo, munkhungu wakeneranga kupeleka katundu munyake wakusazgirapo. Unandi wuli? Ukapambanangapambananga. Ntchakuwonekerathu kuti ŵeruzgi ŵakapika wanangwa wa kughanaghanira fundo zakupambanapambana, nga nkhulapa kwa munthu wakwananga. Lekani vinthu ivyo  munkhungu wakakhumbikwiranga kuwezgerapo mwakuyana na Levitiko 6:1-7 ni vichoko kuyaniska na ivyo vikuyowoyeka pa Ekisodo 22:7.

15. Kasi Dango likalongoranga wuli lusungu na urunji pakuyowoya za munthu uyo wakoma munyake mwangozi?

¹⁵ Dango likalongoranga makora chomene kuti nkhwananga kose yayi uko ŵanthu ŵakachitiranga dala. Mwachiyelezgero, para munthu wakoma munyake mwangozi, wakakhumbikwiranga kupeleka umoyo pa umoyo yayi usange wachimbilira ku umoza mwa mizi yakuponerako. Para ŵeruzgi ŵasanda mulandu wake, iyo wakeneranga kukhalilira mu muzi wakuponerako mpaka musofi mukuru wafwe. Pamanyuma pake wakeneranga kufumamo na kukakhala kulikose uko wakukhumba. Ntheura iyo wakasanganga chandulo na lusungu lwa Chiuta. Dango ili likalongoranga kuti umoyo wa munthu ngwakuzirwa chomene.—Maŵazgo 15:30, 31; 35:12-25.

16. Kasi Dango likavikiliranga wuli wanangwa wa munthu?

¹⁶ Dango likavikiliranga wanangwa wa munthu. Ghanaghanirani umo likavikililiranga awo ŵakaŵa mu ngongole. Dango likakanizganga kunjira mu nyumba ya munthu uyo wali na ngongole na kukatora katundu nga ntchikholi cha ivyo wakakongora. M’malo mwake, uyo wakabwelekeska wakeneranga kwimilira kuwaro kulindizga uyo wakabweleka kuti wize na chikholi kwa iyo. Ntheura nyumba zikaŵanga zakuvikilirika. Usange uyo wakabwelekeska watora laya la kuwaro la uyo wakabweleka nga ntchikholi, wakeneranga kukamuwezgera para dazi likunjira, chifukwa uyo wakabweleka wakachikhumbanga kuti wadike usiku.—Dotoronome 24:10-14.

17, 18. Kasi Ŵaisrayeli ŵakapambananga wuli na mitundu yinyake pa nkhani yakurwa nkhondo, ndipo chifukwa wuli?

¹⁷ Nkhondo nazo zikachitikanga mwakulondezga Dango. Ŵanthu ŵa Chiuta ŵakeneranga kurwa nkhondo kuti ŵafiske waka chilato chawo cha kuŵa ŵamazaza yayi panji kuthereska waka mitundu yinyake, kweni kwimira Chiuta mu “Nkhondo za Yehova.” (Maŵazgo 21:14) Nyengo zinandi, Ŵaisrayeli ŵakeneranga dankha kuphalira msumba uwo ŵakukhumba kurwa nawo nkhondo ivyo ukwenera kuchita kulongora kuti wathera. Usange msumba uwu wakana pempho ili, apo ndipo Ŵaisrayeli ŵakeneranga kuwuzingilira, kweni mwakulondezga malango gha Chiuta. Mwakupambana na ŵasilikari ŵanandi, ŵasilikari ŵa Israyeli  ŵakazomerezgekanga yayi kukolelera ŵanakazi panji kukoma ŵanthu bweka. Iwo ŵakeneranga kuchindika nanga chingaŵa chilengiwa, ŵakeneranga yayi kutema makuni gha vipasi gha ŵalwani ŵawo. d Ŵasilikari ŵanyake ŵakaŵavya malango agha.—Dotoronome 20:10-15, 19, 20; 21:10-13.

¹⁸ Kasi mukukwiya para mwapulika kuti mu vyaru vinyake ŵanthu ŵakusambizga ŵana usilikari? Kale mu Israyeli, munthu wakeneranga kukwaniska dankha vyaka 20 kuti waŵe msilikari. (Maŵazgo 1:2, 3) Nanga munthu wangaŵa mulara ŵakamulekanga usange ngwawofi chomene. Munthu uyo watora sono mwanakazi wakakhalanga pa nyumba kwa chaka kuti pambere wandambe uteŵeti wakofya uwu, wababe dankha mwana wakunjira mu malo ghake. Dango likalongosora kuti ichi chikawovwiranga mwanalume uyo watora sono kuti “wakhale pa nyumba na kukondweska muwoli wake.”—Dotoronome 20:5, 6, 8; 24:5.

19. Kasi Dango likapeleka chivikiliro wuli ku ŵanakazi, ŵana, mbumba, vyokoro na ŵana ŵalanda?

¹⁹ Dango likavikilirangaso ŵanakazi, ŵana, na mbumba. Ŵapapi ŵakaphalirika kuti ŵapwelelerenge ŵana ŵawo nyengo zose na kuŵasambizga vinthu vyauzimu. (Dotoronome 6:6, 7) Dango likakanizga kugonana na mubali wako, ndipo uyo wachita ichi, chilango chake chikaŵa nyifwa. (Levitiko, chaputara 18) Likakanizgaso uleŵi, chifukwa kuchita nthena kukapangiskanga kuti nthengwa yimare ndipo ivi vikapangiskanga kuti ŵanthu ŵaleke kupeleka ntchindi kwa ŵanthu ŵa mu mbumba ya uyo wachita uleŵi. Dango likavikiliranga vyokoro na ŵana ŵalanda ndipo na mazgu ghankhongono likakana kuŵasuzga.—Ekisodo 20:14; 22:22-24.

20, 21. (a) Chifukwa wuli Dango la Mozesi likazomerezganga Ŵaisrayeli kutora mitala? (b) Chifukwa wuli Dango likupambana na ivyo Yesu wakayowoya pamanyuma pake vyakukhwaskana na kupatana?

²⁰ Nyengo zinyake mungajifumba kuti, ‘chifukwa wuli pera Dango likazomerezganga mitala?’ (Dotoronome 21:15-17) Tikwenera  kughanaghanira malango agha kuyana na umo vinthu vikaŵira pa nyengo iyo. Awo ŵakuwona Dango la Mozesi kuyana na umo vinthu na mdauko viliri pa nyengo yasono, mbwenu ŵalingalipulikiska yayi Dango ili. (Zintharika 18:13) Dango ilo Yehova wakakhazikiska mu munda wa Edeni, likaŵa lakuti nthengwa yingamaranga yayi pakati pa mwanalume yumoza na mwanakazi yumoza. (Genizesi 2:18, 20-24) Ndipouli, pa nyengo iyo Yehova wakapelekanga Dango ku Ŵaisrayeli, kutora mitala kukaŵa kuti kulipo kale kwa vyaka mahandiredi ghanandi. Yehova wakamanya makora kuti ŵanthu ŵake “mbasingo yinonono” nyengo na nyengo ŵatondekenge kulondezga nanga ghangaŵa malango ghakukhumbikwa chomene, nga ni agho ghakakanizganga kusopa vikozgo. (Ekisodo 32:9) Ntheura wakawona kuti nyengo yira yikaŵa yiwemi yayi kuti wasinthe maluso ghawo ghose ghakukhwaskana na nthengwa. Ndipouli, mukwenera kumanya kuti ni Yehova yayi uyo wakambiska mitala. Kweni, wakagwiliskira ntchito Dango la Mozesi kuti walongozge ŵanthu ŵake umo ŵangachitira na nkhani ya mitala ndiposo kuti ŵaleke kugwiliskira ntchito mitala mwankhaza.

²¹ Mwakuyana waka, Dango la Mozesi likazomerezganga mwanalume kupata muwoli wake pa vifukwa vyakukwana. (Dotoronome 24:1-4) Yesu wakati, Chiuta wakazomerezga Ŵayuda kuchita nthena “chifukwa cha unonono wa mitima” yawo. Ndipouli, kuzomerezga uku kukaŵa kwa nyengo yichoko waka. Ku ŵasambiri ŵake, Yesu wakawezgerapo dango la Yehova lakwambilira lakukhwaskana na nthengwa.—Mateyu 19:8.

22. Kasi Dango la Mozesi likakhuŵilizganga chitemwa munthowa wuli, ndipo kwa njani?

²² Kasi mukughanaghana kuti pali boma ilo lili na malango agho ghakukhuŵilizga chitemwa mazuŵa ghano? Dango la Mozesi likakhuŵilizganga chomene chitemwa kuluska chinthu chinyake chilichose. Mu buku la Dotoronome pera, mazgu ghakupambanapambana agho ghakung’anamura “chitemwa” ghalimo ghakukwana 20. Dango lachiŵiri likaŵa lakuti “Utemwenge munyako nga umo ukujitemwera wamwene.” (Levitiko 19:18; Mateyu 22:37-40) Ŵanthu ŵa Chiuta wakeneranga kulongora chitemwa ichi pakati  pawo kweniso na ŵalendo awo ŵakakhalanga mukati mwawo, ŵakamanyanga kuti nyengo yinyake nawo ŵakaŵa ŵalendo. Ŵakeneranga kulongora chitemwa ku ŵakavu na ŵakusuzgika, kuŵawovwira kusanga vinthu vyakuthupi na kugega kusangirapo mwaŵi kuyana na umo vinthu vikaŵira kwa iwo. Ŵakaphalirikaso kuti ŵaghanaghanirenge nyama izo ŵakaŵetanga na kuzichitira lusungu.—Ekisodo 23:6; Levitiko 19:14, 33, 34; Dotoronome 22:4, 10; 24:17, 18.

23. Kasi uyo wakalemba Salimo 119 wakakhuŵilizgika kuchita vichi, ndipo ise tingasimikizga kuchita vichi?

²³ Kasi ni mtundu unyake ngu uwo wapika ndondomeko ya malango nga ni iyi? Ntchakuzizwiska yayi kuti wamasalimo wakalemba kuti: “Dango linu nkhulitemwa nadi.” Kweni chitemwa chake chikaŵa waka cha mu mtima yayi. Chikamovwira kuchitapo kanthu, chifukwa wakayezgayezga kupulikira dango ili na kuchita mwakuyana na ivyo likayowoyanga. Ndiposo, wakalutizga kuti: “Ndilo nkhughanaghanirapo zuŵa lose.” (Salimo 119:11, 97) Nadi, nyengo zose wakakhalanga pasi kusambira malango gha Yehova. Tikukayika yayi kuti kuchita nthena kukamovwira kuti walutilire kutemwa malango agha. Nakuti wakamba kutemwaso chomene Yehova Chiuta uyo Wakupeleka malango. Apo mukulutilira kusambira malango gha Chiuta, mphanyi namwe mwasendelera kwa Yehova uyo Ngwakupeleka malango Mukuru na Chiuta wa urunji.