Chifukwa Wuli Tikwenera Kuŵa na Chigomezgo?

KASI chikate chichitikenge ntchivichi usange Daniyeli uyo wakaŵa na nthenda ya kansa uyo tangumuzunura mu nkhani iyo yajumpha walutilirenge kuŵa na chigomezgo? Kasi watenge wachirenge? Kasi mphanyi wachali wamoyo mpaka sono? Nangauli ŵanthu ŵanandi ŵakuyowoya kuti chigomezgo chingawovwira kuti munthu wachire kweni nawo ŵakumanya kuti umoyo ngufupi. Fundo iyi njaunenesko. Kweni tikwenera yayi kuyowoya mwakujumphizga pa nkhani ya chigomezgo. Ni nyengo zose yayi apo munthu wangachira chifukwa chakuti wali na chigomezgo.

Apo ŵatora makani ŵa Columbia Broadcasting System (CBS) ŵakafumbanga Dr. Nathan Cherney pa nkhani ya chigomezgo, wakati munthu wakwenera yayi kuyowoya mwakujumphizga za chigomezgo para ŵali na munthu uyo wakulwara chomene: “Ŵafumu ŵanyake ŵakuyowoya kuti ŵawoli ŵawo ŵakuŵa na maghanoghano ghawemi yayi pa nkhani ya chigomezgo.” Dr. Cherney wakayowoyaso kuti: “Ŵanthu ŵanyake ŵakughanaghana kuti kansa yikulutilira kukura para munthu walije chigomezgo, kweni uwu mbutesi waka.”

Unenesko ngwakuti usange munthu wakulwara matenda ghakuru wakusuzgika chomene maghanoghano. Kweni para ŵakutemweka ŵawo ŵakuyowoya kuti ŵalije chigomezgo lekani ŵakutondeka kuchira vingapangiska kuti ŵambe kujiyimba chomene mulandu. Kasi apa, tingayowoya kuti chigomezgo chilije ntchito?

Yayi nthe! Dr. Cherney, wakayowoyaso kuti mankhwala ghangawovwira chomene munthu kuti wajipulikengeko makora apo wakulimbana na matenda. Madokotala ghakugomezga kuti munthu uyo wakulwara chomene wangajipulika makora pekha para ŵangamupa munkhwala. Pali ukaboni uwo ukulongora kuti chigomezgo chingawovwira munthu kuti waŵe na mtende wa mu mtima nanga wangalwara chomene.

Kasi Chigomezgo Ntchakuzirwa Wuli?

Dokotala munyake zina lake W. Gifford-Jones wakayowoya kuti “chigomezgo ni munkhwala wankhongono chomene.” Iyo wakayowoya za kafukufuku uyo ŵakasanga kuti para munthu wali na chigomezgo nanga wangalwara chomene wakuŵa na mtende wa mu mtima. Wakati ivi vikovwira kuti waleke kutaya chigomezgo. Kafukufuku uyo ukachitika mu 1989 ukalongora kuti ŵalwari awo ŵakuŵa na chigomezgo ŵakukhalako umoyo utali. Kweniso kafukufuku uyo wachitika mwasonosono ukulongora kuti ŵalwari awo ŵakuŵa na chigomezgo ŵakwenjerwa chomene yayi, kweniso ŵakupulika vyakuŵinya chomene yayi kupambana na awo ŵalije chigomezgo.

Pakachitikaso kafukufuku munyake wakukhwaskana na nthenda ya mtima kweniso uheni uwo ukuŵapo usange munthu wakwenjerwa chomene. Ŵanalume ŵakujumpha 1,300 ŵakafumbika usange ŵali na suzgo la kwenjerwa panji yayi. Pati pajumpha vyaka 10, ŵakasanga kuti ŵanalume ŵakujumpha 12 pa 100 yiliyose ŵakasangika na nthenda ya mtima. Pa ŵanalume aŵa pakasangikaso ŵanyake ŵaŵiri panji yumoza awo ŵakaŵa na suzgo la kwenjerwa. Laura Kubzansky, uyo wakawovwiranga purofesa wa vyaumoyo pa Harvard School of Public Health, wakati: “Ukaboni ukulongora kuti para munthu wakughanaghana vinthu viwemi kweniso wakuleka kukhalira waka kwenjerwa vikovwira chomene kuti waleke kulwara nthenda ya mtima.”

Ŵakuchita kafukufuku ŵanyake ŵasanga kuti para munthu wakwenjerwa chomene, ŵakuchira luŵiro yayi para ŵamupanga opareshoni, kupambana na munthu uyo wakuleka kwenjerwa mwakujumphizga. Ntheura para munthu wakuleka kwenjerwa vikovwira kuti wakhale umoyo utali. Kafukufuku munyake ukalongora uwemi kweniso uheni uwo ukuŵapo para munthu wa kuchekura. Para ŵachekuru ŵakuchita vinthu vyakupambanapambana vikovwira kuti ŵalutilire kuŵa na vinjeru kweniso nkhongono. Nkhongono izo ŵachekuru ŵangaŵa nazo para ŵakuchita vinthu vyakupambanapambana zingayana waka na izo ŵangaŵa nazo para ŵangachita maseŵero ghakukhozga thupi kwa masabata 12!

Chifukwa wuli vinthu nga chigomezgo, kuleka kwenjerwa kweniso maghanoghano ghawemi vingawovwira kuti tiŵe na umoyo uwemi? Kweni ŵasayansi ŵangapeleka mazgoro ghakukhorweska yayi chifukwa wakulimanya makora yayi thupi la munthu. Kweni iwo ŵakusachizga waka umo thupi la munthu likugwilira ntchito. Mwachiyelezgero, purofesa munyake pa University ya Kentucky wakayowoya kuti: “Munthu wakujipulika makora para wakukondwa kweniso para wali na chigomezgo. Usange munthu wakuŵa wakukondwa vikovwira kuti waleke kwenjerwa chomene. Nakuti ndivyo munthu waliyose wakwenera kuchita kuti walutilire kuŵa na umoyo uwemi.”

Ŵadokotala, ŵakaswiri kweniso ŵasayansi ŵangawona kuti fundo iyo njachilendo kweni ku ŵasambiri ŵa Baibolo njachilendo yayi. Kwa vyaka pafupifupi 3,000 ivyo vyajumpha, Themba lavinjeru Solomoni likalemba kuti: “Mtima wachimwemwe ni munkhwala uwemi, kweni mzimu wakuphyoka ukukamuska nkhongono.” (Zintharika 17:22) Mwawona ivyo lemba ili likuyowoya? Lemba ili lindayowoyepo kuti mtima wachimwemwe ni munkhwala wa nthenda yiliyose kweni likuti “ni munkhwala uwemi.”

Panji mungajifumba kuti, chigomezgo chiŵenge mankhwala, kasi nthena madokotala ghakuleka kupeleka ku ŵalwari? Kweni chigomezgo ntchakuzirwa chomene kuluska kuŵa waka na umoyo uwemi.

Umo Chigomezgo Kweniso Kwenjerwa Vingakhwaskira Umoyo Winu

Ŵakuchita kafukufuku ŵasanga kuti para munthu wali na chigomezgo wakuŵa na umoyo uwemi. Wakuchita makora mu kilasi, ntchito kweniso pa nkhani za maseŵero. Mwachiyelezgero, ŵakachita kafukufuku wakukhwaskana na timu yinyake ya maseŵero ya ŵasungwana. Ŵasambizgi ŵa bola ŵakalongosora maluso ghakupambanapambana agho ŵasungwana ŵakaŵa nagho. Kweniso msungwana waliyose ŵakamufumba payekha za chigomezgo icho wali nacho. Kafukufuku uyu ukalongora kuti ŵasungwana aŵa ŵakaseŵeranga makora bola chifukwa ŵakaŵa na chigomezgo, kuti ghakaŵa maluso agho ŵakayowoyanga ŵasambizgi ŵawo yayi. Chifukwa wuli chigomezgo ntchankhongono chomene?

Ŵakuchita kafukufuku ŵakuti pali vinandi ivyo vikuchitika para tikwenjerwa. Mu 1960, wakasanga ivyo vinyama vikuchita ivyo vikapangiska kuti ŵasange mazgu ghakuti “kusoŵa chakuchita.” Ndipo ŵakasanga kuti ŵanthu nawo ŵangaŵa na suzgo ili. Mwachiyelezgero, kuti wasimikizgire fundo iyi, ŵakatora ŵanthu na kuŵaŵika pa malo apo pakaŵa chongo ndipo ŵakaŵasambizga umo ŵangalekeskera chongo mwa kudofya mabatani. Ŵanthu aŵa ŵakakwaniska kulekeska chongo.

Ŵanyake nawo ŵakaphalirika vyakuyana waka kweni para ŵadofya mabatani chongo chikalekanga yayi. Gulu lachiŵiri ili likamanyanga yayi icho lingachita. Pamanyuma ŵati ŵayezgaso palije icho chikasintha. Iwo ŵakawona kuti palije icho ŵangachitapo kuti chongo chileke. Gulu lachiŵiri likatondeka chifukwa chakuti likaŵavya chigomezgo ndipo likawona kuti palije icho lingachitapo.

Dr. Martin Seligman, uyo wakachita kafukufuku uyu wakawona kuti ŵanthu ŵakwenera kusambiraso vya chigomezgo na kwenjerwa. Iyo wakafufuza mwakupwelelera kuti wawone umo wangawovwilira ŵanthu awo ŵakusoŵa chakuchita. Iyo wakasanga kuti para munthu wakwenjerwa chomene wangatondeka kuchita vinthu ivyo ni vyakuzirwa chomene pa umoyo. Seligman wakayowoya kuti: “Nafufuza nkhani iyi kwa vyaka 25, ndipo nasanga kuti usange tichitenge vinthu nga umo wakuchitira munthu uyo wali na chigomezgo vitovwirenge kuti tichitenge makora vinthu kuluska munthu uyo walije chigomezgo.”

Nakuti ku ŵanthu ŵanyake fundo iyi yingaŵa yachilendo kweni ku ŵasambiri ŵa Baibolo njachilendo yayi. Wonani fundo ya pa lemba ili: “Usange ukulopwa mu zuŵa la soka, nkhongono zako ziŵenge zichoko.” (Zintharika 24:10) Enya, Baibolo likulongosora makora chomene kuti para tikulopwa mu zuŵa la soka, tigongowenge chomene. Kasi mungachita wuli kuti muleke kwenjerwa na kulutilira kuŵa na chigomezgo?

[Chithuzithuzi pa peji 4, 5]

Chigomezgo chingatovwira kuchita vinthu vinandi viwemi