Kasi Utozi Ngwakuzirwa Wuli?

UTOZI ukung’anamurika mwakupambana-pambana na ŵantu ŵakupambana-pambana. Mwaciyerezgero, para mwana waphalirika na amama ŵake kuti wageze mu mawoko na ku maso, iye wangaghanaghana kuti kuŵika waka minwe yake mu maji na kunyeweska mlomo wake ncakukwanira. Kweni amama ŵake ŵakumanya makora. Iwo ŵakumutora kurutaso naye ku bafa na kumuphaka sopo na na kumugeziska na maji ghanandi ku maso na mu mawoko, nangauli wangakana mwakukoromoka!

Mbunenesko nadi kuti vyaru vili na vipimo vyakuyana cara pankani ya utozi, ndiposo ŵantu ŵakukura na maghanoghano ghakupambana-pambana pakuyowoya za utozi. Nyengo zakale, malo ghakutowa pa sukulu ghakawovwiranga ŵana kuti ŵaŵe na cizgoŵi ciweme ca utozi mu vyaru vinandi. Pa sukulu zinyake, viswaswa vikuŵa palipose pa luŵaza mwakuti pakuyana waka na cizara. Wuli pakuyowoya za makalasi? Darren, mwanarumi uyo wakutozga malo pa sukulu yinyake ya sekondale ku Australia, wakati: “Sono viswaswa vikusangika nanga ni mu makalasi wuwo.” Ŵana ŵanyake ŵa sukulu para ŵapulika kuti “Sora ciswaswa” panji “phyerapo” ŵakughanaghana kuti ncirango. Suzgo ndakuti ŵasambizgi ŵanyake ŵakugwiriskira ncito kutozga malo nga ni cirango.

Kulwande linyake, ŵarara nawo ni nyengo zose cara apo ŵakupereka ciyerezgero ciweme pa nkani ya utozi. Mwaciyerezgero, mu malo ghanandi umo ŵantu ŵakukhala, viswaswa vikulekeka waka ndipo ghakuŵa malo ghakukondweska cara kughawona. Makampani ghanyake ghakunanga malo. Ndipouli, kunanga malo kuti kukucitika na makampani pa igho ghekha cara, kweni na ŵantu. Nangauli kuleka kughanaghanira ŵanji ndiko comene-comene kukucitiska suzgo ya kunanga malo na vyakufumapo vyake viheni pa caru cose, kweni cigaŵa cinyake ca suzgo iyi cikucitika cifukwa ca ukazuzi wa muntu waliyose payekha. Murongozgi wakale wa wupu wa Commonwealth of Australia wakakhozgera fundo iyi peneapo wakati: “Nkani zose za kukhwaskana na umoyo wa ŵantu zikuthemba pa kujipwererera kwa muntu waliyose kwali waŵe mwana panji murara.”

Ndipouli, ŵanyake ŵakughanaghana kuti utozi ni nkani ya muntu payekha ndipo ukazuzi wa yunji ukwenera cara kukhwaska muntu munyake waliyose. Kasi ndimo viliri nadi?

Utozi ngwakuzirwa comene pakuyowoya za vyakurya, kwali tagura ku musika, tikurya ku kantini, panji kunyumba ya mubwezi withu. Utozi ngwakukhumbikwa comene kwa awo ŵakunozga panji kuperekera vyakurya ivyo tikurya. Mawoko ghakubinkha gha awo ŵakunozga vyakurya panji gha ise tikurya  ghangiziska matenda ghanandi. Wuli pakuyowoya za vipatala, malo agho tikukhumba kuti ghaŵenge ghakutowa kuruska malo ghanyake ghose? Magazini yakucemeka kuti The New England Journal of Medicine yikayowoya kuti kuleka kugeza mu mawoko kwa madokotala na manesi ndiko kukucitiska kuti ŵarwari mu vipatala ŵarwarenge matenda agho ghakutayiska ndarama zinandi comene. Na cifukwa ciweme, tikukhumba cara kuti muntu munyake waŵike umoyo withu pangozi cifukwa ca ukazuzi wake.

Ni nkani yakofya comene usange muntu munyake mwambura kughanaghanira panji mwadala, wananga uko tikuteka maji. Kasi tingaŵa ŵakuvikilirika para tingenda mumpepete mwa mronga panji mwa nyanja kwambura kuvwara skapato uko tingawona nyerete izo ŵakutaya awo ŵakutemwa munkhwala wakuzweteska wongo? Mutepanji fumbo lakuzirwa comene ilo tikwenera kujifumba ndakuti: Kasi utozi ukucitika pa nyumba yithu?

Mu buku lake lakuti Chasing Dirt, (Kumazga Malikho) Suellen Hoy wakafumba kuti: “Kasi tili ŵakutowa nga ni umo tikaŵira kumanyuma?” Wakazgora kuti: “Napacoko pose.” Iye wakati kusintasinta kwa mikhaliro ya ŵantu ndiko kukucitiska. Cifukwa cakuti ŵantu ŵakusangika viŵi yayi panyumba, iwo ŵakulemba muntu wancito kuti ndiyo wacitenge ncito yakutozga nyumba zawo. Cakufumapo cake caŵa cakuti ŵantu ŵanandi ŵakuzirwiska cara uweme wa kusunga malo kuŵa ghakutowa. Mwanarumi munyake wakayowoya kuti, “Nkupwererera yayi malo agho tikugezerapo, kweni nkujitozga ine namwene. Nangauli nyumba yane njakubinka, kweni ine nili wakutowa.”

Ndipouli, kutowa cikung’anamura vinandi kuruska waka kawonekero ka kuwaro. Kukusazgapo nkaro yiweme. Ndiposo ni mukhaliro wa maghanoghano na mtima uwo ukusazgapo mikhaliro na kasopero kithu. Tiyeni tiwone umo ici ciliri nteura.