1. Kasi nthengwa zawovwirika wuli cifukwa ca kuyowoyeskana makora?

 MUBALI munyake wa ku Canada wakati: “Nkhutemwa comene kucezga na muwoli wane kuluska munthu munyake waliyose. Cimwemwe cikusazgikirako ndipo vyakuŵinya vikucepako para naphalirako muwoli wane.” Mfumu munyake wa ku Australia wakalemba kuti: “Kwa vyaka 11 ivyo taŵira mu nthengwa, zuŵa nanga ndimoza lindajumphepo kwambura kuyowoya na muwoli wane. Ine na muwoli wane tili na cigomezgo cose kuti nthengwa yithu njakukhora. Ivyo vyatovwira nkhuyowoyeskana makora nyengo zose.” Mudumbu munyake wa ku Costa Rica wakati: “Kuyowoyeskana makora kwakhozga nthengwa yithu; kwatovwira kuti tisendelere kwa Yehova, kwativikilira kuti tileke kuyezgeka, ndiposo kwatovwira kuti titemwanenge comene.”

2. Kasi ni vinthu wuli ivyo vingapangiska kuti ciŵe cakusuzga kudumbiskana makora?

² Kasi imwe na muwoli winu mukudumbiskana makora, panji mukuwona kuti nchakusuzga kudumbiskana mwakufwatuka? Masuzgo ghangaŵapo cifukwa nthengwa yikugumanya pamoza ŵanthu ŵaŵiri ŵambura kufikapo awo mbakupambana wunthu, ndipo ŵakuŵa na nkharo zinyake cifukwa ca uko ŵali kukulira kweniso umo ŵali kukulira. (Rom. 3:23) Kweniso ŵakutorana ŵangaŵa na nthowa zakupambana zakudumbiskirana. Ndico cifukwa ŵakusanda vya nthengwa, John M. Gottman na Nan Silver, ŵakayowoya kuti nthengwa yikukhumba “cikanga, kuŵikapo mtima, kweniso kuzizipizga.”

3. Kasi nchivici ico cawovwira ŵakutorana kuti ŵakhozge nthengwa zawo?

³ Nadi, kuti nthengwa yiŵe yakukhora ŵakutorana ŵakwenera kufwilirapo. Ndipouli, vikovwira kuti mfumu na muwoli ŵaŵe ŵakukondwa comene. (Muph. 9:9) Wonani nthengwa ya Yisake na Rabeka. (Gen. 24:67) Nangauli ŵakaŵira lumoza  kwa nyengo yitali, kweni palije apo pakulongora kuti ŵakaleka kutemwana. Ndimoso viliri na mbumba zinandi mazuŵa ghano. Kasi cisisi cawo nchivici? Ŵasambira kuyowoya maghanoghano ghawo na umo ŵakujipulikira, mwalusungu, mwamahara, mwacitemwa, mwanchindi ndiposo ŵakujiyuyura. Nga umo tiwonerenge sono, usange mu nthengwa muli mikhaliro iyi, ŵakutorana ŵakuyowoyeskana makora.

4, 5. Kasi mahara ghangawovwira wuli kuti ŵakutorana ŵapulikiskanenge? Yowoyani viyelezgero.

⁴ Lemba la Zintharika 16:20 likuti: “Uyo wakutegherezga makora mazgu tiwasange viwemi.” Fundo iyi njakovwira comene mu nthengwa na mu mbumba. (Ŵazgani Zintharika 24:3.) Mu Mazgu gha Ciuta ndimo muli mahara na vinjeru. Lemba la Genesis 2:18 likuyowoya kuti Ciuta wakapanga mwanakazi kuti waŵe movwiri wa mwanalume. Fundo iyi yikung’anamura kuti mwanalume na mwanakazi mbakupambana mwakuti ŵawovwiranenge makora. Ndico cifukwa ŵanakazi ŵakuyowoya mwakupambana na umo ŵanalume ŵakuyowoyera. Ŵanthu mbakupambana, kweni kanandi ŵanakazi ŵakutemwa kuyowoya maghanoghano ghawo, vinthu vyakukhwaskana na ŵanthu ŵanyake, kweniso vyakukhwaskana na ubali. Iwo ŵakukhumba comene kuyowoya nawo mwacitemwa, cifukwa vikuŵawovwira kuwona kuti ŵakutemweka. Mwakupambana na ŵanakazi, ŵanalume ŵanandi ŵakutemwa yayi kuyowoya maghanoghano ghawo, kweni ŵangayowoya vya nchito, masuzgo, na umo ŵangaghamazgira. Kweniso ŵanalume ŵakukhumba kuti ŵapikenge nchindi.

⁵ Mudumbu munyake wa ku Britain, wakati: “Mfumu wane wakukhumba kuti wamazgenge masuzgo mwaluŵiro m’malo mwa kupulikizga para nkhuyowoya. Ici cikunikhuŵazga comene, cifukwa ico ine nkhukhumba nchakuti wanipulikizgenge na kumanya maghanoghano ghane.” Mfumu wakalemba kuti: “Ine na muwoli wane tikati tatorana waka, khumbo lane likaŵa lakuti nimazgenge nyengo yeneyiyo masuzgo ghose agho wakasangananga nagho. Ndipouli, mwaluŵiro nkhamanya kuti iyo wakakhumbanga kuti nimutegherezgenge.” (Zinth. 18:13; Yak. 1:19) Mfumu wamahara wakumanya maghanoghano gha muwoli wake na kumanya umo wangadumbiskirana nayo makora. Kweniso wakumusimikizgira kuti wakuzirwiska maghanoghano ghake ndiposo umo wakujipulikira. (1 Pet. 3:7) Muwoli nayo wakupulikiska maghanoghano gha mfumu wake. Para mfumu na muwoli ŵakupulikiska, kuzirwiska, na kufiska ivyo Malemba ghakuti ŵacitenge, nthengwa yawo yikwenda makora. Kweniso ŵangacitira lumoza vinthu na kusankha vyakucita mwavinjeru kweniso mwamahara.

6, 7. (a) Kasi fundo ya pa Mupharazgi 3:7 yingawovwira wuli ŵakutorana kuti ŵacitenge vinthu mwamahara? (b) Kasi muwoli wangalongora wuli mahara, ndipo mfumu wakwenera kuyezgayezga kucita vici?

⁶ Ŵakutorana awo ŵali na mahara ŵakumanya kuti pali “nyengo ya kukhala cete, na nyengo ya kuyowoya.” (Muph. 3:1, 7) Mudumbu munyake uyo waŵa mu nthengwa kwa vyaka 10, wakati: “Pasono nkhumanya kuti nyengo zinyake cikuŵa ciwemi yayi kwambiska nkhani. Para mfumu wane wavuka na nchito panji milimo yinyake, nkhulindizgapo dankha kuti wapumurepo pambere nindayowoye nkhani zinyake. Pa cifukwa ici, tikudumbiskana makora comene.” Kweniso ŵanakazi ŵamahara ŵakuyowoya mwanchindi, ndipo ŵakumanya kuti mazgu ghawemi agho ‘ghayowoyeka mwakwenelera’ ngakukondweska ndiposo ngakuwongeka.—Ŵazgani Zintharika 25:11.

⁷ Mfumu uyo ni Mkhristu wakwenera kutegherezga ivyo muwoli wake wakuyowoya, kweniso wakuyezgayezga kuyowoya maghanoghano ghake mwakupulikikwa makora. Mulara uyo waŵa mu nthengwa kwa vyaka 27, wakati: “Nkhuyezgayezga kuti niphalirenge muwoli wane ivyo vili mu mtima wane.” Mubali uyo waŵa mu nthengwa kwa vilimika 24 wakayowoya kuti: “Nkhatemwanga yayi kuyowoya vya masuzgo ghithu. Nkhaghanaghananga ‘kuti para naleka kuyowoya nkhani iyi mbwenu yimarenge waka.’ Kweni sono namanya kuti para nkhuyowoya  maghanoghano ghane, ndikuti nili wakutondeka yayi. Para nawona kuti nkhutondeka kumanya umo ningayowoyera, nkhulomba kuti nisange mazgu ghakwenelera na nthowa yakwenelera yakuyowoyera. Kufuma apo, nkhuthutira dankha mucanya na kwamba kuyowoya.” Cinyakeso ico cingawovwira ni malo ghakwenelera, panji para ŵakutorana ŵali ŵekha pakudumbiskana lemba la zuŵa panji pa nyengo ya kuŵazga Baibolo.

8. Kasi nchivici cinyake ico cikovwira kuti nthengwa za Ŵakhristu zendenge makora?

⁸ Cakuzirwa comene kwa mfumu na muwoli ni lurombo kweniso ŵakwenera kuyezgayezga kuti ŵadumbiskanenge makora. Kuyowoya unenesko, nchakusuzga kuti munthu wasinthe nkharo yake yakale. Kweni para ŵakutorana ŵakutemwa Yehova, ŵakulomba mzimu wake, na kuwona ubwezi wawo kuŵa wakupatulika, ŵaŵenge na khumbo lakuti ŵasinthe. Muwoli uyo waŵa mu nthengwa kwa vyaka 26 wakati: “Mfumu wane na ine tikuwona nthengwa nga umo Yehova wakuyiwonera, ntheura, tikughanaghanapo yayi vya kupatukana. Ici cikutovwira kuti tifwilirengepo kumazga masuzgo ghithu ndipo tikughamazga para tikudumbiskana.” Ciuta wakukondwa para tikugomezgeka na kumusopa mwakujipeleka ndipo wakutitumbika.—Sal. 127:1.

9, 10. Kasi ŵakutorana ŵangakhozga wuli nthengwa yawo?

⁹ Citemwa, ico “nchakukakira cakufikapo ca umoza,” nchakuzirwa comene mu nthengwa. (Kol. 3:14) Citemwa canadi cikukura para ŵakutorana ŵakuŵa pamoza mu nyengo ya masuzgo na ya mtende. Ŵakuŵa nadi paubwezi ndipo ŵakukondwa para ŵakucitira vinthu pamoza. Ŵakutorana awo ŵakucita nthena, nthengwa zawo zikukhora cifukwa ŵakucitirana vinthu vikuruvikuru pera yayi, nga umo vikuŵira pa TV, pa wayilesi, na pa vinyake vyantheura, kweni na tunthu tucokotucoko wuwo, nga nkhukumbatirana, kuyowoya tumazgu tuwemi, kumwemwetera, panji kufumba mwacitemwa kuti “mwatandara wuli?” Tunthu tucokotucoko utu nthwakuzirwa comene mu nthengwa. Ŵakutorana ŵanyake awo ŵaŵa mu nthengwa kwa vyaka 19, zuŵa lililose muhanya ŵakwimbirana foni panji kutumirana uthenga pa foni, “kuti ŵamanye usange waliyose wali makora,” kuyana na ivyo mfumu wakayowoya.

¹⁰ Kweniso citemwa cikovwira ŵakutorana kuti ŵalutilire kumanyana makora. (Fil. 2:4) Ndipo ivi vikupangiska kuti citemwa cawo cikure comene nangauli mbambura kufikapo. Nthengwa iyo yikwenda makora yikulutilira kuŵa yakukhora para nyengo yikujumphapo. Ntheura, usange muli mu nthengwa, jifumbani kuti: ‘Kasi nkhumumanya  makora munyane? Kasi nkhumupulikiska para wakuyowoya? Kasi nkhalinga apo nkhughanaghana vya munyane, panji kughanaghanira nkharo yake iyo yikanikopa pakwamba?’

11. Cifukwa wuli nchindi ni zakukhumbikwa kuti nthengwa yendenge makora? Yowoyani ciyelezgero.

¹¹ Kulije nthengwa yakufikapo. Nanga ni ŵakutorana awo ŵakutemwana comene, nyengo zinyake ŵakupambana maghanoghano. Abrahamu na Sara nawo nyengo zinyake ŵakatondekanga kupulikana. (Gen. 21:9-11) Ndipouli ŵakatinkhana yayi cifukwa ca kupambana maghanoghano. Cifukwa wuli? Cifukwa cakuti ŵakacindikananga. Mwaciyelezgero, Abrahamu wakayowoya kuti “conde” kwa Sara. (Gen. 12:11, 13, NW) Sara nayo wakamupulikiranga Abrahamu ndipo wakamuwonanga kuti ni “fumu” yake. (Gen. 18:12) Para ŵakutorana ŵakucindikana yayi, kanandi vikuwoneka pa umo ŵakuyowoyeskerana. (Zinth. 12:18) Usange ŵakutondeka kumazga suzgo ili, nthengwa yawo yingaŵa pangozi.—Ŵazgani Yakobe 3:7-10, 17, 18.

12. Cifukwa wuli awo ŵatorana sonosono ŵakwenera kufwilirapo kuti ŵadumbiskanenge mwanchindi?

¹² Awo ŵatorana sonosono ŵakwenera kufwilirapo kuti ŵayowoyeskanenge mwalusungu kweniso mwanchindi. Ivi vingaŵawovwira kuti ŵadumbiskanenge makora. Mfumu munyake wakukumbuka kuti: “Nangauli vyaka vyakwambilira mu nthengwa vikuŵa vyakukondweska, kweni nyengo zinyake vikuŵa vyakusuzga. Apo ukumanya maghanoghano gha muwoli wako, nkharo, na ivyo wakukhumba, ndipo nayo wakumanya vya iwe, vinthu vingaŵa vyakusuzga. Ndipouli, vingamwenderani makora usange mukudumbiskana makora kweniso para muli ŵakujiyuyura, ŵakuzizipizga na kuthemba Yehova.” Mazgu agha ngaunenesko nadi.

13. Cifukwa wuli kujiyuyura nkhwakuzirwa comene kuti nthengwa yiŵe yacimwemwe kweniso yakukhora?

¹³ Para mu nthengwa mukudumbiskana makora vikuŵa nga ni mugelo wa maji uwo ukwenda pacokopacoko mu munda wakucita kuthilira. Para muli “ŵakujiyuyura” movwirenge comene kuti maji ghalutilire kwenda mu mugelo uwu. (1 Pet. 3:8) Mubali uyo waŵa mu nthengwa kwa vyaka 11 wakati: “Kujiyuyura ni nthowa yiwemi yakumazgira mphindano cifukwa para munthu ngwakujiyuyura wakuciskika kuyowoya kuti, ‘phepani.’” Mulara munyake uyo waŵa mu nthengwa kwa vyaka 20 wakati: “Nyengo zinyake mazgu ghakuti ‘phepa’ ngakuzirwa comene kuluska  ghakuti ‘nkhukutemwa.’” Wakasazgirapo kuti: “Kuti munthu waŵe wakujiyuyura wakwenera kulomba. Para ine na muwoli wane tikulombera lumoza kwa Yehova, tikukumbuskika za kuwura kufikapo kwithu na lusungu lukuru lwa Ciuta. Ivi vikunovwira kuti nilutilire kuwona vinthu mwakwenelera.”

14. Kasi nthengwa yingakhwaskika wuli cifukwa ca kujikuzga?

¹⁴ Kweni kujikuzga kukuzenga yayi. Kukutimbanizga cidumbirano cifukwa munthu wakuŵavya khumbo na cikanga kuti waphepiske. M’malo mwa kuyowoya kuti “phepani; conde nigowokerani,” munthu wakujikuzga wakujikhungulufya. Kweniso m’malo mwa kuzomera ubudi wake, wakuyowoya maubudi gha munyake. Para wakhuŵazgika, m’malo mwa kuwezgerapo mtende, wakukwiya, panyake wakuwezgera na mazgu ghaukali panji wakudundukwa. (Muph. 7:9) Nadi, kujikuzga kungananga nthengwa. Nchiwemi kukumbuka kuti “Ciuta wakwimikana na ŵakujikuzga, kweni wakupeleka lusungu lukuru ku ŵakujiyuyura.”—Yak. 4:6.

15. Longosorani umo ŵakutorana ŵangamazgira mphindano usange ŵangalondezga lemba la Ŵaefeso 4:26, 27.

¹⁵ Ndipouli, cingaŵa cambura mahara kughanaghana kuti mu nthengwa mungaŵavyirethu kujikuzga. Tikukhumbikwira kumanya usange nkharo iyi yanjira mu nthengwa yithu na kugwilirapo nchito mwaluŵiro. Paulosi wakaphalira Ŵakhristu ŵanyake kuti: “Dazi lileke kunjira uku mucali kutukutwa, ndipo muleke kumupa malo Dyabulosi.” (Efe. 4:26, 27) Para tikutondeka kulondezga Mazgu gha Ciuta tingasuzgika maghanoghano na vinthu vyambura kwenelera. Mudumbu munyake wakadandawura kuti: “Nyengo zinyake ine na mfumu wane tikulondezga yayi lemba la Ŵaefeso 4:26, 27. Pa cifukwa ici mazuŵa ghanyake nkhugona yayi.” Nchiwemi comene kuti mudumbiskanenge nyengo yeneyiyo vinthu, ndipo pakudumbiskana muŵenge na cilato cakuti muphemane. Mbunenesko kuti ŵakutorana ŵangakhumbikwira kupana nyengo kuti waliyose mtima utune. Kweniso ŵakwenera kulomba kwa Yehova kuti waŵawovwire kuti ŵaŵe na maghanoghano ghawemi. Kuti muleke kukuzga nkhani, mungalombaso kuti muŵe na mtima wa kujiyuyura uwo ungamovwirani kuti muŵikenge maghanoghano pa kumazga suzgo, pa mwaŵene yayi.—Ŵazgani Ŵakolose 3:12, 13.

16. Kasi kujiyuyura kungawovwira wuli ŵakutorana kuti ŵawonenge mwakwenelera ivyo waliyose wakucita makora?

¹⁶ Para munthu uyo wali kutora panji kutengwa ngwakujiyuyura wakuzirwiska ivyo munyake wakucita makora. Mwaciyelezgero: Muwoli wangaŵa kuti wali na maluso ghanyake agho ghakovwira mbumba. Usange mfumu wake ngwakujicefya, wawonenge kuti muwoli wake wakumuluska yayi, kweni wamukhozgenge kuti walutilire na maluso ghake. Mwantheura, wangalongora kuti wakumuzirwiska na kumutemwa. (Zinth. 31:10, 28; Efe. 5:28, 29) Muwoli uyo ngwakujicefya nayo wajikuzgenge yayi cifukwa ca maluso ghake panji kuyuyura mfumu wake. Nakuti, wose ŵaŵiri ni “thupi limoza,” ndipo ico cingakhuŵazga yumoza cingakhuŵazgaso munyake.—Mat. 19:4, 5.

17. Kasi nchivici ico cingawovwira kuti nthengwa za mazuŵa ghano ziŵe zakukondwa kweniso kuti zovwire kuti Ciuta walumbike?

¹⁷ Mukwenera kuti mukukhumba kuti nthengwa yinu yiŵe nga nja Abrahamu na Sara, panji ya Yisake na Rabeka, yacimwemwe, yakukhaliska, na yakucindika Yehova. Usange ni nthena lutilirani kuwona nthengwa umo Yehova wakuyiwonera. Sangani mahara na vinjeru mu Mazgu ghake. Ŵani na citemwa canadi, ico ni “dimi lakofya” la Yehova, mwa kuzirwiska mfumu panji muwoli winu. (Sumu. 8:6) Fwiliranipo kuti muŵe ŵakujiyuyura. Cindikani munyinu wa mu nthengwa. Usange mucitenge nthena, nthengwa yinu yiŵenge yacimwemwe kweniso yikondweskenge Adada ŵinu ŵa kucanya. (Zinth. 27:11) Nadi, muzamuŵa nga ni mfumu uyo wakhala mu nthengwa kwa vyaka 27, uyo wakalemba kuti: “Nkhumanya cara usange ningakhala kwambura muwoli wane. Nthengwa yithu yikukhora zuŵa lililose. Vili ntheura cifukwa cakuti tikutemwa Yehova ndiposo tikuyowoyeskana nyengo zose.”