1. Kasi ni vinthu wuli viheni ivyo Nehemiya wakawona wakati wawelera ku Yerusalemu? (Wonani cithuzithuzi cakwamba.)

 ŴANTHU ŵa mu Yerusalemu ŵakayowoyanga viyowoyero vyacilendo. Wamitundu uyo wakacitanga viheni wakakhalanga mu cipinda ca mu tempile. Ŵalevi ŵakasida nchito yawo. M’malo mwa kudangilira pakusopa, ŵalara ŵakaguliskanga malonda pa Sabata. Ŵaisrayeli ŵanandi ŵakatorananga na Ŵamitundu. Ivi ni vinyake mwa vinthu viheni ivyo Nehemiya wakawona apo wakawelera ku Yerusalemu caka ca 443 B.C.E. cikati cajumpha.—Neh. 13:6.

2. Kasi vikenda wuli kuti Israyeli uŵe mtundu wakutuŵiskika?

² Israyeli ukaŵa mtundu wakujipatulira kwa Ciuta. Mu 1513 B.C.E., Ŵaisrayeli ŵakaŵa ŵakukhumbisiska kucita vinthu mwakukolerana na khumbo la Yehova. Iwo ŵakati: “Mazgu ghose gheneagho Yehova wanena titicitenge.” (Ex. 24:3) Ntheura, Ciuta wakaŵatuŵiska, panji kuŵapatura kuti ŵaŵe ŵanthu ŵake ŵakusoleka. Uwu ukaŵa mwaŵi ukuru comene. Pakati pajumpha vyaka 40, Mozesi wakaŵakumbuska kuti: “Imwe ndimwe ŵanthu ŵakupatulika kwa Yehova Ciuta winu; Yehova Ciuta wamusankhani kuti muŵenge mtundu wapadera kwa Iye yekha, pacanya pa mitundu yose iyo yili pa caru.”—Dute. 7:6.

3. Apo Nehemiya wakafikiranga mu Yerusalemu kaciŵiri, kasi umoyo wauzimu wa Ŵayuda ukaŵa wuli?

³ Cacitima nchakuti mtundu wa Israyeli ukaluwa luŵiro mwamphu wake pakuŵa mtundu utuŵa. Nangauli nyengo zose pakaŵanga ŵanthu awo ŵakateŵeteranga Ciuta, kweni Ŵayuda ŵanandi ŵakakhumbanga kujilongora waka kuti mbatuŵa, panji kuti mbakujipeleka, m’malo mwa kucita khumbo la Ciuta. Apo Nehemiya wakafikiranga mu Yerusalemu kaciŵiri, pakaŵa kuti pajumpha vyaka pafupifupi 100 kufuma apo Ŵaisrayeli ŵakugomezgeka ŵakawelelera ku Yerusalemu kufuma ku Babuloni. Cilato ca ulendo wa Ŵaisrayeli uwu, cikaŵa cakuti ŵawezgerepo kusopa kwaunenesko. Pa nyengo iyi napo, mwamphu wawo pa vinthu vyauzimu ukacepanga.

4. Kasi tidumbiskanenge vinthu wuli ivyo vingatovwira kuti tilutilire kuŵa ŵanthu ŵakutuŵiskika?

 ⁴ Nga Mbaisrayeli, Ŵakaboni ŵa Yehova mazuŵa ghano nawo ŵali kutuŵiskika na Ciuta. Ŵakhristu wose, ŵakuphakazgika na ŵa “mzinda ukuru” mbatuŵa, panji kuti mbakupatulika kuti ŵacite uteŵeti wa Ciuta. (Uvu. 7:9, 14, 15; 1 Kor. 6:11) Palije nanga njumoza wa ise uyo wakukhumba kuleka kuŵa mutuŵa kwa Ciuta. Tikupambana na Ŵaisrayeli, ŵeneawo nyengo yikati yajumphapo ŵakasankha kuti ŵaleke kuŵa ŵatuŵa kwa Ciuta. Kasi ni vinthu wuli ivyo vingawovwira kuti ivi vileke kuticitikira mwakuti tilutilire kuŵa ŵatuŵa ndiposo ŵakwenelera mulimo wa Yehova? Mu sambiro ili, tidumbiskanenge vinthu vinayi ivyo vikuyowoyeka mu cipaturo 13 ca buku la Nehemiya: (1) Gegani mendezgano ghaheni; (2) mukhozgerenge ndondomeko ya vinthu vyauzimu; (3) muŵikenge vinthu vyauzimu pa malo ghakwamba; (4) musungilire Ukhristu winu. Tiyeni sono tidumbiskane fundo izi.

5, 6. Kasi Eliyashibu na Tobiya ŵakaŵa anjani, ndipo Eliyashibu wakwenera kuti wakatemwananga na Tobiya pa cifukwa wuli?

⁵ Ŵazgani Nehemiya 13:4-9. Tikukhala na ŵanthu awo ŵakutemwa ukazuzi, ntheura nchipusu yayi kulutilira kuŵa ŵatuŵa. Ghanaghanirani vya Eliyashibu na Tobiya. Eliyashibu wakaŵa musofi mukuru, ndipo Tobiya wakaŵa Muamoni ndiposo wakwenera kuti wakaŵa mulara wa boma la Peresiya mu cigaŵa ca Yudeya. Tobiya na ŵabwezi ŵake ŵakasuska Nehemiya pa mulimo wa kuzenga viliŵa vya Yerusalemu. (Neh. 2:10) Ŵaamoni ŵakakanizgikanga kunjira mu tempile. (Dute. 23:3) Pakuwona fundo izi, cifukwa wuli musofi mukuru wakapeleka malo kwa Tobiya mu cipinda cakulyeramo ca mu tempile?

⁶ Tobiya na Eliyashibu ŵakamba kutemwana comene. Tobiya na mwana wake Johanani ŵakatora ŵanakazi awo ŵakaŵa Ŵayuda, ndipo Ŵayuda ŵanandi ŵakayowoyanga viwemi vya Tobiya. (Neh. 6:17-19) Yumoza wa ŵazukuru ŵa Eliyashibu, wakatora mwanamwanakazi wa Sanbalati, kazembe wa ku Samariya mweneuyo wakaŵa yumoza wa ŵabwezi ŵa Tobiya. (Neh. 13:28) Ubwezi uwu ukutovwira kumanya cifukwa ico Musofi Mukuru Eliyashibu wakazomerezgera kuti munthu wambura kugomezga ndiposo wakususka wamutimbanizge. Kweni Nehemiya wakalongora kuti wakaŵa wakugomezgeka kwa Yehova. Wakataya katundu wa Tobiya kuwaro kwa cipinda cakulyeramo ca mu tempile.

7. Kasi ŵalara na ŵanji ŵakugega wuli kujifipiska pamaso pa Yehova?

⁷ Pakuti tili kujipatulira kwa Yehova, cakwamba tikwenera kuŵa ŵakugomezgeka kwa iyo. Tingalutilira kuŵa ŵatuŵa kwa iyo pekha para tikulondezga fundo zake zaurunji. Tingayuyuranga yayi fundo za mu Baibolo cifukwa ca ubali. Ŵakhristu awo mbalara, ŵakulongozgeka na maghanoghano gha Yehova, kuti ŵakwendera maghanoghano ghawo yayi. (1 Tim. 5:21) Ŵalara ŵakugega kucita cilicose ico cingatimbanizga ubwezi wawo na Ciuta.—1 Tim. 2:8.

8. Kasi ŵateŵeti wose ŵakujipatulira kwa Yehova ŵakwenera kukumbuka vici pa nkhani ya ŵanthu awo ŵakwendezgana nawo?

⁸ Tikwenera kukumbuka kuti “mendezgano ghaheni ghakunanga makhaliro ghawemi.” (1 Kor. 15:33) Ŵabali ŵithu ŵakuthupi ŵanyake ŵangatinanga. Pakwamba, Eliyashibu wakalongora ciyelezgero ciwemi ku ŵanthu cifukwa cakuti wakakhozgera comene Nehemiya pa mulimo wa kuzengaso viliŵa vya Yerusalemu. (Neh. 3:1) Ndipouli, nyengo yikati yajumphapo, ŵanthu ŵaheni, awo ni Tobiya na ŵanyake, ndiwo ŵakwenera kuti ŵakapangiska Eliyashibu kuti waŵe wakufipirwa kwa Yehova. Para tikwenda na ŵanthu ŵawemi, ŵakuticiska kuti ticitenge vinthu vyauzimu, nga nkhuŵazga Baibolo, kuluta ku maungano, na kunjira mu uteŵeti wa m’munda. Ŵabali ŵithu awo ŵakuticiska kuti ticitenge vinthu viwemi tikwenera kuŵatemwa kweniso kuŵawonga.

9. Cifukwa wuli milimo ya pa tempile yikayima, ndipo Nehemiya wakasuska anjani pa nkhani iyi?

⁹ Ŵazgani Nehemiya 13:10-13. Vikuwoneka kuti ŵanthu ŵakaleka kupeleka vyakupeleka ku tempile apo Nehemiya wakiziraso ku Yerusalemu. Pakuti Ŵalevi ŵakawovwirikanga yayi pa nkhani iyi, ŵakamba kucimbira na kuluta ku minda yawo. Nehemiya wakasuska ŵakazembe pa suzgo iyi. Vikulongora kuti ŵakacitanga yayi milimo yawo. Panji ŵakatoranga yayi vyakhumi ku ŵanthu, panji ŵakavitumizganga yayi ku tempile, nga umo ŵakeneranga kucitira. (Neh. 12:44) Ntheura, Nehemiya wakacitapo kanthu kuti vyakhumi vitorekenge. Wakimika ŵanalume ŵakugomezgeka kuti ŵalaŵilirenge vipinda vyakusungamo katundu na kugaŵa katundu uyu.

10, 11. Kasi ŵanthu ŵa Ciuta ŵali na mwaŵi wuli uwo ukuŵawovwira kuti ŵakhozgere kusopa kwaunenesko?

¹⁰ Kasi ise tikusambirapo sambiro lililose apa? Enya, cifukwa nase tikukumbuskika kuti tili na mwaŵi wa kulumba Yehova na mphango zithu. (Zinth. 3:9) Para tikupeleka vyawanangwa kwa Yehova kuti tovwirepo pa mulimo wake, tikumupa waka vinthu ivyo ni vyake kale. (1 Mid. 29:14-16) Nyengo zinyake tingaghanaghana kuti tilije vinandi vyakuti tipeleke, kweni usange tili na khumbo la kupeleka, tose tingapelekako cakupeleka cithu.—2 Kor. 8:12.

¹¹ Kwa vyaka vinandi, mbumba yinyake yikuru yikacemeranga ŵapayiniya ŵapadera ŵaŵiri ŵacekuru ku nyumba kuti yikarye nawo cakurya, kamoza sabata yiliyose. Nangauli mbumba iyi yikaŵa na ŵana ŵankhondi na ŵatatu, kweni mama wa mu mbumba iyi wakatemwanga kuyowoya kuti: “Kusazgirapo waka mbale ziŵiri pera, pagonaci apa!” Kangawoneka nga kanthu kacoko kupeleka cakurya ku ŵapayiniya ŵapadera sabata yiliyose, kweni ŵapayiniya aŵa ŵakawonga comene mzimu wa kupokelera ŵalendo wa mbumba iyi. Ŵapayiniya aŵa nawo ŵakaŵa thumbiko ku mbumba iyi. Mazgu ghakukhozga na vyakucitika mu uteŵeti ivyo ŵakaphaliranga mbumba iyi, vikaciska ŵana kuti ŵacitenge makora mwauzimu. Nyengo yikati yajumphapo, wose ŵakazakamba kucita uteŵeti wanyengozose.

12. Kasi ŵalara ŵakupeleka ciyelezgero wuli ciwemi mu mpingo?

¹² Sambiro linyake ni ili: Nga ni Nehemiya, ŵalara mazuŵa ghano ŵakudangilira pakukhozgera ndondomeko ya vinthu vyauzimu. Ŵanji mu mpingo ŵakusanga candulo para ŵakuwona ivyo iwo ŵakucita. Kweniso pa nkhani iyi, ŵalara ŵakuyezga mpositole Paulosi. Wakakhozgeranga comene kusopa kwaunenesko na kupeleka ulongozgi wakovwira. Mwaciyelezgero, wakapeleka masacizgo ghanandi ghakovwira pakupeleka vyawanangwa.—1 Kor. 16:1-3; 2 Kor. 9:5-7.

13. Kasi Ŵayuda ŵanji ŵakatondeka wuli kucindika zuŵa la Sabata?

¹³ Ŵazgani Nehemiya 13:15-21. Usange tikuzomerezga kuti vinthu vyakuthupi vititangwaniskenge, pacoko na pacoko tingafwa mwauzimu. Kuyana na lemba la Exodus 31:13, zuŵa la Sabata sabata yiliyose likakumbuskanga Ŵaisrayeli kuti ŵakaŵa mtundu wakupatulika. Zuŵa la Sabata likeneranga kuŵikika padera kuti liŵenge la nyengo yakusopera ya mbumba, lakulombera, na kughanaghanirapo pa Dango la Ciuta. Ku ŵanthu ŵanyake mu nyengo ya Nehemiya, zuŵa la Sabata likaŵa nga ni zuŵa linyake lililose. Ŵakacitanga bizinesi nga ni mazuŵa ghanyake ghose. Ŵakawonanga kuti kusopa nkhwakuzirwa viŵi yayi. Pakuwona vinthu ivyo vikacitikanga, Nehemiya wakalangura kuti vipata panji milyango yijalike mise pa zuŵa lacinkhondi na cimoza, na kucimbizga ŵamalonda pambere zuŵa la Sabata lindakwane.

14, 15. (a) Kasi nchivici ico cingaticitikira usange tikucepeska yayi nyengo ya bizinesi panji ya nchito? (b) Kasi tinganjira wuli mu cipumulo ca Ciuta?

¹⁴ Kasi tikusambirako vici ku ciyelezgero ca Nehemiya? Sambiro limoza ndakuti tikwenera kucepeska nyengo yakucitira bizinesi panji yakugwilira nchito. Usange ca, mbwenu titimbanizgikenge, panji nanga nkhugaŵa citemwa cithu, comenecomene usange tikusangwa na nchito yithu. Kumbukani cenjezgo la Yesu pa nkhani ya kuteŵetera ŵene nchito ŵaŵiri. (Ŵazgani Mateyu 6:24.) Nangauli Nehemiya wakaŵa na ndalama zinandi, kweni kasi wakacitanga wuli na nyengo yake mu Yerusalemu? (Neh. 5:14-18) M’malo mwa kucita bizinesi na ŵanthu ŵa ku Ture panji ŵanthu ŵanji, wakagwiliskira nchito nyengo yake kovwira ŵabali ŵake na kucita vinthu ivyo vikawovwira kuti zina la Yehova lituŵiskike. Mazuŵa ghano napo, Ŵakhristu awo mbalara panji ŵateŵeti ŵakovwira, ŵakucita vinthu na mtima wose kuti mpingo usange candulo, ndipo Ŵakhristu ŵanyawo ŵakuŵatemwa para ŵakucita nthena. Pa cifukwa ici, pakati pa ŵanthu ŵa Ciuta pali citemwa, mtende, na civikiliro.—Ezek. 34:25, 28.

¹⁵ Nangauli Taŵakhristu tikukhumbikwira kulondezga Sabata yayi, kweni Paulosi wakati “yakhalako sabata ya kupumura ya ŵanthu ŵa Ciuta.” Wakasazgirapo kuti: “Munthu uyo wanjira mu cipumulo ca Ciuta, wajipumuzgaso ku milimo yake, umo Ciuta nayo wakapumulira ku milimo yake.” (Heb. 4:9, 10) Pakuŵa Ŵakhristu, tinganjira mu cipumulo ca Ciuta para tikupulikira na kucita vinthu mwakuyana na khumbo lake. Kasi imwe na ŵamumbumba yinu, mukuŵika pakwamba mu umoyo winu nyengo yakusopera ya mbumba, maungano, na upharazgi? Tikwenera kuŵa ŵakukhora kuti tidangizge vinthu ivi comenecomene para mabwana ghithu panji awo tikucita nawo bizinesi, ŵakuzirwiska yayi vinthu vyauzimu. Mwakuyelezgera, tingakhumbikwira ‘kujara vipata panji milyango ya msumba na kuzikizga ŵanthu ŵa ku Ture’ kuti tiŵikenge vinthu vyakupatulika pa malo ghakwamba kweniso kuti ticitenge vinthu ivi na mtima wose. Cifukwa cakuti tatuŵiskika, tingacita makora kujifumba kuti, ‘Kasi ivyo nkhucita vikulongora kuti nili kupatulika kuti nicite uteŵeti wa Yehova?’—Mat. 6:33.

16. Kasi Ŵaisrayeli ŵakate ŵalekenge wuli kumanyikwa kuti mbanthu ŵakutuŵiskika mu nyengo ya Nehemiya?

¹⁶ Ŵazgani Nehemiya 13:23-27. Mu nyengo ya Nehemiya, Ŵaisrayeli ŵakatoranga ŵanakazi Ŵamitundu. Apo wakaluta kakwamba ku Yerusalemu, Nehemiya wakaphalira ŵanalume ŵalara kuti ŵasayine kalata ya phangano na kulayizga kuti Ŵaisrayeli ŵazamutoraso yayi ŵanthu ŵambura kusopa Ciuta. (Neh. 9:38; 10:30) Ndipouli, pakati pajumpha vyaka vicoko waka, wakasanga kuti Ŵayuda ŵatora ŵanakazi Ŵamitundu kweniso ŵakhala pacoko waka kuti ŵaleke kumanyikwa kuti mbanthu ŵakutuŵiskika ŵa Ciuta. Ŵana ŵa ŵanakazi aŵa ŵakaŵazganga yayi nesi kupulika Cihebere. Kasi para ŵana aŵa ŵakura, ŵazamuti Mbaisrayeli panji Ŵaashdodi,  Ŵaamoni, na Ŵamoabu? Pakuti ŵakacimanyanga yayi Cihebere, kasi cikaŵa cipusu kwa iwo kupulikiska Dango la Ciuta? Kasi ŵakate ŵamumanyenge Yehova na kumuteŵetera m’malo mwa kuteŵetera ŵaciuta ŵa ŵanyinawo? Pakakhumbikwiranga kucitapo kanthu mwaluŵiro ndipo Nehemiya ndimo wakacitira.—Neh. 13:28.

17. Kasi ŵapapi ŵangawovwira wuli ŵana ŵawo kuti ŵaŵe paubwezi na Yehova?

¹⁷ Mazuŵa ghano, tikwenera kovwira ŵana ŵithu kuti ŵasange na kusungilira Ukhristu wawo. Ŵapapi, jifumbani kuti, ‘Kasi ŵana ŵane ŵakuyowoya makora “ciyowoyero cituŵa” ca unenesko wa mu Malemba? (Zef. 3:9) Kasi para ŵana ŵane ŵakudumbiskana ŵakulongora kuti ŵali na mzimu wa Ciuta panji wa caru?’ Mungagongowanga yayi para mukuwona kuti pali vinyake ivyo ŵakukhumbikwira kusintha. Pakutora nyengo kuti munthu wasambire ciyowoyero, comenecomene para pali vyakutimbanizga. Ŵana ŵinu ŵakucicizgika mu nthowa zakupambanapambana kuti ŵathere. Ntheura, mwakuzikira sangiranipo mwaŵi pa Nyengo Yakusopera ya Mbumba na pa mipata yinyake kuti movwire ŵana ŵinu kuti ŵaŵe paubwezi wakukhora na Yehova. (Dute. 6:6-9) Yowoyani vyandulo vya kuŵa ŵakupambana na caru ca Satana. (Yoh. 17:15-17) Kweniso yezgayezgani kuŵacontha mtima.

18. Cifukwa wuli ŵapapi awo Mbakhristu ndiwo ŵangawovwira makora ŵana ŵawo kuti ŵajipatulire kwa Yehova?

¹⁸ Kweniso mwana waliyose wakwenera kusankha yekha kuti wateŵetere Ciuta. Kweni pali vinthu vinandi ivyo ŵapapi ŵangacita. Vinyake ivyo ŵangacita nkhulongora ciyelezgero ciwemi, kuyowoya mwakupulikikwa makora mphaka izo ŵana ŵakwenera kulondezga, na kudumbiskana na ŵana ŵawo ivyo vicitikenge para ŵacita uheni vinthu. Ŵapapi, imwe ndimwe mungawovwira makora ŵana ŵinu kuti ŵajipatulire kwa Yehova. Mukwenera kuŵawovwira kuti ŵasange na kusungilira Ukhristu wawo. Kweniso tose tikukhumbikwira kuŵa maso kuti mwakuyelezgera tileke kutaya ‘malaya ghithu ghakuwaro,’ agho ni mikhaliro iyo yikovwira kuti timanyikwenge kuti ndise ŵalondezgi ŵa Khristu.—Uvu. 3:4, 5; 16:15.

19, 20. Kasi tingacita wuli kuti Yehova watikumbuke “mwa uwemi”?

¹⁹ Yumoza wa nthanga za Nehemiya wakaŵa nchimi Malaki, uyo wakati “buku la cikumbusko likasimbika . . . na awo ŵakumopa Yehova na kulanguruka na zina lake.” (Mal. 3:16, 17) Ciuta wazamuŵaluwapo yayi awo ŵakumopa na kutemwa zina lake.—Heb. 6:10.

²⁰ Nehemiya wakalomba kuti: “Mundikumbuke, ’mwe Ciuta wane, mwa uwemi.” (Neh. 13:31) Nga ni Nehemiya, mazina ghithu ghaŵenge mu buku la Ciuta la cikumbusko usange tikulutilira kugega mendezgano ghaheni, tikukhozgera ndondomeko ya vinthu vyauzimu, tikuŵika vinthu vyauzimu pakwamba, kweniso usange tikusungilira Ukhristu withu. Tiyeni ‘tilutilire kupima usange tili mu cipulikano.’ (2 Kor. 13:5) Usange tikulutilira kusungilira ubwezi withu na Yehova, weneuwo ngwakutuŵiskika, iyo watikumbukenge “mwa uwemi.”