1. Kasi tikwenera kucita vici kuti cipulikano cithu cilutilire kuŵa cakukhora?

 ŴANTHU ŵanandi ŵakuyowoya kuti ŵakugomezga vinthu vyekha ivyo ŵakuviwona. Kasi tingaŵawovwira wuli ŵanthu aŵa kuti ŵaŵe na cipulikano mwa Yehova? Kweniso Baibolo likuti “palije munthu wali kuwonapo Ciuta umo kuli kuŵira.” (Yoh. 1:18) Pa nkhani iyi, kasi ise tingacita wuli kuti tiwoneseske kuti cipulikano cithu mwa Yehova, “Ciuta wambura kuwoneka,” cilutilire kuŵa cakukhora? (Kol. 1:15) Cinthu cakwamba ico tingacita kuti tiŵawovwire, nkhumanya visambizgo ivyo vikujandizga ŵanthu kuti ŵaleke kumanya unenesko wakukhwaskana na Yehova. Para tacita nthena, tikwenera kugwiliskira nchito Baibolo mwaluso kuti tigadabure maghanoghano agho ‘ghatumphuskika kwimikana na kumanya Ciuta.’—2 Kor. 10:4, 5.

2, 3. Kasi ni visambizgo wuli viŵiri ivyo vikubulumutizga ŵanthu kuti ŵaleke kumanya unenesko wakukhwaskana na Ciuta?

² Cisambizgo cimoza ico cathandazgika comene, ceneico cikubulumutizga ŵanthu kuti ŵaleke kumanya unenesko wakukhwaskana na Ciuta, nchakuti vinthu vikacita kusintha kufuma ku vinyake. Maghanoghano gha ŵanthu agha, ghakususkana na Baibolo ndipo ghakupoka ŵanthu cigomezgo ciwemi ca munthazi. Cisambizgo cakuti vinthu vikacita kusintha kufuma ku vinyake, cikulongosora kuti vyamoyo vyose vikaŵako vyekha; ntheura cikulongora kuti umoyo wa munthu ulije cilato.

³ Kweniso pali ŵanthu ŵa machalichi gha Cikhristu cautesi awo ŵakugomezga kuti vinthu vyose vikalengeka kale viŵi yayi, ndipo ŵakusambizga kuti mlengalenga na caru capasi na vyamoyo vyose ivyo vilimo, vyaŵako kwa vyaka masauzandi ghacoko waka. Awo ŵakusambizga cisambizgo ici ŵangaŵa kuti ŵakuzirwiska comene Baibolo, kweni ŵakukosera kuti Ciuta wakalenga vinthu vyose mu mazuŵa 6 gha maora 24, vyaka masauzandi ghacoko waka ivyo vyajumpha. Ŵakukana ukaboni wambura kususkika wa ŵasayansi uwo ukukolerana yayi na ivyo ŵakugomezga. Pa cifukwa ici, cisambizgo cakuti vinthu vikalengeka mu mazuŵa 6 gha maora 24 cikupangiska kuti Baibolo liŵe lakuyuyukwa, kweniso kuti liwonekenge  nga nditesi. Ŵanthu awo ŵakusambizga cisambizgo ici, ŵakutikumbuska vya ŵanthu awo ŵakaŵako mu nyengo ya Ŵakhristu ŵakwambilira awo ŵakaŵa na mwamphu pakuteŵetera Ciuta “kweni mwakuyana na kumanya makora cara.” (Rom. 10:2) Kasi tingagwiliskira wuli nchito Mazgu gha Ciuta kuti tigadabure visambizgo “vyakukhomelera” nga nchakuti vinthu vikacita kusintha kufuma ku vinyake na cakuti vinthu vyose vikalengeka vyaka masauzandi ghacoko waka kumasinda? a Tingacita nthena pekha usange tikufwilirapo kuti timanye makora ivyo Baibolo likusambizga.

4. Kasi cipulikano cithu cikwenera kujintha pa vici?

⁴ Baibolo likutisambizga kuti tilongezgenge mahara. (Zinth. 10:14) Yehova wakukhumba kuti cipulikano ico tili naco mwa iyo cijinthenge pa maukaboni ndiposo pa mahara, pa visambizgo vya ŵanthu yayi nesi pa maluso gha visopa. (Ŵazgani Ŵahebere 11:1.) Kuti tikhozge cipulikano cithu mwa Ciuta, tikwenera kukhorwa dankha kuti Yehova waliko nadi. (Ŵazgani Ŵahebere 11:6.) Tikugomezga kuti Yehova waliko cifukwa cakuti tikukhumba waka yayi kuti ndimo viŵire, kweni cifukwa cakuti tikusanda fundo ndiposo tikugwiliskira nchito “nkhongono [yithu] ya kughanaghana.”—Rom. 12:1.

5. Yowoyani cifukwa cimoza ico tikugomezgera kuti Ciuta waliko.

⁵ Mpositole Paulosi wakayowoya cifukwa cimoza ico tikwenera kugomezgera kuti Ciuta waliko nangauli tingamuwona yayi. Pakuyowoya za Yehova, Paulosi wakalemba kuti: “Pakuti makhaliro ghake ghambura kuwoneka ghakuwoneka makora comene kwamba pa kulenga caru kuya munthazi, cifukwa ghakumanyikwa kwizira mu vinthu vyakulengeka, ndiko kuti, nkhongono yake yamuyirayira na Uciuta wake.” (Rom. 1:20) Kasi mungamovwira wuli munthu uyo wakukayika kuti Ciuta waliko kuti wawone kuti mazgu agho Paulosi wakalemba ngaunenesko? Mungadumbiskana nayo ghanyake mwa maukaboni ghakulondezgapo agha ghakufuma mu cilengiwa, agho ghakulongora nkhongono na vinjeru vya Mlengi withu.

6, 7. Kasi nkhongono za Yehova zikulongoreka wuli mu vinthu viŵiri ivyo vikutivikilira?

⁶ Nkhongono za Yehova zikulongoreka mu vinthu viŵiri ivyo vikuvikilira caru ca capasi. Vinthu ivi ni mlengalenga na nkhongono ya magineti ya caru capasi. Mwaciyelezgero, mlengalenga ukutipa mphepo izo tikuthuta, kweniso ukucita vinyake vinandi. Ukutivikilira ku vinthu vyakofya ivyo vikuwa kufuma kucanya. Vimalibwe ivyo vikuwa kufuma kucanya, vyeneivyo usange vingafika pa caru capasi vingananga vinthu, kanandi vikunyeka para vyafika waka mu mlengalenga, ndipo vikupanga ungweru wakutowa comene usiku.

⁷ Nkhongono ya magineti ya caru capasi nayo yikutivikilira. Nkhongono iyi yikufumira pasi pa dongo. Pafupi na pakatikati pa caru capasi, apo pali vibala vyakocha comene vya cisulo, ndipo pakufuma nkhongono ya magineti yikuru comene iyo yikufika mu mlengalenga. Nkhongono iyi yikutivikilira ku malazi ghakofya comene na ku vinthu vinyake vyakufuma ku dazi. Kuti vyamoyo vyose ivyo vili pa caru capasi vileke kunyeka na nkhongono yakofya ya dazi, nchifukwa ca nkhongono ya magineti ya caru capasi. Nkhongono ya magineti yikonkha ndiposo kugoŵera kunyake malazi ghakofya gha dazi. Ukaboni wakuti nkhongono ya magineti iyi yikugwira nchito, ukuwoneka makora ku Mpoto na Kumwera kwa caru capasi. Ku malo agha, mu mlengalenga mukuŵa ungweru wakutowa comene wa mitundu yakupambanapambana. Nadi, Yehova “ngwakukhora mu nkhongono.”—Ŵazgani Yesaya 40:26.

8, 9. Kasi vinjeru vya Yehova vikuwoneka wuli mu kendero ka mphepo na maji?

⁸ Vinjeru vya Yehova vikulongoreka pa umo maji na mphepo iyo tikuthuta vikwendera. Vinthu  ivi ni vyakuzirwa comene kuti umoyo ulutilire kuŵapo pa caru capasi. Kuti tipulikiske, yelezgerani kuti mukukhala mu msumba wa ŵanthu ŵanandi uwo uli na mpanda, ndipo palije nthowa yakunjizgiramo maji ghawemi na yakufumiskira viswaswa. Msumba uwu unganangika mwaluŵiro comene ndipo ungaŵa wakwenelera yayi kuti ŵanthu ŵakhalemo. Caru capasi cikuyanako na msumba uwu. Maji ghawemi agho cili nagho ghangamara usange pangajumpha nyengo, ndiposo tingafumiskapo yayi viswaswa pa caru capasi na kuvitumizga ku pulaneti linyake. Ndipouli, caru capasi, cikusunga vyamoyo mabiliyoni ghanandi, miwiro na miwiro. Cifukwa wuli? Cifukwa cakuti cikujitozga cekha.

⁹ Wonani umo mphepo iyo tikuthuta yikwendera. Vyamoyo vinandi vikuthutira mukati mphepo yiwemi na kufumiskira kuwaro mphepo yiheni. Nangauli vili nthena, mphepo iyo tikuthutira mukati yikumara yayi, ndipo mlengalenga ukuzurapo yayi na mphepo yiheni. Cifukwa wuli vili nthena? Cifukwa ca nthowa iyo vyakumera vikupangira cakurya. Vyakumera vyose vya mtundu wa girini, vikuwonkha mphepo yiheni, maji, ungweru wa dazi, na micere ya mu dongo. Para ivi vyacitika, vyakumera vikupanga cakurya na mphepo yiwemi. Paumaliro, ise tikuthuta mphepo yiwemi iyi. Yehova wakugwiliskira nchito vyakumera kuti wapeleke “ku ŵanthu wose umoyo na mvuci.” (Mil. 17:25) Ivi ni vinjeru vikuru comene.

10, 11. Kasi bulawura na kamcenjezi vikulongora wuli vinjeru vya Yehova?

¹⁰ Kweniso vinjeru vya Yehova vikuwoneka mu vyamoyo vinandi ivyo vili pa caru capasi. Unandi wa mitundu ya vyamoyo ivyo vili pa caru capasi, ni pakati pa 2 miliyoni na 100 miliyoni. (Ŵazgani Salmo 104:24.) Wonani umo vinjeru vyake vikuwonekera pa umo wali kupangira vicoko waka pa vyamoyo ivi.

¹¹ Bulawura munyake wa ku America wali na kawongo kacoko comene, kakuyana na kunthazi kwa bolopeni. Kweni wakuduka kufuma ku Canada kukafika ku nkhorongo yinyake mu caru ca Mexico, mtunda wa makilomita pafupifupi 3,000. Pakuduka, ŵabulawura aŵa ŵakovwirika na dazi. Kasi vikwenda wuli para dazi lamba kwenda kulwande? Yehova wali kulenga wongo wake kuti umanyenge para dazi lasintha kendero. Panji ghanaghanirani vya jiso la kamcenjezi. Kanthu aka nako kali na maso ghaŵiri. Mu jiso lililose muli tunthu 30,000 twakovwira pakulaŵiska. Nangauli vili nthena, wongo wa kamcenjezi, uwo ngucoko comene, ukumanya vithuzithuzi vyose ivyo vikuŵa pa tunthu 30,000 utu. Mwantheura kamcenjezi wakuwona cinthu nanga cingasunkhunyika pacoko comene.

12, 13. Kasi nchivici ico cikumuzizwiskani comene na umo Yehova wali kupangira maselo gha thupi linu?

¹² Cinthu cinyake cakuzizwiska comene ni umo Yehova wali kupangira maselo gha vyamoyo vyose. Thupi linu lili na maselo pafupifupi 100 tiliriyoni. Mu selo yiliyose muli tunthu twakucemeka DNA (deoxyribonucleic acid) uto tuli na ulongozgi wa umo thupi linu lipangikirenge.

¹³ Kasi DNA yikusunga vinthu vinandi wuli? Yaniskani unandi wa vinthu ivyo DNA yakukwana giramu yimoza yingasunga na ivyo CD yimoza yingasunga. CD yimoza yingasunga vinthu vyose ivyo vikuŵa mu dikishonare, ndipo ici nchakuzizwiska  pakuwona kuti CD nkhanthu kacoko waka kapulasitiki. Ndipouli, giramu yimoza ya DNA yingasunga vinthu ivyo vingaŵa mu ma CD 1 tiliriyoni. Panji tiyowoye kuti, DNA yakomira yakuzura kasipuni kacoko kamoza yingaŵa na vyose vyakukhumbikwa kupangira ŵanthu wose awo ŵalipo pa caru capasi, na ŵanyakeso ŵakujumpha 2 tiliriyoni.

14. Kasi ivyo ŵasayansi ŵasanga vikumovwirani kuti Yehova mumuwonenge wuli?

¹⁴ Themba Davide likalongosora kuti ulongozgi uwo ukukhumbikwa kuti munthu wapangike ukulembeka mu buku lakuyelezgera. Pakuyowoya za Yehova Ciuta, iyo wakati: “Maso ghinu ghakawona viduswa vyane; mu buku linu vikalembeka vyose, mazuŵa ghara ghakuti virungike pandaŵevye nanga nchimoza ca ivyo.” (Sal. 139:16) Davide wakaciskika kulumba Yehova wakati wawona umo thupi lake likapangikira. Ivyo ŵasayansi ŵasanga mazuŵa ghano, vikupangiska kuti tizizikikenge comene para tikughanaghanirapo pa umo Yehova wali kutipangira. Kweniso vikuticiska kuti tikolerane comene na wamasalimo uyo wakalemba vyakukhwaskana na Yehova kuti: “Nkhumulumbani cifukwa muli wakofya na wakuzizwiska. Milimo yinu njakuzizwiska! Mwandimanya nkhanirankhanira.” (Sal. 139:14) Nadi, ŵanthu ŵalije cifukwa cakupulikikwa cakutondekera kugomezga kuti Ciuta waliko.

15, 16. (a) Kasi mabuku ghithu ghawovwira wuli kuti tizirwiskenge nkhongono za kulenga za Yehova? (b) Zunurani nkhani yimoza ya mutu wakuti “Kodi Zinangochitika Zokha?” iyo yikamuconthani mtima comene.

¹⁵ Kwa vilimika vinandi, magazini ya Galamukani! yawovwira ŵanthu ŵanandi comene kuti ŵamanye ivyo cilengiwa cikuvumbura vyakukhwaskana na Ciuta withu wamoyo. Mwaciyelezgero, mu 2006, Galamukani! ya Seputembala yikaŵa na mutu wakuti “Kodi Mlengi Alipo?” Cilato ca Galamukani! iyi, cikaŵa cakuti yijure maso gha ŵanthu awo ŵabulumutizgika na cisambizgo cautesi cakuti vyamoyo vikacita kusintha kufuma ku vinyake ndiposo cakuti vinthu vyose vikalengeka kale viŵi yayi. Pakuyowoya za magazini yapadera iyi, mudumbu munyake wakalemba kalata ku ofesi ya munthavi ya United States, wakati: “Upharazgi wa kugaŵira magazini yapadera iyi ukenda makora comene. Mwanakazi munyake wakapempha magazini 20. Mwanakazi uyu ni msambizgi wa biology ndipo wakakhumbanga kukagaŵira mwana waliyose mu kilasi lake.” Mubali munyake wakalemba kuti: “Nkhamba kupharazga ca m’ma 1940 ndipo sono nili na vilimika pafupifupi 75, kweni upharazgi undanozgepo nga umo wanozgera mu mwezi uwu pakugaŵira Galamukani! yapadera iyi.”

¹⁶ Mazuŵa ghano, mu Galamukani! kanandi mukuŵa cigaŵa cakuti “Kodi Zinangochitika Zokha?” Nkhani zifupizifupi izi zikulongosora umo cilengiwa cikulongolera luso lwakuzizwiska lwa Mlengi Mukuru, ndiposo umo ŵanthu ŵakuyezgera kutolera ku cilengiwa. Tikapokera fundo zakusazgikira kuti zitovwire kupeleka ucindami kwa Ciuta mu 2010 apo burosha la Cingelezi la mutu wakuti Was Life Created? (Kasi Vyamoyo Vikacita Kulengeka?) likafumiskika. Vithuzithuzi vyakutowa ndiposo vinyake vyakucita kudinda ivyo vili mu burosha ili, ni vyakuti vitovwire kuzirwiska nkhongono za kulenga za Yehova. Mafumbo agho ghali kuumaliro kwa cigaŵa cilicose ghakovwira kuti muŵazgi waghanaghanirengepo pa fundo izo wasambira. Kasi mukukondwa para mukupharazga na burosha ili, ku nyumba na nyumba, pakweru, ndiposo mwamwaŵi?

17, 18. (a) Kasi mwaŵapapi mungawovwira wuli ŵana ŵinu kuti ŵaŵe ŵakunozgeka kuvikilira cipulikano cawo? (b) Kasi mukugwiliskira wuli nchito maburosha agha ghakukhwaskana na cilengiwa pa Nyengo Yakusopera ya Mbumba?

¹⁷ Mwaŵapapi, kasi muli kusambirapo burosha lakutowa ili na ŵana ŵinu pa Nyengo Yakusopera ya Mbumba? Usange mungacita nthena, muŵawovwirenge kuti ŵacindikenge comene Ciuta withu wamoyo. Panji muli na ŵawukirano awo ŵakusambira sukulu ku sekondare. Awo ŵakusambizga cisambizgo cakuti vinthu vikacita kusintha kufuma ku vinyake ŵakulata pa ŵana aŵa. Ŵasayansi, ŵasambizgi, mapulogiramu gha pa TV ghakulongosora za vilengiwa, ndiposo vyakusanguluska vya pa TV na mu mafilimu, vikukhozgera kuti cisambizgo  ici nchaunenesko. Mungawovwira ŵawukirano ŵinu kuti ŵatonde mautesi agha na burosha linyake la Cingelezi ilo likafumiskika mu 2010 la mutu wakuti, The Origin of Life—Five Questions Worth Asking (Mafumbo Ghankhondi Ghakuzirwa Agho Tingafumba pa Nkhani ya Umo Umoyo Ukambira). Nga ni burosha lakuti Was Life Created? (Kasi Vyamoyo Vikacita Kulengeka?), burosha ili likovwira ŵawukirano kuti ŵakuzge nkhongono ya kughanaghana panji “urungamiki.” (Zinth. 2:10, 11) Likuŵasambizga umo ŵangasandira ivyo ŵakusambizgika ku sukulu kuti ŵawone usange ni vyaunenesko.

¹⁸ Burosha la Cingelezi la mutu wakuti, The Origin of Life (Umo Umoyo Ukambira), lili kulembeka kuti liwovwire ŵasambiri kusanda nkhani za ŵasayansi zakuti ŵasanga vinthu vyapasi ivyo vikulongora kuti cisambizgo cakuti vinthu vikacita kusintha kufuma ku vinyake nchaunenesko. Likuŵaciska kuti ŵasandenge na kumanya usange nkhani izi zikupeleka nadi ukaboni wakuti munthu wakasintha kufuma ku vinyama. Kweniso likuŵasambizga umo ŵangazgolera usange munyake wakuti ŵasayansi ŵasanga kuti umoyo ungaŵapo mwamwaŵi waka. Usange mwaŵapapi mungagwiliskira nchito maburosha agha, mungawovwira comene ŵana ŵinu kuti ŵaŵenge ŵakunozgeka kuzgora uyo wakukhumba kumanya cifukwa ca cigomezgo cawo mwa Mlengi.—Ŵazgani 1 Petrosi 3:15.

19. Kasi tose tili na mwaŵi wuli?

¹⁹ Vinthu ivyo vikuŵa mu mabuku agho gulu la Yehova likulemba vikuŵa kuti vyasandika makora, ndipo vikutovwira kuti tiwone mikhaliro yake yiwemi mu cilengiwa. Mikhaliro yiwemi iyi, iyo tikuwona mu cilengiwa, yikuticiska kuti tipelekenge malumbo kwa Ciuta withu. (Sal. 19:1, 2) Tili na mwaŵi ukuru comene wa kupeleka kwa Yehova, Mlengi wa vinthu vyose, ucindami na nchindi izo zikumwenelera.—1 Tim. 1:17.