NGONGOLI zingapangiska munthu kusuzgika maghanoghano kweniso zingatimbanizga mbumba. Mwaciyelezgero, munthu munyake zina lake Jefure wakasanga kuti mbumba izo zili na ngongoli zikuŵa na nyengo yicoko yakucezgera pamoza. Kanandi zikwambana ndipo zikuŵa zakukondwa viŵi yayi. Kugazgana pa nkhani ya ngongoli, kanandi kukumara luŵiro yayi mwakupambana na nkhani zinyake. Ndipo kanandi kukuwuska mbembe panji nkhani zinyake. Ntheura nchakuzizika yayi kuti pa nthengwa izo zikumara ku America, zinandi zikumara cifukwa ca kupindana pa nkhani ya ndalama.

Kuŵa na ngongoli zikuru kukukhwaskaso umoyo wa munthu. Munthu wangaŵa na suzgo la kusoŵa tulo, kulwara mutu, mu nthumbo, suzgo la mtima kweniso kusuzgika maghanoghano. Mwanakazi munyake zina lake Marita wakati: “Mfumu wane Luwisi, wakasuzgikanga comene maghanoghano cifukwa ca ngongoli ndipo wakakhaliranga waka kugona zuŵa lose. Munthu uyo nkhamugomezganga, panyengo iyi wakazgoka cinthu cawaka.” Ku ŵanji cikuŵa cakusuzga kuti suzgo la maghanoghano limare. Mwaciyelezgero, pa nkhani za pa BBC ŵakapharazga kuti mwanakazi munyake ku India wakajikoma cifukwa wakatondeka kuwezga ngongoli ya ndalama zakukwana madola 840 gha U.S. Wakabwereka ndalama izi kuti walipilire munkhwala wa ŵana ŵake.

Wuli usange mbumba yinu yikusuzgika maghanoghano cifukwa ca ngongoli? Tiyeni tidumbiskane masuzgo agho kanandi mbumba zikusangana nagho na kuwona fundo za mu Baibolo izo zingamovwirani.

Lukasi wakati: “Nkhanenanga muwoli wane kuti ndiyo wakasakazanga ndalama, peneapo iyo nayo wakadandawuranga kuti ine mphanyi nkhanjira nchito yakukhazikika kuti tiŵe na ndalama zinandi.” Kasi mbumba yingacita wuli kuti ngongoli zileke kutimbanizga nthengwa yawo?

Ico cingamovwirani: Wovwiranani kuwezga ngongoli.

Usange mukukhalira waka kukalipirana, vingamovwirani yayi nanga vingaŵa kuti munyinu ndiyo wakakongora. Pakuti muli mu ngongoli, sono ndipo ulongozgi wa mu Baibolo wa pa Ŵaefeso 4:31 ungamovwirani comene. Ulongozgi uwu ukuti: “Kuŵinya mtima kose na ukali na kutukutwa na kukolomoka na kayowoyero kaheni, viwuskikeko kwa imwe pamoza na uheni wose.”

Limbanani na ngongoli, munyinu yayi. Munthu munyake zina lake Stefano, wakalongosora umo iyo na muwoli wake ŵakawovwilirana. Iyo wakati: “Tose tikawonanga ngongoli iyo tikaŵa nayo kuŵa mulwani withu.” Kukolerana kwa nthena ndiko kukuyowoyeka pa Zintharika 13:10. Lemba ili likuti: “Mphindano yikwiza na kujikuzga, kweni mahara ghali kwa awo ŵakupulikiska.” M’malo mwa kujikuzga na kuyezga kumalana nalo mwekha suzgo ilo, yowoyani unenesko na kucita mwakukolerana.

Ŵana ŵinu nawo ŵangawovwirapo. Dada munyake zina lake Edigado wa ku Argentina, wakayowoya ivyo vikacitika mu mbumba yake. Iyo wakati: “Mwana wane munyamata wakakhumbanga njinga yiphya, kweni tikamuphalira cifukwa ico tikatondekera kumugulira. M’malo mwake tikamupa njinga ya asekuru ŵake ndipo wakakondwa comene. Nkhawona kuti nchiwemi kucitira lumoza vinthu mu mbumba.”

Eniriki wakati: “Nkhaŵa na ngongoli yikuru comene cifukwa ca bizinesi yane, ndipo vinthu vikanangikirathu apo ku Argentina kukaŵa suzgo likuru la vyacuma. Pamasinda muwoli wane wakakhumbikwiranga opareshoni. Nkhawonanga nga nikhalirenge waka ngongoli, nkhaŵa nga ni membe iyo yakoleka mu lutatavi.” Munthu munyake wa ku Brazil zina lake Roberto, wakamalira ndalama zose pa bizinesi ndipo wakaŵa na ngongoli ku mabanki 12. Iyo wakati: “Soni zikanikoranga comene para nakumana na ŵanyane. Nkhajiwonanga kuti ndine wakutondeka comene.”

Kasi mungacita wuli para mwakhuŵara, kujipa mulandu, panji kucita soni cifukwa ca ngongoli?

Ico cingamovwirani: Citani mwamahara na ndalama zinu. *

1. Sandani bajeti yinu. Kwa masabata ghaŵiri, panji pa mwezi, lembani ndalama zose izo mukusanga panji izo mukugulira vinthu pa nyumba. Pa ndalama izi, musazgeposo izo mukulipilira misonkho, inshuwalansi, na vyakuvwara. Ndipo paumaliro musange avireji ya ndalama izo mukugwiliskira nchito pamwezi.

2. Sazgiraniko Ndalama Zinu. Nyengo zinyake mungapempha kuti musazgireko nyengo yakugwilira nchito, mungagwira nchito za nyengo yicoko, kusambizga munthu mwa ganyu, kunozga vinthu vyakunangika na kuviguliska panji kucita tumabizinesi tunyake panyumba. Cenjezgo: Mungazomerezganga yayi kuti nchito yitimbanizge ndondomeko yakucitira vinthu vyauzimu ivyo ni vyakuzirwa comene.

3. Cepeskaniko vinthu ivyo vikukhumba ndalama. Mukwenera kugura cinthu pekha para mukucikhumba nadi, kugura waka cifukwa cakuti ŵakusaska yayi. (Zintharika 21:5) Eniriki uyo wazunulika mu nkhani iyi wakati: “Nchiwemi kuleka kucimbilira kugura vinthu, cifukwa vikovwira kuti ughanaghanirepo usange ni vyakukhumbikwa nadi.” Pasi apa pali masacizgo ghanyake.

• Nyumba: Usange vingacitika samirani mu nyumba iyo pa mwezi mungalipira ndalama zicoko. Mugwiliskirenge nchito mwamahara magesi na maji kuti mucepeskeko mabilu.

• Cakurya: Yeghani cakurya ku nchito m’malo mwa kugura nyengo zose. Mugurenge vinthu ivyo ŵakhizgako mtengo. Joyelima wa ku Brazil wakati: “Nkhunanga ndalama zicoko cifukwa nkhugura vipasi na mphangwe kumise mu misika ya mumphepete mwa misewu.”

• Vyakwendapo: Guliskani magalimoto ghanji agho ghakugwira nchito viŵi yayi. Ndipo pwelelerani iyo muli nayo, m’malo mwakucimbilira kugura yiphya. Mukwerenge vyakwendapo vyakuchipako ndipo para mungafiska mwendenge waka.

Para mwacepeska ndalama izo mukugulira vinthu, mbwenu mungacita mwamahara na ndalama izo zakhalapo.

4. Manyani ngongoli izo muli nazo ndipo citanipo kanthu. Cakwamba, manyani ndalama zakusazgirapo izo muzamupeleka pa ngongoli yiliyose, ndiposo ivyo vingacitika usange mwatondeka kuwezga ngongoli pa nyengo yake. Mukweneraso kusanda makora mazgu agho ŵalemba ghakukhwaskana na ngongoli panji bilu iyo, cifukwa ŵanthu ŵanyake mbacenjezi. Mwaciyelezgero, kampani yinyake yakubwerekeska ndalama ku America yikati pa ndalama izo yikukongozga, yikupoka waka 24 peresenti, kweni unenesko ukaŵa wakuti yikapokanga 400 peresenti.

Kufuma apo ghanaghanirani umo muzamucitira kuti muwezge ngongoli iyi. Cinthu cakwamba ico mungacita nkhuwezga ngongoli izo ndalama zapacanya ni zinandi. Cinyake ico mungacita, nkhulipira dankha ngongoli zicokozicoko cifukwa kupokera mabilu ghacokoghacoko mwezi uliwose kungawovwira kuti kampani yambe kumugomezgani. Para muli na ngongoli iyo mupelekenge ndalama zinandi zapacanya, pakutora ngongoli yakulondezgapo mungacita makora kutora iyo mupelekenge ndalama zicoko zapacanya kuti muwezge ngongoli iyo muli nayo.

Usange mwawona kuti vikwenda yayi, dumbiskanani na awo ŵamukongozgani nthowa ziphya za umo mungapelekera. Mungaŵapempha kuti ŵasazgireko nyengo, panji ŵacepeskeko ndalama zapacanya. Ŵakukongozga ŵanyake ŵangacepeskako ngongoli iyo mukatora usange mungazomera kupeleka figara iyo ŵamupani pa nyengo yimoza. Mukwenera kuyowoya unenesko kweniso mwanchindi umo vinthu viliri kwa imwe pa nkhani ya ndalama. (Ŵakolose 4:6; Ŵahebere 13:18) Lembani vyose ivyo mwakolerana. Nanga vingaŵa kuti pempho linu lakwamba lindazomerezgeke, fwiliranipo kupempha usange nchakwenelera.​—Zintharika 6:1-5.

Mukweneraso kumanya makora ivyo vingacitika na ndalama zinu. Nanga mungagwiliskira nchito nthowa yiwemi wuli, nyengo zinyake yingatondeka cifukwa ca vinthu vyamabuci. Baibolo likuti: ‘Usambazi wajicitira mapapindo, ukuwurukira kucanya nga ndi nombo.’​—Zintharika 23:4, 5.

Kulimbana na ngongoli kungatitondeska kucita vinthu vinyake vyakuzirwa comene pa umoyo. Munthu munyake zina lake Joroji wakati: “Suzgo likuru comene ilo tikaŵa nalo ndakuti umoyo withu wose tikakhaliranga waka ngongoli. M’malo mwakudangizga vinthu vyakuzirwa, tikacitanga dankha vinthu vinyake.”

Ico cingamovwirani: Wonani ndalama mwakwenelera.

Nangauli mungaŵa na nthowa ziwemi za kuwezgera ngongoli, kweni pangatora vilimika vinandi mucali kuwezga. Panyengo yasono mungacita makora kughanaghanira umo vinthu vizamuŵira kwa imwe. M’malo mwa kughanaghanira waka vya ndalama, mungacita makora kupulikira ulongozgi wa mu Baibolo uwo ukuti: “Pakuŵa na vyakurya ndiposo vyakuvwara na nyumba, tiŵenge ŵakukhorwa na vinthu ivi.”​—1 Timote 6:8.

Usange mukukhorwa na ndalama izo mukusanga, cimovwiraninge kuti “musande ivyo ni vinthu vyakuzirwa comene.” (Ŵafilipi 1:10) Vinyake mwa “vinthu vyakuzirwa comene” ivi, ni ubwezi winu na Yehova, kweniso mbumba yinu. Joroji uyo wazunulika mu nkhani iyi wakati: “Nangauli tindamalizge kuwezga ngongoli, kweni ndizo ni zakuzirwa comene yayi pa umoyo withu. Mbumba yithu sono njakukondwa ndipo ine na muwoli wane pamoza na ŵana ŵithu, tikumalira nyengo yinandi pa vinthu vyauzimu kweniso kucezga lumoza.”

Munthu wangasuzgika maghanoghano cifukwa ca ngongoli ndipo wangakhumbikwira kujinora vinthu vinyake kuti wawezge. Para mwacita nthena, musangenge candulo comene. Mwanalume munyake wa ku Poland zina lake Andeze wakati: “Nkhati napulika kuti muwoli wane ndiyo wakakhalira ukaboni apo munyake ku nchito wakatora ngongoli ya ndalama zinandi na kucimbira kwambura kuwezga, tose pa nyumba tikambwambwantha.” Pakukumbuka umo iyo na muwoli wake ŵakacitira, wakati: “Tikamba kukolerana comene. Tikakolerana cifukwa ca suzgo ili yayi, kweni cifukwa cakuti tikacitiranga vinthu pamoza kuti tilimazge.”