ELIYA wakaŵa paulendo. Wakafuma ku Phiri la Horebu wakaweleranga kukwake ku Israyeli. Wakati wafika, wakasanga kuti vinthu vyamba kusintha. Cilangalanga cikamba kumara. Vula ya cizimya luphya yikalokwa, ndipo ŵalimi ŵakamba kunozga minda yawo. Nchimi iyi yikwenera kuti yikakondwa comene kuwona kuti vinthu vyamba kuŵako makora. Kweni Eliya wakafipiranga mtima comene ŵanthu cifukwa ŵakasopanga ciuta Baala. Ntheura wakaŵa na nchito yikuru comene ya kuŵawovwira kuti ŵaleke kusopa Baala. *

Eliya wati wafika ku Abel-mehola, wakasanga kuti ŵanthu ŵatangwanika comene na kulima. Pakaŵa vipani (magulu) 12 vya ng’ombe na ŵanthu 12 awo ŵakalimanga na ng’ombe izi. Munthu uyo Eliya wakapenjanga wakaŵa pa ŵanthu aŵa. Munthu uyu wakaŵa Elisha ndipo Yehova wakamusora kuti wanjire mu malo mwa Eliya. Eliya wakwenera kuti wakakondwa comene kukumana na Elisha, cifukwa wakawonanga nga wakhala yekha, munthu wakugomezgeka kwa Yehova.—1 Mathemba 18:22; 19:14-19.

Kasi Eliya wakacita sanji kuti munthu munyake wazamutora malo ghake? Tikumanya yayi umo wakajipulikira, cifukwa nayo “wakaŵa munthu nga ndise.” (Yakobe 5:17) Mulimose umo vingaŵira, kweni Baibolo likuti: ‘Eliya wakamuponyera [Elisha] cakuvwara cake cakuwaro.’ (1 Mathemba 19:19) Cakuvwara ici cikawonekanga nga nchikumba ca mberere panji mbuzi, kweniso cikaŵa cimanyikwiro cakuti Yehova wamupa mulimo wapadera. Pakumuponyera cakuvwara ici, ukaŵa ukaboni wakuti Yehova wamusora. Eliya wakacita na mtima wose ivyo Yehova wakamuphalira, wakapulikira Ciuta na kumugomezga.

Elisha wakaŵa munyamata, ndipo wakakhumbisiska kovwira Eliya nchimi yicekuru. Nangauli wakanjira mu malo mwa Eliya nyengo yeneyiyo yayi, kweni wakamuteŵetera mwakujiyuyura kwa vyaka 6. Pamasinda, wakathiliranga Eliya maji mu mawoko. (2 Mathemba 3:11) Eliya wakwenera kuti wakakondwa comene kuŵa na Elisha. Ndipo ŵanthu aŵa ŵakwenera kuti ŵakatemwananga comene. Ŵakwenera kuti ŵakakhozgananga comene pa nyengo iyo vinthu vyambura urunji vikaŵa palipose. Nakuti pa nyengo iyi, themba Ahabu likacitanga vinthu viheni comene.

Kasi namwe vinthu vyambura urunji vili kumucitikiranipo? Taŵanandi vili kuticitikirapo, cifukwa tikukhala mu caru ciheni. Kweni para tingaŵa na mubwezi uyo wakutemwa Ciuta, wangatovwira kuti tizizipizge. Ivyo Eliya wakacita, vingatovwira kuti nase tizizipizge vinthu vyambura urunji.

Eliya na Elisha ŵakafwilirapo kovwira ŵanthu kuti ŵaŵe paubwezi na Ciuta. Ndiwo ŵakaŵa panthazi  kusambizga nchimi zinyake. Pati pajumpha kanyengo, Eliya wakapikaso mulimo unyake. Yehova wakamuphalira kuti “Wuka, khira ukakumane na Ahabu themba la Israyeli.” (1 Mathemba 21:18) Kasi Ahabu wakabuda vici?

Themba ili likaŵa kuti lagaluka kale, ndipo likaŵa liheni comene. Ahabu wakatora Yezebeli, uyo wakasopanga vikozgo. Ntheura kusopa Baala kukaŵa palipose mu caru ici. Ndipo themba nalo likasopangako. (1 Mathemba 16:31-33) Pakusopa Baala pakacitikanga mitheto yaukazuzi, uzaghali, na kupeleka ŵana kuŵa sembe. Kweniso Ahabu wakapulikira yayi apo Yehova wakamuphalira kuti wakome Ben-hadadi themba liheni la Ŵaasiriya. Ahabu wakatondeka kukoma themba ili cifukwa likamuhonga. (1 Mathemba, cipaturo 20) Nakuti pa nyengo iyi, Ahabu na Yezebeli ŵakaŵa ŵaryezi kweniso ŵankhaza comene.

Ahabu wakaŵa na cinyumba cikuru ku Samariya kweniso wakaŵa na yinyake ku Jezreli mtunda wa makilomita 37 kufuma ku Samariya. Pafupi na nyumba ya ku Jezreli pakaŵa munda wa mpheska. Munda uwu ukaŵa wa Naboti. Ahabu wakawudokera, ndipo wakamucema Naboti na kumupempha kuti ŵasinthane na unyake, panji wamuguliske. Kweni Naboti wakati: “Yehova wandikanizga, kuti ndimupeni ciharo ca ŵasekuru ŵane.” (1 Mathemba 21:1-3) Kasi apa Naboti wakalongora kuti ngwa mtafu na wambura nchindi? Ŵanji ndimo ŵangaghanaghanira. Kweni iyo wakapulikiranga Dango la Yehova ilo likakanizganga Ŵaisrayeli kuguliskirathu malo agho nchiharo cawo. (Leviticus 25:23-28) Naboti wakakana kuswa Dango la Ciuta. Apa Naboti wakalongora cipulikano na cikanga, cifukwa wakamanyanga kuti nchakofya kulimbana na Ahabu.

Ahabu wakasulako Dango la Yehova. Pakuti ivyo wakakhumbanga vikacitika yayi, wakawelera ku nyumba uku wakhwizuka. Baibolo likuti: ‘Wakagona pa bedi lake, wakalaŵiska kunyake,’ wakakana na kurya wuwo. (1 Mathemba 21:4) Yezebeli wakati wawona kuti mfumu wake wakhwizuka, wakacitapo kanthu mwaluŵiro kuti ivyo mfumu wake wakukhumba vicitike. Kweniso wakanozga vyakuti mbumba yose ya Naboti yikomeke.

Ivyo Yezebeli wakacita vikaŵa viheni comene. Iyo wakamanyanga kuti Dango la Ciuta likuti para munthu wacita kwananga kukuru, pakwenera kuŵa ŵakaboni ŵaŵiri kuti ŵasimikizgire. (Duteronome 19:15) Ntheura, Yezebeli wakalembera makalata ŵanalume ŵalara ŵa mu Jezreli kuti ŵasore ŵanalume ŵaŵiri awo ŵangatemwa kumutetera utesi Naboti wakuti wacita kwananga kwakwenelera nyifwa. Cacitima nchakuti ivyo Yezebeli wakanozga, vikacitika nadi. “Ŵanalume ŵaŵiri ŵawakawaka” ŵakamupanikizgira ukaboni wautesi. Ntheura ŵakamudinya na malibwe mpaka kufwa. Kweniso ŵakakoma na ŵana ŵake wuwo. * (1 Mathemba 21:5-14; Leviticus  24:16; 2 Mathemba 9:26) Ahabu wakalekelera muwoli wake kuti wacite cilicose ico wakhumba nanga nkhukoma ŵanthu ŵambura mulandu.

Kasi mukughanaghana kuti Eliya wakajipulika wuli Yehova wati wavumbura ivyo themba Ahabu na muwoli wake ŵakacita? Cikuŵinya comene kuwona kuti ŵanthu ŵaheni ŵakucitira nkhaza ŵanthu ŵambura mulandu. (Salmo 73:3-5, 12, 13) Lero napo, ŵavisopa na ŵamazaza ŵakucitira vinthu vyambura urunji ŵanthu ŵambura mulandu. Kweni nkhani iyi yingatipembuzga. Baibolo likuti Yehova wakuwona vyose. (Ŵahebere 4:13) Kasi para waviwona, wakukhalapo waka cete?

Yehova wakatuma Eliya kuti walute kwa Ahabu. Ndipo Ciuta wakati: “Wona wali mu munda wa mpheska wa Naboti.” (1 Mathemba 21:18) Yezebeli wati wamuphalira Ahabu kuti sono munda ngwake, nyengo yeneyiyo wakaluta kukawuyendera. Wakamanya yayi kuti Yehova wakumuwona. Apo wakenderanga munda uwu wakwenera kuti wakaghanaghaniranga ivyo wapandengemo. Uku wacali kughanaghanira, mbwenu Eliya ba! Ahabu cisko cikasintha nyengo yeneyiyo, pakazura mankhwinya ga! Ndipo wakati kwa Eliya: ‘Wanisanga iwe murwani wane.’—1 Mathemba 21:20.

Mazgu agho Ahabu wakayowoya ghakuvumbura vinthu viŵiri. Cakwamba, apo wakaphaliranga Eliya kuti ‘wanisanga,’ wakatenge wabisama kwa Yehova. Kweni Yehova wakaŵa kuti wamuwona kale. Wakawona umo Ahabu wakacitira na mazaza ghake, na kulekelera muwoli wake kucita cinthu ciheni ici. Ciuta wakamanya kuti Ahabu mtima ukaŵa pa vinthu vyakuthupi, lekani wakatondeka kulongora citemwa, lusungu na urunji. Caciŵiri, apo Ahabu wakaphalira Eliya kuti “Murwani wane,” wakavumbura kuti wakutinkha munthu uyo wakutemwa Ciuta uyo mphanyi wakamovwira kuti waleke viheni.

Ivyo Ahabu wakacita apa, ni cenjezgo kwa ise. Tikwenera kumanya kuti Yehova Ciuta wakuwona vyose ivyo tikucita. Pakuti wakutitemwa, wakumanya usange tamba kupuluka. Ndipo wakukhumbisiska kuwona kuti tikuwerako ku nthowa zithu ziheni. Lero napo, wakutovwira kwizira mu ŵanthu ŵake ŵakugomezgeka awo ŵali nga ni Eliya. Ndipo ŵakutiphalira ivyo Yehova wakukhumba. Cingaŵa cakofya comene usange tikutinkha  ŵanthu awo Yehova wakuŵatemwa.—Salmo 141:5.

Muŵe nga mukuwona Eliya wakuphalira Ahabu kuti: ‘Nakusanga.’ Ahabu wakakoleka kuti ni munkhungu, wakukoma kweniso wakugalukira Yehova. Cikaŵa cipusu yayi kukumana na munthu muheni uyu. Ndipouli, Eliya wakayowoya cilango ico Ciuta wapelekenge kwa Ahabu. Yehova wakamanyanga kuti ŵanthu ŵanandi ŵakasuzgikanga cifukwa ca Ahabu na muwoli wake. Ntheura, Eliya wakaphalira Ahabu kuti Ciuta waparanyenge mbumba yake yose. Yezebeli nayo wakaŵa mu gulu la kuparanyika.—1 Mathemba 21:20-26.

Eliya wakamanyanga kuti ŵanthu ŵaheni ŵazamulangika. Ndipouli, ŵanandi ŵakughanaghana kuti ŵaheni ŵazamulangika yayi. Kweni mu nkhani iyi tawona kuti Yehova wakuwona vyose ndipo wazamuwoneseska kuti urunji wacitika panyengo yake. Mazgu ghake ghakutisimikizgira kuti wazamumazga vinthu vyambura urunji vyose kwamuyirayira. (Salmo 37:10, 11) Kweni ‘Kasi Ciuta wakuŵalanga waka ŵaheni panji wakuŵacitiraso lusungu?

Panji Eliya wakazizwa na ivyo Ahabu wakacita wati wapulika uthenga wa ceruzgo. Baibolo likuti: ‘Ndipo Ahabu wakati wapulika mazgu agha wakapalura vyakuvwara vyake, wakavwara vigudulu, wakaziŵizga kurya, wakagona mu vigudulu, na kwenda mwacitima.’ (1 Mathemba 21:27) Kasi ivi vikalongora kuti wapera?

Enya, kweni pacoko waka. Ahabu wakajiyuyura nadi, cifukwa nchipusu yayi kuti munthu wakujikuzga wacite nthena. Kweni kasi wakapera zanadi? Kuti tipulikiske, tiyeni tiyaniske na ivyo themba Manase likacita. Themba ili likaŵa liheni comene kuluska Ahabu. Yehova wakati wamulanga Manase, wakajiyuyura na kuŵeyelera Yehova Ciuta kuti wamovwire. Kweni paliso vinyake ivyo wakacita. Wakaleka kucita viheni, wakawuskamo ŵaciuta ŵangoza awo wakimika mu tempile na kufwilirapo kusopa Yehova. Wakaciskaso ŵanji kuti nawo ŵasopenge Yehova. (2 Midauko 33:1-17) Kasi ndimo Ahabu wakacitira? Yayi.

Kasi Yehova wakawona citima ico Ahabu wakalongora? Enya, lekani Yehova wakati kwa Eliya: “Kasi wamuwona Ahabu umo wakujiyuyulira pamaso pane? Cifukwa wajiyuyura pamaso pane, ntha tindikhizgenge uheni mu mazuŵa ghake; kweni mu mazuŵa gha mwana wake ndimo tindikhizgire uheni pa nyumba yake.” (1 Mathemba 21:29) Kasi apa vikulongora kuti Yehova wakamugowokera Ahabu? Yayi. Waperenge zanadi, mphanyi Yehova wakamulengera lusungu. (Ezekiel 33:14-16) Kweni pakuti Ahabu wakalongora fikepo yayi kuti vyamukhwaska, Yehova nayo wakamucitira lusungu pacoko waka. Yehova wakapeleka cilango nyengo yeneyiyo yayi, kweni wakalanga mbumba yake iyo wati wafwa.

Ndipouli, Yehova wakasintha yayi cilango ico wakati wapelekenge kwa Ahabu. Pamasinda, Yehova wakafumba ŵangelo umo ŵangapusikira Ahabu kuti walute ku nkhondo na kukafwira kwenekuku. Paumaliro, Ahabu wakalangika. Wati walasika ku nkhondo, Ahabu wakafwira mu galeta lake. Ndipo Baibolo likuti, apo ŵakasukanga galeta ili, ncheŵe zikamyanganga ndopa za themba Ahabu. Apa mazgu gha Yehova agho Eliya wakaphalira Ahabu ghakafiskika. Wakati: “Pa malo gheneghara ncheŵe zikamyangira ndopa za Naboti, ncheŵe tizimyangire ndopa zako.”—1 Mathemba 21:19; 22:19-22, 34-38.

Ico Yehova wakacitira Ahabu, cikakhozga comene Eliya, Elisha na ŵateŵeti wose ŵakugomezgeka. Ŵakamanya kuti Yehova wakamuluwa yayi Naboti cifukwa ca cikanga na cipulikano cake. Ciuta ni murunji ndipo wakutondekapo yayi kulanga ŵanthu ŵaheni, kwali pajumphe nyengo yitali wuli. Kweniso wakuŵalengera lusungu para pali cifukwa cakupulikikwa. (Maŵazgo 14:18) Eliya wakwenera kuti wakakhozgeka comene, cifukwa Ahabu wakamusuzga kwa nyengo yitali. Kasi muli kusuzgikapo na vinthu vyambura urunji? Kasi mukukhumbisiska kuti Ciuta wanozge vinthu? Ipo namwe ŵani na cipulikano nga ni Eliya. Iyo pamoza na movwiri wake Elisha, ŵakalutilira kupharazga makani ghawemi gha Ciuta, na kuzizipizga vinthu vyambura urunji.