PARA imwe mungakhumba kupeleka chawanangwa kwa munthu wakuzirwa, kasi mungapeleka vichi? Kale vyakununkhira vinyake vikaŵanga vyakuzirwa chomene nga ni golide mwakuti ŵanthu ŵakapelekanga kwa themba. Lekani vyawanangwa viŵiri ivyo ŵakumanya vya nyenyezi ŵakapeleka kwa “themba la Ŵayuda” vikaŵa vyakununkhira.—Mateyu 2:1, 2, 11.

Baibolo likuti apo fumukazi ya ku Sheba yikiza kwa themba Solomoni ‘yikapeleka matalente 120 gha golide na mafuta gha basamu ghanandi na malibwe ghakuzirwa. Vindachitikeposo kuti kwize mafuta ghanandi nthena gha basamu kuyana na agho fumukazi ya ku Sheba yikapeleka kwa Themba Solomoni.’ * (2 Midauko 9:9) Mathemba ghanyake nagho ghakapeleka mafuta gha basamu kwa Solomoni.—2 Midauko 9:23, 24.

Chifukwa wuli mafuta panji vyakununkhira ivi vikaŵanga vyakudura chomene mu nyengo yakale? Chifukwa ntchakuti vikagwiranga ntchito zinandi. Mwachiyelezgero, ŵakaphakaranga, vikagwiranga ntchito pakusopa, na kunozgera chitanda. (Wonani bokosi la mutu wakuti “ Umo Kale Ŵakagwiliskiranga Ntchito Vyakununkhira.”) Kweniso vyakununkhira vikaduranga chifukwa chakuti vikafumanga kutali ndipo ŵakawodanga mwakudura.

Kale makuni ghanyake gha vyakununkhira ghakameranga mu Mlonga wa Yorodani. Kweni vyakununkhira vinyake vikafumanga ku vyaru vinyake. Baibolo likuzunura mitundu yinandi ya vyakununkhira. Likuzunura safuloni, aloyi, basamu, sinamoni, lubani na mure. Ku vyakurya ŵakaŵikangako minti, dilu na kamini.

Vyakununkhira nga ni aloyi, kida, na sinamoni vikafumanga uko sono tikuti China, India, na Sri Lanka. Ndipo mure na lubani vikafumanga ku makuni agho ghakusangika ku chipalamba icho chikwambira kumwera kwa Arabia m’paka ku Somalia. Narido na spikenadi vikafumanga ku India.

Vyakununkhira ivi kuti vikafike ku Israel vikajumphanga mu chipalamba cha Arabia. Ntheura buku linyake likuti ŵanthu ŵa ku Arabia ndiwo ŵekha ŵakaguliskanga chomene vinthu ivi ku vyaru vya kumafumiro na kumanjiliro gha dazi. (The Book of Spices) Ku Negev kumwera kwa Israel kuli kusangika matawuni na viliŵa vyakukhora vyakale, umo ŵanthu ŵamalonda awo ŵakaguliskanga vyakununkhira ŵakendangamo.  Malo agha ghakulongora kuti ŵanthu awo ŵakafumanga kumwera kwa Arabia m’paka ku Mediterranean ndiwo ŵakaguliskanga vyakununkhira. Ŵanthu aŵa ŵakasanganga chomene ndalama.—World Heritage Centre of UNESCO.

Ŵanthu ŵamalonda aŵa ŵakendanga mitunda makilomita 1,800 kujumpha mu Arabia uku ŵanyamura vyakununkhira. (Job 6:19) Baibolo likuti gulu la Ŵaishimayeli likanyamura ‘maziwu na mafuta gha munkhwala na mure’ kufuma ku Giliyadi kuluta navyo ku Eguputo. (Genesis 37:25) Ku ŵamalonda aŵa, ndiko ŵana ŵa Yakobe ŵakaguliska munung’una wawo Yosefe kuŵa muzga.

Ŵamalonda ŵa ku Arabia ndiwo ŵekha ŵakaguliskanga vyakununkhira kwa nyengo yitali. Ŵakaguliskanga kida na sinamoni uyo wakafumanga ku Asia. Kuti ŵatondeske ŵamalonda ŵa ku Mediterranean kuti ŵagulenge ŵekha vyakununkhira kufuma ku manjiliro gha dazi, ŵanthu ŵa ku Arabia ŵakayowoyanga nkhani zautesi. Ŵakatenge ku malo uko ŵakuwoda vyakununkhira ivi ŵakakumananga na vinthu vyakofya. Kuti ŵanthu ŵa ku Arabia ŵalutilire kuguliska ŵekha vyakununkhira ŵakasunga chisisi ichi kwa nyengo yitali.—The Book of Spices.

Kasi ni nkhani wuli zautesi izo ŵakayowoyanga? Herodotus wakalongosora vidokoni vya viyuni vyakofya ivyo vikatoranga vikwa vya sinamoni na kukazengera vivwimbo ku malo ghakofya kufikako gha mu mphepete mwa nyanja. Ŵanthu kuti ŵasange sinamoni ŵakaŵikanga vipitika vya nyama mu malo agha. Viyuni vikanyamuranga  nyama yinandi kuluta nayo mu vivwimbo. Ndipo vivwimbo vikawanga pasi chifukwa cha uzito wa nyama. Ntheura ŵanthu ŵakatoranga vikwa vya sinamoni na kukaguliska ku ŵamalonda. Nkhani zanthena zikafara chomene. Lekani sinamoni wakaŵa wakudura.—The Book of Spices.

Paumaliro chisisi ichi chikamanyikwa, ndipo ŵanandi ŵakamba kuguliska sinamoni. Kuzakafika mu 100 B.C.E, ŵanthu ŵamalonda ŵakamba kutolera vyakununkhira ku dowoko la Alexandria ku Egypt. Ŵati ŵamanya umo mphepo za pa Indian Ocean zikwendera, sitima za ku Roma zikendanga kufuma ku madowoko gha ku Egypt kuluta ku India. Ntheura vyakununkhira vikaŵa palipose ndipo mtengo nawo ukakhira.

Mazuŵa ghano vyakununkhira vikuyana yayi na golide. Ndipo tingapeleka yayi kwa themba nga ntchawanangwa chakuzirwa. Ndipouli, ŵanthu ŵanandi ŵakulutilira kugwiliskira ntchito vyakununkhira. Ŵakupanga perefyumu na mankhwala. Vyakununkhira vinyake ŵakuŵika ku chakurya. Ndipo ŵanthu ŵanandi ŵachali kuvitemwa chifukwa vili na kasungu kawemi nga umo vikaŵira kale.