Alhazen wakababika m’ma 965 C.E. ku Basra, uko sono nkhu Iraq. Iyo wakatemwanga chomene sayansi, masamu, sumu, mapowemu, kusanda vinthu vyamumlengalenga, vyamunkhwala kweniso vyamagilasi. Kweni kasi wakapanga vichi ivyo ŵanthu ŵachali kumukumbukirapo?

Mbiri ya Alhazen yakulongosora za mapulani ghake ghakujanda maji gha mu Mlonga wa Nayelo yikawanda chomene, vyaka pafupifupi 1,000 pambere ntchito iyi yindachitike ku Aswân mu 1902.

Alhazen wakaghanaghana za umo wangachitira kuti maji ghaleke kututuka mu Mlonga wa Nayelo, kweniso kuti pazengeke damu kuti maji ghaleke kusoŵa para kwachitika chilangalanga. Caliph al-Hakim uyo wakalamuliranga ku Cairo wati wapulika mapulani gha Alhazen, wakamuchemera ku Egypt kuti wambeko ntchito iyi. Ndipouli, Alhazen wakati wawuwona Mlonga wa Nayelo, wakamanya kuti wangafiska yayi. Ntheura wakapusikizgira kuti wafuntha kuti mulongozgi wankhaza uyu waleke kumukoma chifukwa cha kutondeka kugwira ntchito yake. Alhazen wakalutilira kupusikizgira kuti ngwakufuntha m’paka apo Caliph al-Hakim wakafwira mu 1021. Pa nyengo iyi, Alhazen wakaŵa na nyengo yinandi yakuchitira vinthu vinyake mu charu chenechichi pakuti ŵakamuzomerezga yayi kuwelera kwake.

Apo ŵakamufwaturanga, Alhazen wakaŵa kuti walemba chigaŵa chikuru cha buku lake lakulongosora vyamagilasi ilo likumanyikwa kuti “ndimoza mwa mabuku ghakuzirwa chomene pa sayansi.” Mu buku ili, wakalembamo umo ungweru uliri, ivyo vikuchitika para wafika pa gilasi, ivyo vikuchitika kuti usinthe mtundu,  kweniso ivyo vikuchitika kuti ubende para wafuma pa chinthu chinyake kuluta pa chinyake. Iyo wakasambiraso umo jiso lili kupangikira na umo likugwilira ntchito.

Kufika mu 1200, ŵanthu ŵakang’anamuraso mabuku gha Alhazen kufuma mu Chiarabu kuya mu Chilatini. Pamasinda, ŵakaswiri ŵanyake ŵa ku Europe ŵakalithembanga chomene buku ili. Ivyo Alhazen wakalemba vyakukhwaskana na umo magilasi ghakugwilira ntchito, vikawovwira chomene ŵanthu ŵa ku Europe kuti ŵapange matelesikopu na mayikilosikopu.

Alhazen wakabowozga fundo zinyake izo zikovwira chomene awo ŵakujambura vithuzi apo wakazenga kanyumba ako ŵanyake ŵakuti ndiyo ni kamera yakwamba. Kanyumba aka kakaŵa na kachidolozi ako pakajumphanga ungweru, ntheura vithuzi ivyo vili kuwaro, mu kanyumba aka vikawonekanga vyakugadabuka.

M’ma 1800, ŵakasanga nthowa yakovwira kuti para ŵajambura chithuzi chisungikenge. Paumaliro, mbwe ŵakapanga kamera. Ntheura sono ŵanthu ŵakupanga makamera kutolera ku kanyumba ako Alhazen wakazenga. *

Alhazen wakumanyikwaso kuti wakachitanga kafukufuku mwakupwelelera kuti wasange maukaboni ghakuti vinthu vinyake viliko nadi panji vingachitika. Ivyo wakachitanga pakupanga kafukufuku vikaŵa vyachilendo chomene mu nyengo iyo. Iyo njumoza mwa ŵasayansi ŵakwambilira awo ŵakayezgeleranga dankha ivyo ŵasayansi ŵanyawo ŵakugomezga kuti ŵasange ukaboni wenecho. Wakawopanga yayi kufumba para wawona kuti ivyo ŵanyake ŵakugomezga vilije ukaboni.

Mazuŵa ghano, ŵasayansi ŵakwendera fundo yakuti: “Peleka ukaboni wa ivyo ukugomezga!” Ŵanthu ŵanyake ŵakuti Alhazen “wakaŵa mweneko wa sayansi.” Nakuti tikuwonga chomene chifukwa cha ivyo wakachita.