E mata, e seai se kamataga o te iunivesi?

E fai mai te Kenese 1:1: “I te kamataga ne faite ne te Atua a te lagi mo te lalolagi.”

Ne tali‵tonu faeloa a saienitisi lauiloa e tokouke me ne isi faeloa se iunivesi ke oko ki te fakaotiotiga o te 20 senitenali. E ‵tusa mo sukesukega fakamuli nei, ko oti ne fakaasi ‵tonu mai ne te tokoukega o saienitisi me i te ‵tou iunivesi e isi eiloa sena kamataga.

Ne pefea a foliga o te lalolagi i te kamataga?

E fakamatala mai i te Kenese 1:2, 9 me i te lalolagi i aso mua, e “seki foliga faka‵lei kae lavaki,” kae ‵fonu i vai.

E fetaui ‵lei te fakamatalaga tenā mo mea kolā ne maua aka fakamuli nei ne saienitisi. Ne fai mai a te saienitisi ko Patrick Shih me i te kamataga o te ‵tou paneta, “e seai se okesene mō mānava . . . kae foliga mai pelā me se laukele e seai ne mea i ei.” Ne lipoti mai ne te mekesini ko te Astronomy: “E fai mai a sukesukega ‵fou me i te lalolagi i aso mua ne ‵fonu i vai, kae toeitiiti ko seai se laukele mālō e lavea atu.”

 Ne mafuli pefea te ‵tou vanimonimo i te gasologa o taimi?

E fai mai te Kenese 1:3-5 me i te taimi ne oko atu ei te mainaga ki te vanimonimo, ne seki mafai o lavea atu mai te lalolagi a te koga ne maina mai i ei. Fakamuli ifo fua, kae fatoa mafai o lavea faka‵lei atu a te la mo te masina mai te lalolagi.—Kenese 1:14-18.

E fai mai te Smithsonian Environmental Research Center me ne mafai fua o oko atu se tamā mainaga mai te vanimonimo ki te lalolagi. Ne fai mai: “Ne ufi a te Lalolagi kātoa ne te kēsi ko te methane.” Fakamuli ifo, “ne galo atu te kēsi ko te methane kae ne mafuli te ‵lanu o te lagi ki te lanu moana.”

Ko te taimi fea ne ‵sae aka ei a mea ola i te lalolagi?

E fai mai te Kenese 1:20-27 me ne faite a ika, manu eva, manu o te laukele, kae oti aka loa ko tino. E tali‵tonu a saienitisi me ko leva ne sae mai a te ika muamua i lō manu ‵lasi muamua kae fakamuli ifo loa, ko tino.

E fai mai a nisi tino me e se fetaui a fakamatalaga i te Tusi Tapu mo poto ‵fou fakasaienisi. Kae ko ‵losiga penā e fakavae sāle ki te sē malamalama i fakamatalaga ‵tonu i te Tusi Tapu.

E se fai mai te Tusi Tapu me i te iunivesi io me ko te lalolagi ko 6,000 tausaga te leva. I lō te fai penā, e fakamatala fakatoetoe mai me i te lalolagi mo te iunivesi ne faite “i te kamataga.” (Kenese 1:1) E se taku ‵tonu mai i te Tusi Tapu a te leva o te taimi.

E se fai mai i te Tusi Tapu me i mea ola katoa i te lalolagi ne faite i aso e ono kolā e taki 24 itula i ei.

I lō te fai penā, e fakaaoga a te pati “aso” ke fakasino atu ki se vaitaimi. E pelā mo te mea e fai mai i ei, me i te faitega o te ‵tou paneta mo te ola i ei—e aofia i ei a aso e ono ne faite ei a mea telā ne fakamatala mai i te Kenese mataupu 1—ne tupu i se vaitaimi telā e taku ki “te aso telā ne faite ei ne Ieova * te Atua a te lalolagi mo te lagi.” (Kenese 2:4) Tela la, a “aso” e ono kolā ne faite ei a mea, ko te taimi telā ne faite ei ne te Atua te lalolagi mo mea ola ke mafai o ola i ei, e mafai eiloa o fakasino atu ki se vaitaimi leva ‵ki.

E se fai mai i te Tusi Tapu me i mea ola e se mafai o mafuli‵fuli i te gasologa o taimi. E fai mai te tusi o Kenese me ne faite a manu “e ‵tusa mo olotou vaega kese‵kese.” (Kenese 1:24, 25) A te pati i te Tusi Tapu ko te “vaega” e sē se tugapati fakasaienisi kae e foliga mai me e fakasino ki vaegā mea ola kese‵kese. Tela la, a te “vaega” e tasi e mafai o aofia i ei a vaegā mea kese‵kese e uke. E fakaasi mai i te fakamatalaga tenei, me e mafai o mafulifuli se “vaega” e tasi ki vaega kese‵kese i loto i te vaega foki eiloa tenā, kae e mafai o tupu te mea tenei i se taimi leva ‵ki.

 Se a tau faka‵tau?

E pelā mo te mea ne fakaasi mai luga, e fakamatala mai ne te Tusi Tapu i se auala faigofie kae tonu a te māfuaga o te iunivesi, foliga ‵tonu o te lalolagi, mo te māfuaga o te ola. E mata, ko tena uiga, me ne fakaasi ‵tonu mai i te Tusi Tapu a te tino ne faite ne ia a mea konā? “A te māfuaga o te ola telā ne maua mai i se tino telā e sili atu tena malosi,” ko pati i te Encyclopædia Britannica, “e fetaui ‵lei eiloa mo poto ‵fou fakasaienisi.” *