Ne fakatoka faka‵lei te iunivesi. “A fakaputugā fetū i te lagi ko oti loa ne fakatū‵tu faka‵lei i se auala telā e foliga mai pelā mo pogāleveleve ne ‵laga ne se naleau,” ko pati i se mataupu i te mekesini ko te Astronomy. Ne tupu pefea te mea tenei? E tali‵tonu a saienitisi me kāti ne māfua mai i se mea sē matea i te lagi. A te mea sē matea tenei ne taku sāle ki “se malosi sē matea telā e taofi ne ia . . . a fakaputugā fetū, mo fakaputugā fetū i nisi fakaputugā fetū tai fo‵liki kae ‵lasi atu foki . . . ke ‵tu eiloa i olotou tulaga.”

Kaia ne fakatoka faka‵lei katoa ei penei te iunivesi? E mata, ne tupu mai eiloa i a ia? Onoono ki pati ne fai mai ne Allan Sandage telā ko oti ne mate. Ne lauiloa a ia e pelā me se “tokotasi o toe tino ‵poto iloilo o fetū i te 20 senitenali,” kae ne talitonu a ia ki te Atua.

 Ne fai mai a ia: “E faigata o talitonu au, me e mafai o tupu se mea ne fakatoka faka‵lei mai i a ia eiloa. E ‵tau eiloa o isi se tino ne fakatoka ne ia.”

Ne fakatoka faka‵lei te iunivesi ke mafai o ola i ei. Mafaufau ki te manatu me e tumau a te malosi o te la. Kafai e fanaifo tena malosi, penei ko seai se la. Kae kafai e fanaka tena malosi, penei ko leva ne galo atu te la.

E uke a tulafono i te iunivesi ne fakatoka faka‵lei ko te mea ke mafai o ola i ei. Ne fai mai se saienitisi ko Anil Ananthaswamy me moi ne ‵kese malie se tulafono e tasi, “penei e seai ne fetū, paneta, mo fakaputugā fetū. E se mafai foki o ola i ei.”

A te iunivesi ko te koga ‵lei fua ke ‵nofo i ei a tino. E maua i te lalolagi a te ea tonu, te aofaki tonu o vai, mo se masina telā e fetaui ‵lei tena lasi ke faka‵mautakitaki ei a te lalolagi. “A te tuku fakatasiga o mea o te enivalomene mo mea ola i ei,” ko pati i te National Geographic, “e fai ei a te fatu [lalolagi] fakaofoofogia tenei mo fai te ‵toe koga ‵lei ke ‵nofo i ei a tino.” *

E ‵tusa mo pati a te tino tusitala, a te ‵tou la mo ana paneta “e ‵mao ‵ki mai nisi fetū” i te ‵tou fakaputugā fetū. Kae ko te ‵mao tenā e fai ei ke mafai o ola i te lalolagi. Moi fai ke pili atu tatou ki nisi fetū konā—kāti ko te kogaloto o te ‵tou fakaputugā fetū io me i ana tafa—ka mafai o fakamasei ne te ‵vela mai i ei a ‵tou ola. I lō te fai penā, a te lalolagi ko te koga fua i te ‵tou “fakaputugā fetū e mafai o ola i ei.”

E ‵tusa mo tena iloaga fakasaienisi ki te iunivesi mo ana tulafono, ne fakaiku aka ne te tino fai sukesukega ko Paul Davies a te manatu tenei: “E se mafai o talitonu au me i te ola o tatou i te iunivesi tenei se mea ne tupu fakafuasei i tala mua, se mea ne ‵pa i te vanimonimo. . . . E isi eiloa se pogai ne tuku mai ke ‵nofo tatou i konei.” Ne seki akoako mai ne Davies me ne faite ne te Atua te iunivesi mo tino, kae se a tau faka‵tau? E foliga mai me ne faite a te iunivesi mo te lalolagi ke mafai o ola i ei a tino. E mata, ne foliga mai penā ona ko te mea ne faite latou?