Kaia e ‵Tau o Maua ne Tatou se Fakamoemoega?

KAE se a te mea ne mafai o tupu moi ne fakatumau a te malosi o te fakamoemoega o Daniel, te talavou telā ne kenisa kae ne taku atu i te mataupu mai mua? E mata, ne mafai o faka‵lei aka i ei tena kenisa? Io me e mata, koi ola nei a ia? Ke oko foki ki tino kolā e ‵lago malosi ki te manatu me i te fakamoemoega se faka‵leiga, ka se mafai o fai atu ne latou a vaegā fakamatalaga penā. Kae tenei eiloa te manatu tāua. E se ‵tau o fakalas‵lasi ne tatou a fakamatalaga e uiga ki te fakamoemoega e pelā me ko te faka‵leiga ki mea katoa.

I se fakasau‵talaga i Tala Fakasalalau o te CBS, ne fakaasi mai ne te tokita ko Nathan Cherney a te fakamataku ke fakalasi‵lasi a fakamatalaga e uiga ki te fakamoemoega māfai ko tausi atu ki tino ma‵saki malosi. “E isi ne tāgata avaga e fakamasei ne latou olotou avaga me ne seki lava olotou mea e fai ke tumau latou i se kilokiloga ‵lei.” Ne toe fai mai a te tokita ko Cherney: “A te vaegā mafaufauga ‵se tenei, me e mafai ne se tino o taofi te gasolo aka o masei a te kenisa o tena faiai, e mafai ei o fai latou ke mafau‵fau me ne seki lava olotou mea ne fai ke faka‵lei aka te tulaga tenā.”

A te ‵tonuga loa, a tino kolā e maua ne latou se masaki tumau, e fakafesagai atu ki ei mo te fi‵ta, kae penā foki mo te vāivāi. A te faiatuga o mea kolā e fai ei ke ma‵sei olotou lagonaga, ka fakaopoopo atu fua ki te lotou amoga ‵mafa, ko te ‵toe mea telā e se ma‵nako olotou tino pele ke fai ki a latou. E a, e ‵tau o fakaiku aka ne tatou me i te fakamoemoega e seai lele eiloa sena aoga?

Ikai, e se penā loa. E pelā mo te tokita foki loa tenā, telā e apo i te tausi atu ki tino tigaina i olotou toe aso, e fai mai a ia—me i vailakau e se faka‵lei aka ei a te masaki io me e fakaleva atu ei te ola o se tino kae e fakafeoloolo aka ei te tigaina o te tino masaki kae koi ola. E tali‵tonu malosi a vaegā tokita penā me e tāua ‵ki a vaegā vailakau kolā e mafai o fakafiafia ki ei te mafaufau, ke oko foki loa māfai e masaki malosi se tino. E lava kae ‵toe a fakamaoniga me tenā eiloa te aoga o te fakamoemoega—kae uke atu foki a nisi feitu aoga.

Te Aoga o te Fakamoemoega

“A te fakamoemoega se vailakau aoga,” ko muna a se tino tusitala i vailakau fakatokita ko Dr. W. Gifford-Jones. Ne iloilo aka ne ia a sukesukega kese‵kese kolā ne fai ke fakamautinoa aka ei te aoga o te fesoasoani ki lagonaga o tino ma‵saki malosi. Ne  fai pelā me i te vaegā fesoasoani tenei e fai ei a tino ke fakatumau se kilokiloga gali kae ‵lei. Ne maua aka ne se sukesukega e tasi i te 1989, me i tino ma‵saki kolā ne maua ne latou a vaegā fesoasoani penei, ne tai ola leva atu kae ne fakamautinoa mai ne nisi sukesukega kolā ne fai fakamuli a te ‵tonu o te manatu tenā. Kae ne fakatalitonu mai foki ne sukesukega me i tino ma‵saki kolā ne maua ne latou a te vaegā fesoasoani tenā ki lagonaga, ne fakafeoloolo aka ei te lotou loto mafatia mo te logo‵mae i lō tino kolā e seki maua ne latou a te vaegā fesoasoani tenā.

Mafaufau la ki te suā sukesukega telā ne fai ki te auala ‵lei mo te auala sē ‵lei e pokotia i ei a tino kolā e maua ne masaki o te fatu (CHD) i se kilokiloga fakafiafia mo se kilokiloga fakafanoanoa. Ne fai se iloiloga ki se potukau o tāgata e silia atu i te 1,300 me e mata, ne maua ne latou se kilokiloga fakafiafia io me se kilokiloga fakafanoanoa ki te olaga. Mai tua o se 10 tausaga, ne toe fakasau‵tala aka latou kae e sili atu i te 12 pasene o tāgata konā ne maua ne latou a nisi masaki o te fatu. E tokouke atu a latou kolā ne pokotia i se auala sē ‵lei ona ko te mea ne maua ne latou se kilokiloga fakafanoanoa i lō tino kolā ne maua ne latou se kilokiloga fakafiafia, mai te toko 2 ki te toko 1. A Laura Kubzansky, se polofesa fesoasoani ki te ola ‵lei mo faifaiga i te Harvard School of Public Health, ne fai mai: “A te ukega o fakamaoniga ki te manatu me i te mauaga o se ‘kilokiloga ‵lei’ e aoga ki te ola ‵lei o se tino, ne fakavae eiloa ki mea ‵tonu ne ‵tupu kae e se ki sukesukega fakasaienitisi—ne tuku mai ne te sukesukega tenei a fakamaoniga ‵tonu i togafiti fakatokita me e aoga eiloa a te kilokiloga ‵lei ki te malosi ‵lei.”

Ne maua aka i nisi sukesukega me i tino kolā e mafau‵fau me i a latou e se ma‵losi ‵lei, e tuai o ‵lei māfai ko oti ne ‵tipi latou i lō latou kolā e mafau‵fau me e ma‵losi ‵ki latou. Ke oko foki loa ki te ola leva, e fai pelā me e isi sena sokoga ki se kilokiloga fiafia. Ne fai foki se iloiloga ki te auala ne pokotia ei a tino ma‵tua i kilokiloga ‵lei mo kilokiloga sē ‵lei o te olaga matua. Kafai e maua ne tino ma‵tua a fakamatalaga me e momea aka te poto mo te atamai i te olaga matua, e maua ei ne latou se malosi fakaopoopo. A te ‵tonuga loa, a te malosi fakaopoopo tenā e mafai o faka‵pau ki ikuga o polokalame fakamalosilosi foitino kolā e fai i loto i se 12 vaiaso!

 Kaia e foliga mai ei me e aoga ki te ola ‵lei o se tino a vaegā lagonaga pelā mo te fakamoemoega, kilokiloga fakafiafia mo se kilokiloga ‵lei? Kāti e se malamalama faka‵lei a saienitisi mo tokita i te auala e galue ei te mafaufau mo te foitino o te tino ke mafai o tuku mai ne latou se tali mautinoa. Kae koi mafai eiloa ne tino ‵poto kolā e fai ne latou a sukesukega ki te mataupu tenei, o akoako mai a nisi manatu tuku taumate. E pelā mo te polofesa e tokotasi o te faiai, ne fai mai: “E maua eiloa ne koe se lagonaga ‵lei māfai koe e fiafia kae e isi sou fakamoemoega. Se tulaga fakafiafia telā e fai ei ke se lasi te loto fanoanoa kae e olaola ‵lei te foitino i vaegā tulaga penā. Tenā te mea e tasi e mafai o fai ne tino ko te mea ke mafai o tumau te olaola ‵lei o latou.”

E mafai o foliga fou a te manatu tenei ki nisi tokita, tokita o te mafaufau, mo saienitisi, kae e sē se mea fou ki tino a‵koga i te Tusi Tapu. Kāti se 3,000 tausaga ko ‵teka, ne fakaosofia te tupu poto ko Solomona, ke tusi mai ne ia te manatu tenei: “A te loto fiafia se vailakau ‵lei, kae ko te loto telā ne tuki ke palapala e ‵miti kea‵tea ne ia te malosi.” (Faataoto 17:22) Onoono la ki te paleni ‵lei o te manatu e fakaasi mai i konei. E se fai mai i te fuaiupu tenei me i te loto fiafia ka faka‵lei aka ei so se masaki kae e fai mai fua i ei me “se vailakau ‵lei.”

A te ‵tonuga loa, se mea ‵lei ke fesili ifo, Kafai te fakamoemoega se fuaga, ko oi te tokita ka se fia talavai ne ia ana tino ma‵saki ki ei? E sili atu i ei, a te fakamoemoega e isi ne mea aoga e maua i ei kolā e sili fakafia atu i lō te malosi ‵lei.

Te Mata Fiafia, Mata Fanoanoa, mo Tou Olaga

Ne iloa aka ne tino fai sukesukega me e maua ne tino mata fia‵fia a mea aoga i auala e uke ona ko te lotou kilokiloga ‵lei. E foliga mai me e ‵lei atu latou i te akoga, i te galuega, ke oko foki loa ki tafaoga. E pelā loa mo se sukesukega ne fai ki se tīmu ta‵fao a fāfine. Ne fai ne olotou tino fakatonutonu a iloiloga ki mea e mafai ne fāfine o fai i tafaoga. I te taimi foki tenā ne iloilo aka foki eiloa ne fāfine a mea e mafai ne latou o fai e ‵tusa mo olotou fakamoemoega. E pelā mo mea ne iku mai i ei, ne sili atu te ‵tonu o fakamoemoega o fāfine konā i lō mea ne taku mai ne olotou tino fakatonutonu. Kaia ne fakamalosi atu te fakamoemoega ki a latou i se auala lasi?

E uke a mea ne iloa aka mai i sukesukega ne fai ki te suā uiga—ko te mata fanoanoa. Talu mai te 1960, ne maua aka mai i nisi tofotofoga ne fai, a fakamatalaga seki fakamoemoegina e uiga ki amioga a manu, telā ne fai ei a tino fai sukesukega ke faite aka ne latou a te tugapati, “amioga kolā ne māfua mai i te faiga o akoakoga i lō atamai kolā ko oti ne fakapolokalame.” Ne iloa aka ne latou me e tai ‵pau a tino mo manu i te feitu tenei. E pelā mo te tofotofoga ne fai ke tuku faka‵sau atu a tino ki se mea fakalogoa sē ‵lei kae fai atu me e mafai o fakagata ne latou mai te ‵tokoga fua o se fakasologa o pate. Kae ne mafai eiloa ne latou o fakagata aka a te mea fakalogoa tenā.

Ne fai atu foki ki te lua o potukau a te mea tenā—kae ne seki ai se aoga o te ‵tokoga o pate konā. E pelā loa mo te mea e mafaufau koe ki ei, e tokouke a tino i te lua o potukau, ne ati aka ne latou a lagonaga sē aoga. I tofotofoga kolā ne fai fakamuli, ne seki gasue‵sue fakavave latou o fai se mea. Ne tali‵tonu latou me e seai eiloa se mea e fai ne latou ka aoga. Kae ko tino mata fia‵fia i te lua o potukau tenā, ne ita fitifiti ma talia ne latou se vaegā mafaufauga sē aoga penā.

A Dr Martin Seligman, telā ne fesoasoani ki te faiga o nisi tofotofoga mua konā, ne fakamalosi aka ke taumafai o sukesuke ki te uiga o te kilokiloga fakafiafia mo te kilokiloga fakafanoanoa. Ne sukesuke a ia ki vaegā mafaufauga kolā e maua ne tino kolā e ‵kilo ifo ki a latou e pelā me ne tino sē aoga. Ne fakaiku aka ne ia me i vaegā mafaufauga penā e fakatalave ne latou a tino i olotou taumafaiga e uke i te olaga io me taofi aka latou ke mo a ma fai se mea. Ne fakamatala fakatoetoe mai ne Seligman a mafaufauga fakafanoa‵noa mo olotou ikuga penei: “Mai sukesukega ne fai i tausaga e 25, ko talitonu au, me kafai e tali‵tonu faeloa tatou e pelā mo tino mata fanoa‵noa, me i te ‵tou sē iku manuia, ko te ‵se eiloa o tatou, ka tumau eiloa tatou i te mafau‵fau penā, kae ka fakaseaoga ei a mea katoa e fai ne tatou, ka oko mai eiloa a mea konā ki a tatou māfai e tali‵tonu tatou ki ei.”

E fou foki ki nisi tino i aso nei a vaegā fakamatalaga penā, kae e masani ‵lei ki ei a tino a‵koga o te Tusi Tapu. Onoono la ki pati i te faataoto tenei: “Kafai koe e loto vāivāi i te aso o te puapuaga, ka foliki fua i ei a tou malosi.” (Faataoto 24:10) Ao, e fakamatala mai i te Tusi Tapu me i te loto vāivāi io me ko manatu sē ‵lei e mafai o ave keatea ei tou malosi ke gasuesue. Ne a la mea e mafai ne koe o fai ke ‵teke atu ki te mata fanoanoa kae tumau i te mata fiafia mo te fakamoemoega i tou olaga?

[Ata i te itulau e 4, 5]

E uke ‵ki a mea ‵lei e mafai o maua mai i te fakamoemoega